Clara Janés-ekin berbetan (elkarrizketa)
Karlos del Olmo

2010eko abenduaren 3an, Oiartzunen, EIZIEko kide batzuk Clara Janés poeta itzultzailearekin elkartu ginen, J.M. Lekuonak Clarari eskuz euskaraturiko Emblemas liburuaren edizio faksimile komentatua aurkeztera. Bazkarian izandako aldarte ederraren segida moduan bazkalostean Clararen eta aldizkari honen zuzendariaren arteko autuaren transkripzio orraztu eta euskaratua doa, hainbat sari eskuraturiko poeta eta itzultzaile batek poesia itzultzearen gainean esplikatutako ikaskizun ezinago interesdunaren lekuko, bidegile batek ebakiriko basabide eder bezain nekezkoaren erakusle. Beranduagoko liburu aurkezpena eta Lekuonari eginiko omenaldia, dagoeneko, euskal literaturaren eta itzulpengintzaren historia osatzera igaro dira. Poesia itzultzea zen den, ausaz, Clarak gaztelaniara ekarritako Rumiren Rabaiyat idazlaneko poemako zati batez ere azaldu liteke: "Arnasaldi bakoitzean heldu egin naiz, hostailatu./ Oinkadaz oinkada lakio izan naiz, izan naiz hazi". Eta, aurrerago, "Nigandik, izena besterik ez da geratu, eta den-dena huraxe da".

KARLOS DEL OLMO: Nola hartu zenuen EIZIEk Enblemak lanaren euskarazko itzulpena argitaratu nahi izatea?

CLARA JANÉS: Ezusteko handia izan zen; ez nuen halakorik espero, inola ere. Eta poz handia ere bai; izan ere, hain natural sortu zen kontua... Zoragarria iruditzen zait Juan Mari Lekuonak liburu bat hartu eta liburu horren beraren gainean itzulpena egin izana. Pribilegioa dela ere pentsatu nuen, espainiar egile gutxik izango zutena, ziurrenik.

KARLOS: Horren berri izan zenuenetik, nola bizi izan duzu liburua egiteko prozesua aurkezpenaren eguna iritsi den arte?

CLARA: Erabateko naturaltasunez. Berehala eman nuen baietza, noski. Ondo iruditu zitzaidan, halaber, Menchu Gutiérrezen marrazkiak ateratzea, eta faksimile edizio bat izatea. Dena oso natural joan da, inolako arazorik gabe.

KARLOS: Eta liburua berriro irakurtzea, zer moduz?

CLARA: Aurkezpenerako poemak hautatzeko eskatu zidatenean, osorik irakurri nuen liburua, eta, egia esan, gustura irakurri nuen. Liburu horri zerbait falta zitzaiola iruditu izan zait beti. Poema bakoitza irudi batekin argitaratu nahi izan genuen, Aciatoren Enblemetan bezala. Menchu Gutiérrezi eskatu nizkion marrazkiak; lagun mina nuen eta ondo ezagutzen nituen haren marrazkiak. Berak ere poesia idazten zuen. Menchuk ez zidan ez baietz ez ezetz esan, egia da, baina nik baiezkotzat hartu nuen. Azkenean, nik poemak idatzi nituen, baina berak ez zituen marrazki guztiak egin. Beraz, erabaki nuen eginda zituen marrazkiekin argitaratzea. Beti pentsatu izan dut liburuari zerbait falta zitzaiola, baina, orain, berriro irakurri dudanean, asko gustatu zait. Oso gauza bereziak dituela iruditzen zait, eta, jakina, norberak idazten duenaren barruko gauzak ere baditu. Gero ahaztu egiten dira, eta konturatzen zara lehendik ere esan duzula, noizbait, orain pentsatzen ari zaren hori bera.

KARLOS: Izan al duzu poema horietakoren bat berridazteko tentaldirik?

CLARA: Ez. Oso gutxitan berridazten dut idatzitakoa, behin eta berriro begiratzen baititut. Ondo daudela erabaki arte, ez dut bakerik izaten: ezabatu, hasi berriro... Oro har, ez dut ezer berridazten. Hautaketa egin behar badut, badakit zein hautatuko dudan, baina berridatzi... hori ez.

KARLOS: Ezagutu al zenuen J.M. Lekuona?

CLARA: Ez.

KARLOS: Ez zenuen, beraz, Lekuonaren itzulpenaren berri.

CLARA: Ez, ez nuen horren berri, ezta horren susmorik ere; ezer ere ez.

KARLOS: Eta Jon Kortazar? Ezagutzen al zenuen?

CLARA: Ezta ere. Izenez, biak ezagutzen nituen, noski; entzute handikoak dira, baina ez nituen bertatik bertara ezagutzen.

KARLOS: Has gaitezen alderdi biografikoarekin. Nolatan bukatu zenuen Iruñean ikasten? Garai hartako zer oroitzapen dituzu?

CLARA: Amaren zorroztasunak eraman ninduen Iruñera. Hau da, Bartzelonako Unibertsitatean nengoenean, 17-18 urte nituela, asko gustatzen zitzaidan gauez irtetea, portuan ibiltzea... Ez nuen inolako gaiztakeriarik egiten, egia da, baina ama oso zorrotza zen, eta hamarretan etxean egotea nahi izaten zuen. Halako batean, gehiegi irteten nintzela iruditu zitzaion, eta esan zidan: "Iruñean egingo duzu matrikula, eta han zentzatuko zaituzte". Ez ninduten zentzatu, noski; alderantziz. Ardi beltz asko ginen han, eta denak elkartu ginen.

Esperientzia ezin hobea izan zen. Atsekabetuta nenbilen orduan. Románicas karrera egiten ari nintzen Madrilen, eta Iruñean ez zegoen halakorik; beraz, Historia egin behar izan nuen. Gero, zorionez, Románicas jarri zuten, eta aldaketa egin nuen; bien bitartean, Historia ikasi behar. Ikasgai batzuk oso gustukoak nituen; Erdi Aroko historia, esate baterako. Hain gustukoa nuen, ezen irakasleak pentsatzen zuen Erdi Aroko historia ikasiko nuela, eta bekak-eta eskaintzen zizkidan; baina, ordurako, literaturaren bidetik jo nahi nuen. Eskolan piper egin, Iruñera joan, eta idatzi egiten nuen. Oso interesgarria izan zen. Hor hasi nintzen benetan idazten. Prosari ekin nion garai hartan. Idazten nuen poesia ordurako, baina prosak erakartzen ninduen gehien.

