Feminismoaren alorreko testuen itzulpengintza integrala
Amaia Astobiza Uriarte

Egilearen oharra

Lehenik eta behin, argitu nahi dut itzultzaile naizen aldetik nagoela gaur hemen, artikulu hau idazten. Beraz, txarto edo ozenegi esandako guztiak niri aurpegiratu behar dizkidazue, ez beste inori. Baina bai, Elhuyarreko kide eta langilea ere banaiz, eta, batez ere, hiztegigintzaren alorrean garatu dut nire ibilbidea, tarteka itzulpen-lanen bat edo beste egiten badut ere. Horrek guztiak, jakina, erabateko eragina du nire etxeko itzulpen-lanetan, azken horiek Elhuyarreko jardunean duten era berean. Ezinezkoa zait titulu bat alde batera utzi eta bestearen izenean bakarrik idaztea, ahotsa bakarra baita, nirea. Beraz, hortxe doaz bi tituluak, izenburuaren azpian, elkarren babesean.

Bigarrenik, idazkerari buruzko ohar bat: luzetara, zabaletara eta sakonetara idazten dut, pentsatu ere halaxe pentsatzen dudalako, enborrez enbor, adarrez adar, hostoz hosto. Gero, saiatzen naiz enbor, adar eta hosto horiek inausten, kimatzen, muskiltzen, baina ez pentsa arrakasta handirik izaten dudanik. Beraz, arnasa luzeko artikulu honetan murgilduko bazara, beharbada oxigeno-botila bat zuzendu behar zenuke, ezbeharrik gerta ez dadin. Ez dakit, zeuk ikusi.

Hitzaurrea

Horiek azaldu ostean, itzul gaitezen esku artean dugun eginkizunera. Itzulpengintza feministari buruzko zer edo zer idatziko dudala adostu dut Senez aldizkariko kideekin, berbagai jakingarria iruditzen zaielako eta nik ere tartean-tartean horri buruzko gogoeta erabiltzen dudalako nire baitan. Orain, horretara jarrita, iruditzen zait termino hori, itzulpengintza feminista, hasiera batean uste nuen baino konplexuagoa dela eta, bestalde, ziurrenik bi aldeek hasieran ulertu genuen hura dela garrantzi txikiena duena edo, behintzat, neure buruan gutxienetan dantzan dabilena.

Nolanahi ere, oraingoz definizioari buruzkoak alde batera utzi, eta gaur hemen esplikatu nahi dudan konturik garrantzitsuenarekin hasiko gara. Itzulpen-lan luze bat egiteko, bi gauza behar dira: ingurukoen babesa eta txokolate beltza. Lehenari dagokionez, hoberena litzateke sare sendo bat izatea inguruan, elkar elikatzeko eta elkar zaintzeko. Halere, besterik ezean, aski da itzultzaileak autoboikotik ez egitea, hau da, bere burua apurtxo bat maitatzea eta lantzean-lantzean laztanen bat egitea (katu mainati bat inguratzen baduzu ere, txarto ez). Txokolateari dagokionez, beltza izan behar du, (ia) nahitaez –esan nahi baita, % 74tik gorakoa–, eta, almendrak baditu, edo hurrak, edo laranja-zatitxoak, edo gatz pitin bat, askoz hobeto. Sagar-zukua eskura izatea ere ondo etortzen da, batez ere lanaren amaiera aldera, txitean-pitean sortzen diren urduritasun-kolpeak berehalako azukre-gaindositan itotzeko (baina hau ez kontatu nire fisioterapeutari).

Jakina, orain arte esandakoak ez dagozkio soilik feminismoari buruzko testuen itzulpengintzari, baina tira, horri ere badagokionez, aipatu egin nahi nuen, horiek baitira, nire kasuan, itzulpen-lan bat egiteko proposamena iristen zaidanean lehenbailehen argitu beharrekoak: 1) zer eratako txokolatea jango dudan oraingoan, eta 2) zer moduz dabiltzan indarrez nire ingurukoak nik lan honekin aurrera egin ahal izateko. Supermerkatuak txokolatearen hornikuntzarik gabe utziko balituzte, azkenaldian farmazien biltegiak botikez hustu dituzten antzera, birritan pentsatu beharko nuke itzulpen-lana onartu aurretik –eta baiezkoa ez legoke inondik ere ziurtatuta. Bestetik, ikusiz gero bi semeak dena delakoagatik ere makal antzean dabiltzala, edo amaren behar handiarekin, edo amak eurekin pazientzia ikaragarria izateko premiarekin –hormonautak gara, zer egingo diogu–, orduan bai, erabakia argi samar izango nuke, proposatzailearen kalterako.