Iruñeak bazuen beste abantaila bat, zoragarria: hamar minutuan, mendian zeunden. Ez zegoen inolako arriskurik. Asko paseatzen nuen: ibai bazterrean, mendian...; herrixka asko ezagutu nituen. Zoragarria izan zen alde horretatik. Eta, nolabait, askatasuna eman zidalako ere bai. Neure buruari esaten nion: "Hemen nago, baina nik ez dut Historia ikasi nahi; beraz, barruak agintzen didana egingo dut". Amari kontra egiteagatik, batez ere. Amak ez zuen susmatu ere egin gauzak ez zirela gertatzen ari berak pentsatu bezala.

Hurrengo urtean, zorionez, Modernas jarri zuten, eta hala hasi nintzen ingelesa ikasten eta irakurtzen. Ezra Pound, Eliot eta abar ingelesez irakurtzen ematen nuen eguna. Asko irakurri nuen, poesia batez ere, eta asko zabaldu zen nire ikuspegi literarioa. Alde horretatik, hasieran pentsatu baino askoz ere onuragarriagoa izan zen Iruñea; askatasuna eman zidan, aldatzearen askatasuna, irtetekoa. Hori guztia nahastu egiten zen, ekintza intimoa baita idazketa niretzat, neurri handi batean. Kalean paseoan nenbilela hasi nintzen poesia idazten. Nik han jarraitzen nuen, eta ibiltzeak eta paisaiak berak idaztera bultzatzen ninduten. Zentzu horretan, Iruñeak eragin handia izan zuen nigan.

KARLOS: Garai hartan hasi al zinen itzultzen ere? Emanak al zenituen lehenengo urratsak?

CLARA: Bizpahiru hilabete neramatzan ingelesa ikasten. Liburutegi batean japoniar Nô antzerkiarekin topo egin nuen, Ezra Poundek eta Yeatsek itzulia, eta osorik itzultzea erabaki nuen. Pentsa non hasten diren nire lehenengo itzulpenak: Ezra Poundek itzulitako japoniar antzerkia ingelesetik gaztelaniara itzultzen.

KARLOS: Orain dela gutxi egindako elkarrizketa batean esan zenuen oso txikitatik dituzula esperientzia poetiko deritzezun horien oroitzapenak. Gogoratzen al duzu zure lehenengo itzulpen esperientzia kontzientea?

CLARA: Itzulpen esperientzia... Badakit oso gazterik izan nuela, baina zehazki ez dakit noiz, egia esan. Ez dut gogoratzen era horretako esperientziarik eskolan. Poetika, bai, bagenuen, baina itzulpen esperientziarik ez dut gogoan. Lehen aipatutako esperientzia hura oso ona izan zen... Itzultzea baino askoz ere gehiago izan zen. Ordurako gustukoa nuen japoniar mundua, baina ikaragarri murgildu nintzen itzulpenaren bidez, Nô antzerkia oso gauza serioa baita. Orduz geroztik, era askotako gauzak egiten hasi nintzen. Esango nuke hura izan zela lehena.

KARLOS: Nola bizi du poeta batek itzulpena?

CLARA: Sorkuntza poetikoa balitz bezala, jakina. Horregatik uste dut jo izan dudala beti poesia itzultzera. Edo oso lan lirikoak itzultzera, nire gustuko lanetara. Ordainduko didatenagatik kezkatu gabe, noski, itzulpenari behar dudan denbora guztia eskaini ahal izateko. Orain, adibidez, lau edo bost urte daramat ia sei mila bertsoko lan bat egiten: Farid Uddin Attar-en Txorien hizkuntza, sufismoaren obra klasiko bat. Lan horretan, ez naiz diruaz kezkatu, eta oraindik ez diot inori proposatu argitaratzeko. Bertsotan ari naiz itzultzen, eta hiru mila eta laurehun bertso baino gehiago egin ditut. Ondo geratzea da nire helburua; doinuarekin asmatzea, behin eta berriro irakurriz... eta, ahal dela, egiten dituzten hitz jokoak egitea. Beti ezin da, ordea. Hori dut nik kezka nagusia. Horrelakoa izaten da itzulpen esperientzia niretzat, beti.

KARLOS: Prosa itzultzen duzunean ere bai?

CLARA: Oso prosa gutxi itzultzen dut, baina testuaren araberakoa izaten da. Arte faszikulu asko itzuli ditut, eta halakoetan ez naiz ari hizkuntza bat birsortzen; leial jarraitu behar diot han jartzen duenari. Beste muturrean dago, esate baterako, Durichen liburu bat: prosaz egin dut Requiem, ia-ia poesia dena. Txekiarrak ere harrituta daude nola izan naizen hori itzultzeko gai. Nire ustez, nahitaezkoa da pazientzia handia izatea, hitz bakoitza eta hots bakoitza eta errima bakoitza birsortzeko.

KARLOS: Elkarrizketa batean esan zenuen itzulpenean beti dagoela sinplifikazio moduko bat. Azalduko al zenuke pixka bat gehiago kontzeptu hori?

CLARA: Chikamatsuren lanaren ingeleserako itzulpenari buruz ari nintzela esan nuen hori. Japoniako antzinako txotxongilo antzerkigile bat da Chikamatsu. Oxforden irakurri nuen haren lana (au pair izan nintzen han sei hilabetez); ingelesezko testuak irakurri beharrean (ez nuen ia batere irakurri), eskura nituen japoniar testu guztiak irakurtzen nituen, ingelesez. Eta oso ondo itzulia zegoela ere esan nuen, oso ondo jarraitzen bainion testuari. Chikamatsuren lan guztien bilduma bat zen. Kasu horretan, bai, bada sinplifikazio bat. Gero pentsatu nuen astakeria bat esan nuela, ez baita beti hala gertatzen; batzuetan bai, ordea. Oso lan zailekin, batez ere. Eta, batzuetan, sinplifikatu ordez, konplexuago bihurtzen da. Adibidez, Irango lagun batekin Hafezen poesia persieratik gaztelaniara itzultzean, itzulpen frantsesa eta ingelesa izan nituen alboan. Frantsesak sinplifikatu egiten zuen; alegia, hitzen bat ulertzen ez bazuen, edo bertso batek, zerbaitegatik, ez bazion ondo ematen, kendu egiten zuen. Orain, Txorien hizkuntza lanean hori bera ikusten ari naiz. Bertso batek zailtasunen bat badu, ez du itzultzen. Ingelesak, aldiz, ez zuen hori egiten. Ingelesak lan ezin ederragoa lortu nahi zuen. Errima bat egiteko hitz bat falta bazitzaion, erantsi egiten zuen. Eta horrela ikusi nuen Hafez ingelesak, itzulpen oso ospetsua izanik ere, baduela erantsitako txoriren bat, edo loreren bat. Aberastuta dago. Beraz, biak gerta daitezke.

KARLOS: Zalantza nuen adierazi nahi ote zenuen itzulpenak sinplifikazioa dakarrela berekin beti.

CLARA: Ez nintzen zehazki horri buruz ari; ez nuen ondo azaldu. Baina itzulpen batzuetan hizkuntza soilago bat bilatu nahi izaten da; hori nahikoa da ulerterrazagoa izateko.

KARLOS: Ba al duzu itzulpen kutunik?

CLARA: Irakurri ditudanen artean, aipatu dizudan lehena, Ezra Poundena, funtsezkoa da. Nik egindakoen artean, berriz... Jakina, Holan itzultzen hasi nintzenean, itzela izan zen, oso zaila. Eta Durichen itzulpena ere aipatu beharra daukat; benetan zaila izan zen, lan asko egin behar izan nuen, eta oso ondo irten zen. Gero, bestelako gauzei ekin nien, ez nire alorrekoei. Adibidez, turkiar batekin Ilahn Berken liburu baten itzulpena egin nuen; berak ere ezin zuen sinetsi liburuari buruzko galderarik egin ez izana. Galileako itsasoa zuen izenburua. Oso liburu barrokoa zen, oso konplexua, eta nik zalantza bakarra nuen: F izeneko poema baten izenburua. Zer ote da F hori? Baina hain argi zegoen... ez zegoen zertan galdetu. Eta, gero, azken itzulpenetako bat, Rilkeren Poemak gauean. Ahizparekin batera itzuli nuen, germanista baita bera. Lan hark ere ilusio handia egin zidan.

KARLOS: Aipatuko al diguzu, itzulpena dela-eta bizi izan duzun une zail edo saminen bat? Edo zeure burua zeure mugen aurrez aurre jarri duzun uneren bat...

CLARA: Beti dituzu zure mugak aurrez aurre. Oso ohituta nago nire mugekin jardutera. Gainera, hizkuntza askorekin ausartzen naiz, baina erabat sinetsirik ez ditudala inoiz menderatuko. Adibidez, Holanen lana txekieratik itzultzeko, harekin hitz egin ahal izateko, egunean hamar orduz jardun nuen ikasten. Bi urteren buruan, harekin hitz egiteko gauza izan nintzen, eta itzultzen hasi nintzen. Hainbeste zailtasunen aurrean, galderak egiten hasi nintzen; ez txekiar bakar bati, bi edo hiruri baizik, eta bakoitzak azalpen bat ematen zidan. Orduan konturatu nintzen zertan den kontua. Tentu handiz jardun behar da, beti aurkituko baituzu punturen bat ezin iritsiko duzuna. Eta Holan asmatzaile handia zen. Gauzak galdetzen nizkion, eta berak esaten zidan: "Zeuk asmatu, ondo egingo duzu-eta, seguru".

Persiera, berriz, ez nuen hain serio hartu... Egunean ordubete eskaintzen nion, bi urtez edo. Rumiren Rubaiyat itzultzen ari nintzenean ikasi nuen hobeto, nirekin itzultzen ari zenetako batek Rubaiyat guztien transkripzio fonetikoa eginarazi zidalako. Badakizu zer den hori? Behin transkripzioa eginda, badakizu hizkuntza nola dagoen osatuta. Orduan, lan hartan murgildu nintzen, eta mutil hura tematu zen nik persiera ikas nezan. Ikasten hasi nintzen, eta ederki ikasi nuen, orain persieraz irakurtzeko gai bainaiz. Bokaletan ere ez dut huts egiten (persieraz ez dituzte bokalak idazten). Eta ikus dezaket nola egiten duen jolas poetak hitz batekin, noiz errepikatzen duen, zer egitura ematen dion... Izan ere, gerta daiteke, poetak zerbait errepikatuta ere, beharbada nirekin lanean ari denari ez zaiola interesatzen errepikatzea, eta ez du errepikatzen. Inportantea da irakurri ahal izatea, nahiz eta dena ulertu ez. Txekierarekin bezala gertatzen da hemen ere. Antzinako persiera itzultzen ari zara, eta laguntzen ari zaizunak beharbada ez du ulertzen. Halakok zer esan nahi duen bilatu beharra dago. Lan erantsi bat da, nolabait, baina ez dit axola, pazientzia handia dut.

Halako zerbait gertatzen zitzaidan txineratik itzultzean, ez baitakit ondo txineraz. Wang Weiren liburu bat itzuli nahi nuen, eta txineraz badakien pertsona batekin hasi nintzen lanean. Bera itzultzen ari zela, nik, halako batean: "Seguru al zaude adjektibo hau hor dagoela?" "Ez, nik jarri dut, halakoa lortzeko". Alegia, intuizioa eta atzean dagoena asmatzeko gaitasuna jartzen dira martxan, eta nik erabili egiten ditut. Huts egin dezaket, bai, baina hori gizatiarra da.