Halaxe ba, itzulpen-lan bati ekiteko, aski da orain arte esandakoak kontuan hartzea. Horrekin nahikoa baduzu, ez duzu aurrera egin beharrik. Zerbait gehiago jakin nahi baduzu, edo zeure burua nonbait islatua ikusteko beharra baduzu, edo, besterik gabe, zure trena ailegatzeko oraindik minutu luze batzuk falta badira eta gaurkoz jada sare sozialek gogait eragin badizute, aurrera segitzeko aukera duzu. Kafe bat eskainiko nizuke, baina gure etxekoari meheegi irizten diote probatzen dutenek; beraz, ontza bat txokolate, agian?

Bistan da: orain esango ditudan hauek antzeko lanetan dabiltzan beste itzultzaileek ere esan ditzakete, nik baino zehatzago eta dotoreago esan ere. Baina, Oihane Amantegi idazle bikain eta herrikidearen Cayo Hueso liburuko kapitain zaharrak dioen bezala, «Beste inork hitzik hartuko ez badu, zer dauka okerra begi nekatu hauek ikusitakoa kontatzeak?». Halako batean, niri ere iritsi zait iruzurtiaren sindromea bizkar gainetik astintzeko garaia. Behin eta berriro pentsatu izan dut edozein jarduera dela-ere beti egongo dela beste pertsona bat nik baino hobeto egingo duena; eta bai, jakina, egongo da; bat bakarra ez, dozena bat eta gehiago ere bai. Baina pertsona txundigarri horiek ezin dute den-dena egin, eta, are gehiago, ez dute den-dena egiteko gogorik ez asmorik. Beraz, badira gauza batzuk nik egin beharrekoak, bestela beharbada beste inork egingo ez dituenak.

Sarrera

Hitzaurrean aipatu dut itzulpengintza feminista terminoa nik hasiera batean uste izan nuen –edo uste nahi izan nuen– baino konplexuagoa dela. Beraz, beste ezerekin jarraitu aurretik, zehaztu ditzagun termino horrekin lot ditzakegun adierak.

Alde batetik, testu feministen itzulpenari egiten diegu erreferentzia, eta hori da, nik uste, bi aldeek hasieratik gogoan izan dugun ideia. Halere, beste adiera bat ere badu, neure kolkoan gero eta toki handiagoa hartzen ari dena: itzulpen-jarduera feminista, hau da, ikuspegi feministarekin egiten den itzulpen-lana. Nire kasuan, bi adiera horiek nahastu egiten dira, gainjarri, korapilatu. Izan ere, batez ere feminismoari buruzko testuak itzultzen ditut, eta, lan horretan, bizitzako gainerako esparru guztietan bezala, ikuspegi feministarekin jarduten saiatzen naiz; gainera, itzulgai izaten ditudan testuak, feminismoari buruzkoak izateaz gain, feministak ere izan ohi dira.

Zeren gauza bat da ikuspegi feministaz idatzitako testu bat –adibidez, medikuntzari buruzkoa, edo lan-prekaritatearen ingurukoa–, eta beste bat, desberdina, feminismoari –haren teorizazioari, praktikari…– buruzko idatzi bat. Halaber, azken horiek bi eratakoak izan daitezke: feministak, ikuspuntu feministarekin idatziak, edo ez-feministak –adibidez, argi eta garbi feminismoaren aurka jotzen dutenak, edo, ausartuko naiz esatera, egunkarien larunbat- igandeetako aldizkari batzuetan argitaratzen diren artikulu sasifeministak. Alegia, testu bat feminista izateak ez dakar berez feminismoari buruzkoa izatea, ezta alderantziz ere. Baina, esan bezala, nik orain arte itzuli ditudan testu gehientsuenak feminismoari buruzkoak dira, eta, edonola ere, guztiak daude ikuspegi feministaz idatziak.