KARLOS: Azken batean, intuizio poetikoak ere laguntzen dizu itzultzen.

CLARA: Noski, hori da benetan laguntzen didana. Itzultzen dudanean beste baten larruan jartzen naiz. Eta badakit ezin dudala denen larruan sartu; hori ere garrantzitsua da. Nigandik hurbil dagoen eta lor dezakedan zerbait hautatzen dut. Orduan antzeman dezaket, adibidez, gizon horrek ez duela adjektibo hori erabili, baina, noski, galdetu egiten dut. Jakina, ezin da, besterik gabe, adjektiboa kendu.

KARLOS: Itzulpenaren ildo teorikoetako baten arabera, poesia da itzulpena ezinezkoa dela erakusten duen adibiderik garbiena. Hala ere, poesia itzuli egiten da.

CLARA: Bi gauzak dira egia. Poesia ezin da itzuli, noski, asko oinarritzen baita hitzean. Hor dugu Mallarméren definizioa: "Bertsoa hitzez osatua dago". Baina, gero, begira: joan nintzen Istanbulera poesia sinposio batera, eta Turkiako poeta handienetako batek, Daglarcak, definizio hau bota zuen: "Hitzak desagertzean geratzen dena, hori da poesia". Eta hortik abiatuta, ulertzen dut zergatik itzul daitekeen poesia. Hori ere egia da. Bada beste alderdi bat, hala ere: ez badugu itzultzen, ez gara gauza askotaz jabetzen.

KARLOS: Zer itzulpen egingo zenuke gustura, baldintza ideal guztiak izango bazenitu? Itzultzaile guztiok dugun amets hori...

CLARA: Nire helburua izango litzateke Holanen obra osoa itzultzea, eta izugarria da. Ez dut uste ahal izango dudanik. Ia egunero itzultzen dut pixka bat. Ez dut lan makala hartu, zailena aukeratu baitut, Gau bat Hamletekin lanaren aurrekoa. Holan oso poeta itxia zen. Nik aurrera egiten dut, poliki-poliki, eta, noizean behin, galdetu egiten dut. Baina ez daukat batere orraztua, beharbada egunen batean hasiko naiz orrazten. Ez dakit iritsiko naizen, baina ilusio hori dut.

Nolanahi ere, lehen ere aipatu dizut, 650 orrialdeko antologia bat aterako da laster, eta hori ere ez dago batere gaizki.

KARLOS: Beraz, itzulpenean ona da amets bat, helburu bat, edukitzea.

CLARA: Nik bat baino gehiago ditut.

KARLOS: Itzulpenean edo gainerako alorretan?

CLARA: Denetan.

KARLOS: Holanen poesia osoa itzultzeaz gainera, beste zer egingo zenuke?

CLARA: Leonardo Da Vinciren zerbait, adibidez. Ez margolaritzari buruzko lanak, alegoriak baizik; oso interesgarriak dira. Hasia naiz, eta testu horiek ere gaiztoak dira... ez ditut hitz guztiak ulertzen.

KARLOS: Rosa Chacelek esan zuen emakume profeta eta emakume apaiza zinela, poesiari buruz ari zela. Epiteto horiek zure itzultzaile jarduerari ere badagozkio?

CLARA: Zergatik ez? Igarlea bai, zenbait gauzatan aurreratu egin naizelako. Eta emakume apaiza, berriz, ez naute ordenatu.

KARLOS: Itzulpenean ere zure garaiari aurrea hartu diozula iruditzen zaizu?

CLARA: Adibidez, ni ez naiz izan Holan gaztelaniara itzuli duen lehena, bada Forbelskik itzuli eta Guillermo Carnedok orraztutako itzulpen bat, Carlos Barralek argitaratua; baina, tira, uste dut nik eman ditudala ezagutzera Holan eta beste txekiar poeta batzuk. Poesía del Oriente y Mediterráneo bildumaren zuzendari gisa gauza interesgarri asko atera ditut argitara. Oraindik orain, esate baterako, Li Qingzhaoren lana kaleratu da; bera da, gaur egun, txinatar emakumezko poeta garrantzitsuena. Urtarrilean aurkeztuko dugu. Ari naiz gauzak egiten, baina mugak ere badira, salmentaren mende baitago dena. Dena den, poliki-poliki, ari dira saltzen.

KARLOS: Arte Ederren urrezko domina eman zizutenean, Clara Janés itzultzaile gisa ere kontuan hartu zela iruditzen al zaizu?

CLARA: Seguru nago baietz; izan ere, izatez, ezagunagoa naiz itzultzaile gisa. Ezaguna naiz poeta gisa, baina hispanoamerikarren artean, esaterako, itzultzaile gisa ezagutzen naute batez ere.

KARLOS: Arte Ederren urrezko dominen artean, ez dira asko izango itzulpengintzan jardun dutenei emanak.

CLARA: Lehen urtea izan zen domina idazle bati ematen ziotena.

KARLOS: Noizbait aipatu duzu poema batek errealitatea alda dezakeela, eta baita hartan eragin ere. Bizia eta abentura ekar ditzakeela. Eta itzulpenak?

CLARA: Nola ez! Niri behintzat eman dit bizia, eta baita abentura ugari ere.

KARLOS: Izan al duzu zer itzuli hautatzeko aukera?

CLARA: Bai. Aukera baino gehiago, nahia. Interesa piztu behar dit, hori dut abiapuntu. Denbora asko eskaintzen diot itzulpenari, neure lan bati adina; beraz, ezin dut ordainsariari begira egon. Itzulpen asko egin ditut bizibidea ateratzeko. Psikologiako liburu pila bat itzuli dut, arte faszikuluak eta horrelako gauzak. Horiek ere oso gustura egin ditut, oro har gaiak gustukoak nituelako, baina, gehienetan, nik hautatzen dut zer itzuli.

KARLOS: Zerbait proposatzen dizutenean ere bai? Proiekturen bati ezezkoa emateko aukera izan duzu?

CLARA: Bai, noski; baina baita lanak sinatu gabe uzteko ere. Benetan ogibidea ateratzeko zirenak, eta ikaragarri kaskarrak iruditzen zitzaizkidala. Best-sellerren bat...