Beraz, hortxe paratzen naiz, batzuetan indarrez, besteetan makalago, feminismoari buruzko testu bat itzultzen, lan hori ahalik eta ikuspegi feministarenarekin egiten eta, bitartean, pantailaz haragoko bizitza –feminista– aurrera bultzatzen. Gehienak testu trinko samarrak baina ez erabat espezializatuak izaten dira, akademiaren eta dibulgazioaren erdibidean kokatzen diren horietakoak; dena den, autorearen gogoetak islatzeko eta haren pentsatzeko mekanismoei jarraitzeko trebezia izan behar dute, eta, beraz, testu jaso samarrak izaten dira, bai hizkuntzari, bai edukiari dagokienez.

Lehen atala: norentzat idazten dugu?

Juan Garziak esan digu aurten, esaldi luzeen itzulpenari buruzko ikastaro batean, euskaldunok hasieratik –Etxeparerenetik– jakin dugula egitura konplexuak egiten. Eta erakutsi ere halaxe erakusten dute eskolara ekarri zituen klasikoen ale bakan eta, halere, esanguratsuek. Nolanahi ere, nik ulertua dudanez, testu haiek ez zituen edozeinek irakurtzen, eta, gehienez ere, elizgizonez bapo zen elite intelektualak-edo leituko zituen. Garaiotan, berriz, pentsatu nahi dut guztiok –emakume eta gizon, klero eta gainerako– dugula era batean edo bestean saiakerak eskuratu eta irakurtzeko aukera. Alabaina, irakurmenari dagokionez, orain ere hizkuntza-gaitasun askotarikoak daude gure artean, eta horregatik, hain zuzen, batzuetan zalantza egiten dut, ez ote geniokeen euskarara ekartzen ditugun saiakera- liburuetako hizkuntza-mailari arreta gehiagoz begiratu behar. Orain, ea nire kezka hori ondo esplikatzen asmatzen dudan.

Literaturan, oro har, euskarara itzultzen duten itzultzaileak hedapen-garai batean daude –zaudete–, oraintsu arteko euskara estandarra zabaltzen, koloreztatzen, ñabarduraz josten. Praktika erakusten ari da narratibak, poesiak, baita antzerkiak ere, horretarako aukera handia ematen dutela, bai lexikoari, bai gramatikari dagokionez, eta posible eta are beharrezkoa dela euskara idatziaren ahala indartzen jarraitzea. Oro har, esango nuke irakurleek gogo onez hartu dutela joera hori eta ikusten dutela, gainera, haien euskarak ere hazten eta aberasten jarraitzen duela etengabe, lurralde urrunagoetara heltzen –askotan, baita geografikoki ere.

Baina zer gertatzen da saiakerarekin? Literatura-genero horretan darabilgun euskarak ere badu gainerakoetakoak adina –eta abiadura berean– hedatzen jarraitzeko ahalbiderik? Ondo antzean jarraituko diote irakurleek aurrerabide horri, ala atzean geratzeko arriskua izango dute? Pixka bat gehiago estutuz: feminismoaren alorreko saiakera-lan itzuliek ere euskararen hedapen hori nabarmen sustatzen eta elikatzen jarraituz gero, zer gertatuko da gure irakurleekin? Galdu egingo ditugu, irabazi? Zeren ez dakit zein den beste kide batzuen xedea, baina nirea behintzat ez da ez Euskadi Saria irabaztea ez bestelako aitortzarik jasotzea (erabat helburu errespetagarria, bestalde, eta bihotz-bihotzez eta zalapartatsuki poztuko naiz egunen batean zuen itzulpen-lanetako batekin horrelakorik eskuratzen baduzue), baizik eta feminismoan adituak diren autoreek ondo mamitutako testuak albait txukunen euskarara ekartzea eta horiek ahalik eta jende gehiagorengana iristea. Beraz, nola jokatu behar dugu?