KARLOS: Itzultzea trasbasea al da? Inoiz esan duzu poesia, zuretzat, trasbase moduko bat dela...

CLARA: Zer da trasbasea? Kopa bateko likidoa beste kopa batera isurtzea?

KARLOS: Adibidez. Edo kultura batetik beste kultura batera...

CLARA: Nola ez. Zentzu batean bada trasbasea, baina beti gordeko du bere nortasuna, hori da gakoa: hori ez galtzea.

KARLOS: Gure kulturaren guztiz bestelako kulturak itzultzean, zertan izan duzu zailtasun gehien, jakinik kultura horietan argi dagoen zerbait gure kulturara ekartzean ilunago gera daitekeela?

CLARA: Era askotako zailtasunak izaten dira. Hizkuntza erabiltzeko moduak du eragina. Adibidez, persiar poesian etengabe egiten dira jokoak. Lau bertsotan lau aldiz errepikatu behar dut hitz bera, eta hori itzulpen batean ondo geratzea oso zaila da. Baina lor daiteke, baldin eta erritmoa berregitea lortzen baduzu. Orduan du zentzua. Ez bakarrik kontzeptuari dagokionez. Erritmoa baita errepikapena onartzen duena.

Txekieraren kasuan, Holanen itzulpenetan esaterako, zailtasun nagusia da hitzak asmatzen dituela, txekierak oso ondo onartzen baitu hori, aurrizki eta atzizkien bitartez; edozer asmatzen du. Gaztelaniaz hitz horiek asmatzea oso zaila da, karranka egiten dute, eta bilaketa lan handia egin behar da. Hizkuntza bakoitzak bere arazoak ditu; eta poeta bakoitzak bereak. Rilkeren poemetan, esaterako, ez dakizu zeri buruz ari den. Asmatu egin behar duzu zergatik esaten duen gauza jakin bat, zer zuen buruan hori idatzi zuenean. Hori beste kontu bat da. Modu esplizituan adierazten ez baduzu ere, jakin beharra daukazu zer dagoen hor, ondo itzuliko baduzu.

KARLOS: Beti al dago interpretazio moduko bat, poesiaz ari garenean batez ere?

CLARA: Bai, interpretatu egin behar duzu, ez baita matematika hutsa, nahiz eta poesiak asko duen matematikatik. Baina ez dira zenbakiak.

KARLOS: Itzulpen Sari Nazionala jaso zenuen zure lan osoagatik. Zer eragin izan zuen sari horrek zure bizitzaren eta karreraren une hartan? Funtsean ohorezko sari bat ere bazen, baita zure lankide askoren lanaren aitorpena ere.

CLARA: Izugarrizko poza ematen du. Ikusten baituzu norbaitek aitortu egiten dizula egindako lana. Ederra da, alde horretatik; izan ere, bai itzultzea bai idaztea bakarkako lanak dira, eta beste batzuek zuk egindako lana aitortzen dizutela ikusteak aurrera jarraitzeko indarra eta adorea ematen dizkizu.

KARLOS: Sariak are selektiboagoa izateko balio izan zizun?

CLARA: Ordurako banintzen selektiboa.

KARLOS: Sariari esker iritsi al zitzaizun ordu arte jaso ez zenuen eskaintzarik?

CLARA: Ez, ez dut uste.

KARLOS: Itzulpengintzan bada joera berri bat, batez ere Estatu Batuetan, emakumeen artean bereziki, esaten duena ezinbestekoa dela itzulpenaren ikuspegi feminista; izan ere, literaturaren parte handi batek gizonezko idazleengan jartzen du arreta, eta emakume batek, neurri handi batean, berritzuli egin beharko luke testua, are desleial jokatuz tarteka. Nola ikusten duzu gai hori? Planteatu duzu inoiz?

CLARA: Ez, ez. Ez zait, zorionez, zuzena iruditzen.

KARLOS: Hori esaten dizut badelako jendea esaten duena itzultzean berridatzi egin behar dela, baita Biblia bera ere.

CLARA: Tira... Zentzugabea iruditzen zait.

KARLOS: Zu bezalako itzultzaile baten kasuan, hainbat alorretan jardun duzula kontuan hartuta, hau da, idazketa dramatikoaren alorrean, biografian, kritika literarioan, memorietan, edizio filologoetan... Zertan lagundu dizute alderdi horiek guztiek? Zenbateraino eskaini dizkizute itzulpenerako baliabideak? Zer alde ikusten dituzu idazketaren sorkuntza prozesuaren eta itzulpen prozesuaren artean? Itzulpen prozesuan, esate baterako, ezagutzen duzun testu batetik abiatzen zara, eta poesia idazten duzunean zeure esperientzietatik abiatzen zara.

CLARA: Dena dago zeure esperientzien baitan. Bizitzen duzuna, irakurtzen duzuna, amesten duzuna... edo beste edozer. Beraz, denak laguntzen du denean. Izan ere, horrek pertsonari laguntzen dio, eta pertsona da idazten duena.

KARLOS: Itzulpenaren hainbat ikertzaile eta teorialarik esaten dute itzultzea berridaztea dela. Idazlea zaren aldetik, zure ustez, antzeko prozesuak al dira?

CLARA: Niretzat, hizkuntza jakin batean dagoen testu bat berriro ere hizkuntza horretan berean idaztea da berridaztea.

KARLOS: Itzultzaileek jatorrizkoa berridazten dutela adierazi nahi dute hori esaterakoan; alegia, neurri batean sortzaileak direla.

CLARA: Sortzaileak dira, noski, baina ez dakit hitz hori egoki erabilita dagoen. Itzulpena hitza ere... ezagutzen dugun hitz hori da, ez? Testu bat hizkuntza batetik beste hizkuntza batera eramaten dugu, eta horri esaten diogu itzulpena. Adibidez, behin baino gehiagotan entzuten dut irratian esaten dutela "Halako sinfonia, halakok itzulia...". Ez, jauna, hori interpretazio bat da. Horrek badu bere hitza. Noski, pianista batek era batera interpretatuko du, eta beste batek beste era batera. Orduan, dagokion hitza itzulpena da, nire ustez.