Azkenaldian batere norarik gabe ibili naiz hitzaldi eta liburu artean, eta jada ez daukat argi nork esan duen zer. Halere, gogoan dut nondik edo handik galde-erantzun hau iritsi zaidala: «Norentzat itzultzen dugu saiakera [euskarara], literatura-genero hori irakurtzeko ohitura dutenentzat ala irakurle potentzial guztientzat? Saiakerazaleek ere merezi dute hizkuntza jasoagoko testuak irakurri ahal izatea; baina, hala jokatuz gero, jende asko irakurri ezinik geratuko da». Gogoeta hori, lehenago esan bezala, feminismoaren gaineko saiakeraren eremura ere ekar dezakegu. Are gehiago: saiakera irakurtzeko eta, zehazki, saiakera euskaraz irakurtzeko ohiturarik izan ez arren modu batean edo bestean liburu horietara iristen diren irakurleek ere izan behar lukete, beharbada, testu horien mamiaren parte esanguratsu bat xurgatzeko aukera, ez bakarrik haien hobe beharrez, baita gizarte osoaren mesedetan ere. Beharbada diot, zeren oraindik ere ez dut nahikoa pentsatu kontu honi buruz, nahiz eta jada hamaika buelta eman dizkiodan. Bistan da, nire bi alderdik talka egiten dute hemen: itzultzaile/irakurlea, batetik, eta feminista militantea, bestetik.

Eta nondik dator zalantza-dantza hori guztia? Bada, ziurrenik, gure arlo honetako saiakera-lan itzulien irakurleek adierazten dizkidaten iritzietatik. Batzuek diote testu hau edo hori bikain euskaratuta dagoela eta oso ondo ulertzen dela; beste batzuk, aldiz, erdi-kexaka ibiltzen dira, esanez oso euskara bihurria iruditzen zaiela, kosta egiten zaiela ezer ulertzea eta orrialde gutxi batzuk irakurri eta liburua bazterrera utzi dutela. Azken horiek aitortu ohi dute euskaraz gutxi irakurtzen dutela eta apur hori ez dela saiakera izaten, baizik eta narrazioa, «erraz irakurtzen den horretakoa». Eta, hori hala izanda ere, errua nolabait irakurleen bizkar egonda ere, ba ote dagokigu guri, itzultzaileoi, irakurketa hori apur bat samurtzea, estandarizazioaren muina izan den erdiguneko euskara estu eta zurrunago horri atxikitzea? Gaur baietz esango dizut; bihar, ezetz; eta etzi, auskalo, inguruneko hezetasunaren arabera, zeren, azken uda sargoritsu hauetan ikasi dudanez, faktore horrek gero eta gehiago eragiten die nire uste eta iritziei.

Orain, arnasa apur bat hartzeko –oraingoz, botilarik gabe–, eta liburuetatik burua altxatzeko, eraman dezagun diskurtso feminista beste plaza batera; adibidez, Martxoaren 8ko manifestazioetara. Ekitaldiaren amaieran irakurriko den testu bat bada, nik argi dut: albait hizkuntzarik argiena erabiliko dut, albait esamolde akademiko gutxienekin, albait jerga feminista lurtarrenarekin, ahalik eta jende gehienarengana iristeko. Hau da, badakit egun seinalatu horretan askotariko jendea izango dugula aurrean, eta haietako askok azal-azaletik baino ez dutela ezagutuko diskurtso eta praktika feminista, are gutxiago teoria. Niri, ordea, pertsona horiengana guztiengana iristea interesatzen zait, pertsona horietako bakoitzarengana. Horregatik, hizkuntza ahalik eta garbi eta gardenena erabiliko dut; akademiako eta mugimendu feministako jargoi eta termino espezializatuak alde batera utzi, eta kontzeptuak azaltzera joko dut, nahiz eta horrek azken ekitaldiko hitzaldia luzatuko duen. Jendaurreko agerraldia laburtu behar bada, nahiago dut aldarrikapenen bat kanpoan uztea eta hantxe esango duguna argi eta guztiek ulertzeko moduan esatea.

Teresa Maldonado feminista ezagunak horri buruz hitz egiten du Hablemos claro (Catarata, 2021) liburuan, zeinarekin, berak bai, saiakeraren alorreko Euskadi Saria eskuratu baitzuen 2022an. Beste gauza jakingarri askoren artean, hauxe dio: «Geure buruari hitz egiten diogu, ala beste guztiei? Badakiguna finkatzeko, ala inguruan zabaltzeko? Hizkuntzaren erabilera kriptikoak segurtasun falta eragiten du, “hau ez da niretzat” sentitzera bultzatzen ditu irakurle eta entzuleak».

Nolanahi ere, ez dugu pentsatu behar argi idatzi edo hitz egiteak beti azkar –eta arinkeriaz, agian– ulertzea ekarri behar duenik berekin. Maldonadoren liburuan aurrera eginda, beste hau ere aurkituko dugu: «Testu batzuk astiro irakurri behar ditugu, pentsatuz, hausnartuz, haien bihurguneetatik lasaitasunez ibiltzeko, haien inplikazio guztiez jabetzeko, testuaren garrantzia osorik ulertzeko. Ideia batzuek gure gogamena aktibatu eta inarrosten dute, eta patxadaz mamurtu behar dira, digeritu, asimilatu».

Bigarren atala: nondik idazten dugu?

Zerbaiti buruz hitz egin eta idatzi ahal izateko, horren aditzea izan behar dugu lehenik, baita gutxieneko ezagutza bat ere, ganorazko zerbait esango badugu. Hau da, handik edo hemendik, gai horren inguruko kontuak entzun behar izan ditugu aurretik. Hala, hari horretatik tiraka, guk gure ideia propioak garatu ahal izango ditugu, eta gure aldamenekoekin batera hausnartu eta eztabaidatu. Baina, horretarako, berbagaiez gain, berbagai horiek adierazteko hizkuntza ere behar dugu.

Aurtengo Gutun Zuria jardunaldian, Andu Lertxundi idazleak horren inguruko gogoeta egin zuen solaskide zuen Adan Kovacsics itzultzaile eta saiakeragile txiletarrarekin batera. «Zenbat eta obra gehiago itzuli gure hizkuntzara», zioen, «gu, idazleok, kanpoko ahots gehiago irakurtzen ari gara euskaraz, bestela izango ez genituzkeenak. 24-25 urterekin, James Joycek Dublindarrak obran jasotzen duen mundua islatu nahi izan nuen, Orioko nire haurtzarora ekarrita. Nire erreferentzia guztiak gaztelaniazko irakurketa bati dagozkio. Erreferentzia horiek gaztelaniaz bilatzen ditut neure buruan, eta gero euskarara ekarri. Liburu hori gaur idatzi izan banu, euskarazko itzulpenera joko nuke –bikaina, gainera–, eta horrek aberastu egingo luke nik euskarari egiten diodan ekarpena». Eta ideia hori honela biribildu zuen: «Beste hizkuntza batzuetan idatzitako obra esanguratsuak euskarara itzultzen baditugu, haietan bilduta dagoen ezagutza guztia gure hizkuntzan jasotzen dugu, eta, hala, errazagoa da erreferentzia horietatik abiatuta gure hizkuntzan sortzen jarraitzea, eta gure hizkuntza aberasten jarraitzen dugu».

Euskalgintzaren Kontseiluko idazkari nagusi Idurre Eskisabelek ere ideia horri heldu zion Berria egunkariaren 20. urteurrenaren harira idatzitako iritzi-artikuluan: «Baina kontatu ez ezik, Berriak euskaldunoi mundualdi hori eskaini egin digu: egin, eragin, sortu eta eman. Mundualdi baten berri emateak eskatzen baitu aurretik ez zeuden hitzak asmatzea, edo zeudenei esanahi berriak ematea, ikuspuntu, ideia eta kontzeptu berriak mamitu eta gorputzetara ekartzea» («Beste mundualdi bat euskaldunontzat», Berria, 2023ko ekainaren 21a).