KARLOS: Alderdi sortzailea aldarrikatu nahi dute, itzultzaileak ordenagailu baten edo makina baten pareko jartzen dituztenen aurrean.

CLARA: Ezta pentsatu ere. Begiratu zer gauza itzultzen dituen ordenagailu batek. Zentzugabekeriak dira. Pertsonak adimena du, eta aplikatu egiten du.

KARLOS: Itzulpenaren alorrean, nolakoa izan da zure ikasketa prozesua? Autodidakta izan al zara?

CLARA: Bai, erabat. Neuretzat itzultzen nituen gauzak, ez bakarrik Nô antzerkiari dagozkionak, baita beste gauza batzuk ere, japoniarrak asko, eta gorde egiten nituen. Gero, eskaintza bat iritsi zitzaidan. Berez sortu zen: errumaniar batek esan zidan errumaniar emakume batek Shakespeareren biografia itzuli nahi zuela gaztelaniara, Mihnea Gheorghiuren Shakespeareren bizitzako eszenak, norbaiten laguntzarekin. Lan hori proposatu zidan, eta hori izan zen egin nuen lehenengo itzulpena; eta izugarri gozatu nuen, oso lan ederra da. Gero, W. Golding irakurtzen ari nintzela, haren itzulpen bat proposatu nion editore bati, eta onartu egin zuen. Lan handia eman zidan, baina egin nuen. Hortik aurrera, gauzak eskatzen zizkidaten, edo nik proposatzen nituen, baina oso prozesu geldia izan zen.

KARLOS: Urteen joanean hartutako esperientzia alde batera utzita, hizkuntzak landu dituzun moduan landu al dituzu itzulpen teknikak ere?

CLARA: Asko ikasi dut, urte asko egin ditudalako lanean. Esapide bera desberdin sortzen da hizkuntza bakoitzean: gaztelaniaz ere batera sortzen da, txekieraz beste era batera, italieraz beste era batera... Itzultzen ari zarenean, herri baten burua aztertzen eta ikertzen duzu, eta hori da niretzat ederrena. Txekierak aditz errepikakorrak ditu, aditz puntualak, eta persierak, aldiz, batere ez halakorik. Buruak nola diharduen ikasten duzu; izan ere, burua da gehien liluratzen nauena. Etengabe egiten dut azterketa hori. Eta horrek asko laguntzen du, ikusten baituzu balio ez duten estereotipo ugari dagoela. Hitz bera era askotara itzul daiteke gaztelaniaz. Egokiena bilatu behar da. Hori da garrantzitsuena, burua hor jartzea, beste buru batek nola funtzionatzen duen ikusteko, eta trasbase hori nola gertatzen den ikusteko.

KARLOS: Zure elkarrizketa batzuetan aipatzen duzu epeak direla itzultzailearen infernuetako bat. Hala iruditzen al zaizu?

CLARA: Bai, baina orain, oro har, ez dut arazorik epeekin, ez dira hain zorrotzak. Gauza nahiko konplexuak egiten ditudanez, epeak luzeagoak izaten dira. Adibidez, Ferdusiren Erregeen liburua lanaren zati handi bat itzuli nuen, eta abenduan jarri genuen epea. Otsailean entregatu genuen, eta ez zen ezer gertatu. Ez zen inolako infernua izan niretzat.

KARLOS: Ba al da itzulpen jardueran bestelako infernurik?

CLARA: Bada beti infernu bat, ulertzen ez duzun puntura iristen zarenean sortzen dena; ikertu egin behar duzu. Infernua da, funtsean, zure mugak erakusten dizkizulako, eta hori ez zaio inori gustatzen. Baina hasieratik beretik onartzen baduzu, orobat onartzen duzu une hori iritsiko dela, eta bilatu eta kontsultatu eta galdetu egin beharko duzu. Eta, beharbada, ez zara seguru egongo esaten dizuten ezerekin, baina zeure gain hartzen duzu.

KARLOS: Eta hor, norberaren trebetasuna agertzen da.

CLARA: Ziur asko, bai. Trebetasuna, eta berriro diot, pazientzia. Pazientzia ezinbestekoa da.

KARLOS: Hala ere, badirudi nolabaiteko kontraesana dagoela epe bat edukitzearen eta irtenbidea aurkitzeko behar adina denbora edukitzearen artean.

CLARA: Noski, baina nik, orain, ez dut epe asko izaten aurrean; tranpatzat har litezkeen gauza asko egiten ditut, baina ez dira tranpa. Adibidez, lehen esan bezala, Attar-en Txorien hizkuntza itzultzen ari naiz. Sei mila bertso ditu ia. Lau urte dira horretan ari naizela, poliki-poliki. Hitz egin dut horri buruz, eta badakit badela interesa duenik, baina ez diot inori serio proposatu, ia erabat biribildua dagoela ikusi arte. Hain zuzen ere, eskaini nahi diozun edo eskaini behar diozun denbora hori guztia behar duelako. Beraz, ez dut proposatuko, harik eta hilabete pare batean entregatzeko moduan egongo dela ikusi arte. Epea, hortaz, neuk finkatzen dut, nolabait.

KARLOS: Zer gomendatuko zenieke itzulpengintzan hasi nahi dutenei eta zuk egindakoen antzeko gauzak egin nahi dituztenei?

CLARA: Hori norberaren izaeraren araberakoa da. Gauza horietara eramaten zaituen bulkadaren araberakoa. Niretzat, gehiago ezagutzea eta jakitea da bulkada nagusia. Gozamenaz gainera. Poesiak plazera ematen du. Hori egia ote den galdetzen diot neure buruari batzuetan. Baina begira, lehengo egunean Dylan Thomas irakurtzen ari nintzela, hark ere gauza bera esaten duela ikusi nuen. Plazera sentitzea da onena, eta, niretzat, ezagutza da plazerik handiena. Ikaragarria da itzulpegintzan gertatzen dena: beste zerbaitetan sartzen ari zara, oso desberdina, hartaz jabetzen zara, zeure egiten duzu... ikuspegi ia biblikotik ezagutzen duzu.

KARLOS: Sari ugari jaso duzu, baina maitasun berezi batez hitz egiten duzu txekiar gobernuaren dominaz.

CLARA: Bai, hala da. Ilusio handia egin zidan; izan ere, Holanen itzulpenetan, hutsera jauzi egin nuen, eta sarerik gabe. Oso zaila zen, eta noski, izugarrizko ilusioa egin zidan. Baita domina hori emateko moduak ere. Intelektualei ematen zioten, baina baita militar askori ere. Oso ekitaldi berezia izan zen. Egiten ari zarenak seriotasun handia duela iruditzen zaizu, ez bakarrik alderdi intelektualetik, baita alderdi sozialetik ere. Gizatiarra da, oso maila zabalean hartuta. Asko bete ninduen horrek. Bestelako erantzukizun bat da, sakonagoa.

KARLOS: Egia esan, ez da ohikoa izaten itzultzaile bati jatorrizko hizkuntzan domina bat ematea eta jatorrizko literatura ezagutarazten egindako lana aitortzea; eta are ohiz kanpokoagoa da, poesia dela kontuan hartuz gero.

Bizitzaren metafora da zure elkarrizketetan aipatu ohi duzun beste gai bat. Itzulpena metafora moduko bat dela iruditzen al zaizu? Zeren metafora da?

CLARA: Lehentxeago aipatu dizut: bada ezagutza ia bibliko bat. Maitasun baten metafora da. Norberak bere gorputzean, bere gogoan... duenean oinarrituriko maitasuna.

KARLOS: Arabierari buruz hizketan ari zinela, ondo ulertu banuen, esan zenuen hizkuntza horietan (uste dut persierari buruz ari zinela) zeure burua erbestealdi moduko batean ikusten zenuela, erabat isolatuta.

CLARA: Ez dut gogoratzen.

KARLOS: Zehazki zera galdetu nahi nizun: ea uharte moduko batean sentitzen zaren, hortik irten beharrean, eta ea itzulpenak isolamendu edo erbestealdi hori gainditzeko balio dizun.

CLARA: Ez dakit zer testuingurutan esango nuen, baina egia da menderatzen ez ditudan hizkuntza horietan -esate baterako, arabieran-, beste pertsona batekin egiten dudala lan beti, eta hori oso polita da, konpartitu egiten duzulako. Barru-barruko zerbait konpartitzen duzu, eta hizkuntza ere halakoxea da, eraldaketa bat. Beraz, era batera edo bestera, bakardadetik urruntzen zaitu, eta, beharbada, horregatik gustatzen zait horrenbeste.

KARLOS: Joris-en arabera, itzulpenak eta haren kontrapuntu sozialak, mestizajeak, egin dezakete mundu hau seguruagoa eta errazagoa, ziurrenik. Zer iruditzen zaizu?

CLARA: Nire ustez, argi dago gizakia hitzaren bitartez kokatzen dela bizitzan, eta argi dago, orobat, zergatik: hizkuntzarekin komunikatu egiten delako. Komunikazioa ezinbestekoa da gizakien bizitzan. Itzulpena are komunikazio handiagoa da; beraz, erabat positiboa iruditzen zait mundua hobetzeko, zergatik ez? Eta oso polita da, aldi berean beste hizkuntza batzuei beren nortasuna aitortzen dielako. Norberak bere idiosinkrasia izan dezake, baina transmititu egin behar du. Itzultzean ez duzu besterik gabe testua itzultzen, eta, noski, ez duzu hitza itzultzen. Kontuz. Hitza baino askoz gehiago dago. Itzultzen ari zarela, bizitza oso bat komunikatu nahi duzu, mundua ikusteko modu bat. Hau da, lehen esandakoa: hizkuntza bat itzultzen duzunean, ikusten duzu txekiar edo japoniar baten buruak nola funtzionatzen duen, adibidez. Eta liluragarria da. Hizkuntza iraunaraztea eta, aldi berean, ezagutzera ematea.

KARLOS: Itzulpenarekin harreman zuzenik ez badu ere, hitz egiguzu Chillidarekin eta haren lanarekin izan duzun harreman bereziaz.

CLARA: Oso harreman ederra izan zen. Uste dut 1972an ezagutu nuela Chillida, Madrilen, gaur egun desagertua den galeria batean egindako lehenengo antologikoan. Inauguraziora joan nintzen, eta, han, Moskun erbesteratuta egon zen lagun batekin egin nuen topo, Soledad Sancharekin. Alberto eskultorearen koinata zen. Aurkeztu gintuen, eta arratsalde hartan luze hitz egin genuen hirurok. Bazen han izugarri gustatzen zitzaidan eskultura bat, alabastroan inprimatutako behe-erliebe bat. Galeria oso gertu neukanez, goizetan erosketak egitera joaten nintzenean, eskultura ikustera hurbiltzen nintzen. Askotan topatu nuen Chillida, bakarrik, eta askotan hitz egiten genuen sorkuntzari buruz. Sentitzen zuen guztia kontatu zidan berak, nola esperimentatzen zuen, eta mintzaldi haiekin elkarrizketa bat egiteko baimena eskatu nion. El Urogallo aldizkarian argitaratu genuen. Elkarrizketa hartan, jende askori errepikatu ohi zionari buruz hitz egin zidan: lehenbizi, lurrin moduko bat sentitzen zuela, eskultura iristen zen arte; gero, materiala hautatzen zuela...