Feminismoarekin ere antzera gertatzen da. Hala ahozkoan nola idatzian, zenbat eta euskarazko erreferentzia gehiago izan, orduan eta errazagoa izango da gure hizkuntzan sortzen eta gure hizkuntzara itzultzen jarraitzea, baita, hortik abiatuta, gure hizkuntzan berba eta are kontzeptu berriak asmatzen segitzea ere; eta, hala, gure diskurtsoak eta gure gogoeta-bideak aberasten jarraituko dugu, baita hizkuntza bera ere.

Eta horretan dihardugu, egia esan, azken urte luze hauetan. Mugimendu feministaren etengabeko lan eta borrokari esker, baita itzultzaile ugari eta zenbait argitaletxe (sartu hemen zuzentzaileak, editoreak, maketatzaileak, diseinatzaileak, inprimatzaileak, banatzaileak, liburu-dendak eta bururatzen zaizkizuen langile guztiak) egiten ari garen ahaleginari esker ere, feministok gure diskurtsoa osatzeko baliabideak aberastuz goaz, gure corpusa eraikiz.

Hirugarren atala: nola idazten dugu?

Corpusa aipatu dut aurreko atalaren amaieran. Hori bereziki interesatzen zait; alegia, feminismoaren alorreko testuen corpusa. Zergatik? Besteak beste, itzulpen-lanetan nabilenetan askotan kontsultatu nahi izaten dudalako nola euskaratu duzuen beste itzultzaile batzuek termino hau edo hori, ez bakarrik nire lana errazteko, baizik eta, batez ere, terminologia bateratzeko eta dispertsioa saihesteko, eta, hala, hizkera finkatzen jarraitzeko eta testu eta eztabaida anbiguoak saihesteko.

Euskarara, batez ere gaztelaniaren eta ingelesaren bidetik iristen zaizkigu feminismoaren arloko termino eta kontzeptuak, baita haien inguruan diskurtso bat osatzeko gainerako hizkuntza-baliabideak ere. Feminismoan espezializatutako hiztegi sendorik ezean –baita horrekin batera ere, egunen batean hori edukitzera iristen bagara–, corpus bat oso baliagarria izango litzateke, bai euskarazko testuak sortzeko, bai beste hizkuntzetakoak gurera ekartzeko ere; era berean, diskurtsoa eraikitzeko baliabide gehiago ere kontsultatu ahal izango genituzke, jakina, beste alor batzuetako corpusekin egiten dugun bezala. Une honetan, baina, ezin kontsultatu dugu ez bata ez bestea.

2020an, Feminismoaren eta Berdintasunaren Hiztegia argitaratu zuten Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak (HPS) eta Emakundek, elkarlanean; proiektu hark Elhuyarren ekimenez egin zuen aurrera, eta gauzatu ere gurean gauzatu genuen, alorreko hainbat adituk osatutako lantalde ondo jantzi baten laguntza ezinbestekoarekin. Edonola ere, hiztegi hori oso mugatua da; oinarrizko 150 kontzeptu inguru biltzen ditu, eta, itzulpen-lan mardul edo oso espezializatu bati ekiteko, adibidez, oso motz geratzen da. Gure asmoa zen lehen-lehenik oinarrizko lan hura argitaratzea eta gero, ondorengo urteetan, kontzeptu eta termino gehiagorekin aberasten jarraitzea. HPSk eta Emakundek, baina, beste asmo batzuk zeuzkaten; edo batere asmorik ez, agidanez.