Handik pare bat urtera, ni Parisen nintzela, lan bat egin nuen, eta hark aipatutako gauza bera sentitu nuen nik ere, lurrinaren kontu hura: lana hurbiltzen zela, eta kaiolan sartutako lehoi baten antzera egoten zinela, etortzen zen arte. Hori da egin nuen lehenengo gauza kantatua, Holani eskainia. Eta pentsatu nuen: "Chillidari aipatu behar diot". Holanentzat oso liburu handia egin nuen, eskuizkribu guztiekin, marrazkiekin... Eta Chillidarentzat, berriz, liburu txiki-txiki bat egitea bururatu zitzaidan, hura ere eskuz idatzia eta sokaz lotua; eta zinta bat, nire ahotsarekin. Eta bidali egin nion. Gero, Madrila itzuli nintzen, eta, behin, deitu egin zidan. Chillidak deitu zidan, pentsa; txundituta nengoen. Honela esan zidan: "Madrila joatekoa naiz serigrafia bat izenpetzera, eta hitz egin beharko genuke. Nik zure liburuaz hitz egin beharko nuke". Hala, serigrafiak izenpetzen ari zen goiz batean, harengana hurbildu nintzen; serigrafiak pasatzen nizkion nik, 200 bat izango ziren; eta esan zidan: "Liburu bat egin behar dugu eman didazun horrekin; proposamena egingo dut". Gauza da Donostiara etortzeko eskatu zidala, maketaz hitz egitera. Gero, ez omen zitzaion maketa gustatzen... Eta horrela, urteak igaro ziren. "Egizu maketa, baina ez lehengoa bezalakoa", ze, kotoizko ehun batekin egin nuen nik maketa, eta hondatu egiten zen. Beste oihal bat bilatzeko eskatu zidan, eta olanazko oihal bat aurkitu, eta maketa egin nuen. Elkarrekin egoten ginenetan hari buruz jarduten genuen, baina ez genuen lortzen ondo geratzea. Nik, hala ere, gauzak bidaltzen jarraitzen nuen, ikusten bainuen haietaz hitz egiten genuela, nirekin beti zoragarri egoten zela, gure artean elkarrizketa sortzen zela. Pentsatu nuen: "Tira, adiskidetasun harreman bat sortzeko balioko du honek, beharbada; ez da gutxi".

Baina 19 urte igaro ziren, eta Miramarreko Antologikoa antolatu zutenean, katalogo bat bidali zidan, eta pentsatu nuen: "Joan beharra daukat hori ikustera". Bere estudiora eraman ninduen, Zabalagara, eta berriro ere berak: "Zerbait egin behar dugu, baina utz dezagun hura alde batera; zuk, bidali gauzak". Halaxe egin nuen, eta, azkenean, Madrila egindako beste bidaia batean, esan zidan: "Nire grabatuak ikusi eta poemak idaztea, horixe nahi dut zugandik. Prest ditut xaflak". A zer ezustekoa! 19 urte pasatuak ziren, eta berriro ere beste horrenbeste gerta zitekeen, baina ez nintzen kezkatu. Handik gutxira, prest zeukan dena. Esan zidan: "Begira, bidaltzen didazun guztia gustatzen zait; beraz, berdin zait argitaratu gabea den, argitaratua den, nahi duzuna. Zatoz hilabetez Donostiara, papera ikusiko dugu...". Hilabete horretan, nire burua lanean hasi zen, eta La indetenible quietud idatzi nuen, Chillidaren lanari buruz. Orduan, Chillidaren sorkuntza lana beste era batera ulertzen hasi nintzen, beste era batera uztartu nituen gauzak. Izugarria izan zen. Poemekin Donostiara iritsi nintzenerako, berak estudioan zituen grabatuak. Poemak ahots gora irakurtzen hasi nintzen, eta esan zidan: "Nola izan zara hori idazteko gai, ez zara-eta inoiz hemen izan?". Oso polita izan zen. Eta azkenean, kaleratu zen liburua. Poz handia hartu nuen, sorkuntza prozesuan Chillidaren buruan zer gertatzen zen ulertu ahal izateko balio izan zidatelako urte haiek guztiek. Hasiera batean lilura besterik ez zen, ez nekien beste ezer.

KARLOS: Hau da, itzultzean gertatzen zaizuna gertatu zitzaizun, nolabait esatearren: Chillida egilea ulertu behar izan zenuen poemak idatzi ahal izateko.

CLARA: Ez dakit... Izan ere, nik idatziak nituen haren lanari buruz beste hainbat gauza, baina bestelako zerbait idatzi nuen, eta, bistan denez, askoz ere hurbilagoa. Serie bat egin nuen, Vivir lanean dagoena, Chillida izenekoa, eta han, Lurra da izenburuetako bat, buztina zelako, alabastroa... material guztiak. Aldiz, La indetenible quietud lanean ez. Oso bestelakoa zen. Grabitatearen zentzua, argiaren abiaduraren zentzua, erlatibitatea... dena zegoen han, eta baita ipuinak ere. Artean ikusi gabe nituen gauza asko. Asmatu nuen lan horrekin; hala uste dut, behintzat. Bera oso gustura zegoen.

KARLOS: Itzulpen prozesuari dagokionez, eskulanaren aldetik, nola itzultzen du Clara Janések?

CLARA: Ez dut beti berdin jarduten. Txekieratik itzultzen dudanean, hiztegiak eta atril bat izaten ditut. Beti eskuz, eta koadernoekin, oharrekin... Errepasatu egiten dut, ordenagailura eramaten dut, eta mila bider begiratzen dut. Baina portugesetik itzultzen dudanean, adibidez -Ramos Rosa itzuli dut, asko gustatzen zait-, bestela jarduten dut. Trenean banoa, esate baterako, itzultzen ematen dut bidaia osoa, hiztegirik gabe; apuntatzen dut zer hitzekin izan dudan zalantza, eta gero hitz horiek begiratzen ditut. Ez da beti berdin izaten. Persieraren kasuan, berriz, mutil batek laguntzen dit. Nik neure testua dut eta berak berea, persieraz. Ingelesa-persiera hiztegi bat erabiltzen dugu, gaztelaniazkoa oso txarra baita, eta gero ingelesa-gaztelania...

KARLOS: Nola ikusten duzu itzulpenaren etorkizuna?

CLARA: Itzulpenaren errealitateari dagokionez, oso ona, gero eta gehiago itzultzen baita. Ekonomiaren alderditik, berriz, ez da hain ona, gero eta gutxiago ordaindu nahi izaten baitute. Egin beharreko borroka bat da hori. Nik, behintzat, egiten dut, neure erara.