Bada, erabakiz gero era horretako corpus bat behar dugula, eta hori ustiatzeko atari digital txukun bat, nori legokioke horrelako baliabide bat sortzea? Elhuyarrek proiektu hori gauzatzeko proposamen zehatz bat eraman zuen iaz HPSra eta Emakundera, eta, hilabete batzuez baiezkoaren baiezkoan ibili ostean, azkenean ezezkoa eman ziguten. Bide horretan adierazi zizkiguten bateko eta besteko kontuetatik ondorioztatu genuenaren arabera, proiektuaren lehen partea bakarrik interesatzen zitzaien, hau da, testuak –jatorrizkoak eta itzulpenak– biltzea, horrekin EJren itzultzaile neuronala elikatzen jarraitzeko. Bigarren partea, corpus horren ustiaketa askotarikoa guztion eskura jartzea… Hori ez, hori ez omen zen haien egitekoa. Alegia, «zuek arduratu lurra jorratu, haziak erein eta soroa jagoteaz, eta ni uzta batzeaz –eta niretzako gordetzeaz– arduratuko naiz». Ai, ez, barkatu: argitaletxeak diruz laguntzen dituzte –ditugu, dirua guztiona baita– euskarazko liburuak kaleratzeko; beraz, horrekin kito, ez dute beste ezertan parte hartu beharrik. (Itzultzailearen oharra, inork gaizki interpreta ez dezan: gertaera horiek lehenago ere kontatu izan ditugu jende aurrean, baita xehetasun gehiagoz ere; bidenabar isuritako iritziak, berriz, hitzaurrean esan bezala, neure-neureak dira.)

Horraino,  gaurkoz, terminologia- kontuei dagozkienak. Orain, sintaxiaren inguruko zera batzuk ekarri nahi ditut hizpidera. Euskaraz aditzak esaldi barruan hartzen omen duen posizio orgasmikoari buruzkoak –badator, badator…– ez ditut aipatuko, aspaldi erabaki bainuen behar den guztietan aurrera ekarriko nuela, nahiz eta horrek, oraindik ere, eta nire kasuan, bederen, kalteren bat edo beste eragiten dion mintzagaiaren eta galdegaiaren arteko maitasun-harreman erromantikoari. Beraz, aurrera.

Erlatibozko perpausei, menderakuntzari eta haien guztien gertuko senideei buruz ere ez dut gauza handirik esango. Oraintsu arte, haien pilaketa nire ustez gehiegizkoak kirrinka desatsegina egiten zidan belarrian; baina, Etxeparek eta enparau klasikoek ere barra-barra eta dotore baino dotoreago erabiltzen bazituzten, zertarako hasiko naiz ni paragrafoz paragrafo kontatzen zenbat aldiz baliatu ditudan horrelako egiturak, eta zertarako saiatuko naiz halakoak beste moduren batean ematen? Bestalde, gertatu izan zait ni horretan aritzea eta bitartean semeren bat hurbildu eta arratsaldeko kontuak aletzen hastea, honela: «Bilbon izan gara aitarekin, eta joan gara taberna batera non lehenago zurekin egonda gauden». Ba ondo, bikain. Ugaritasunari neurria hartu, eta buruhauste bat gutxiago. Segi dezagun hurrengoarekin.

Lehenago aipatu dut aurten Juan Garziaren ikastaro batean parte hartu dudala. Bada, orduko hartan esan zuen, aho betean esan ere, erabatekorik ez dagoela ezer, ez itzulpengintzan, ez bizitzan. Eta, aizu, ni esaldi barruko perpausaren ordenan-eta ez naiz berez Juan Garziaren oso esanekoa (ez harritu egunen batean nire izena aipatzen badu ikastaroren batean… letra larriz idatzitako honela ez baten ondoan), baina adierazpen horrekin guztiz irabazi zuen nire bihotza. Askotan, itzulpen-lan batean murgildu, eta, konturatzerako, ordu bihurtzen diren minutu luzeak pasatzen ditugu erabateko horren bila. Bada, ez. Idatzi kolore biziko post-it batean, edo tatuatu besaurrean: erabatekorik ez dago ezer.

Eta zergatik Juan Garziarekiko aldizkako esanekotasun ez hori? (Eta zergatik demontre ezin dut idatzi Garzia bakarrik? Ba ez dakit, baina ezin dut. Beharbada Juangarzia deitu behar nioke). Bada, kontu batzuetan –ez beti baina–, asko kostatzen zait matematika eta hizkuntza ezkontzea, nahiz eta eroso sentitzen naizen batean eta bestean (matematikari dagokionez, bereziki aipatu nahi dut zientzia-fakultateko lehenengo mailako integralak ebazteko gai izatera ere iritsi nintzela bere garaian). Halere, gogotsu joaten naiz haren saioetara, asko ikasten dudalako, ildo nagusiarekiko nire desbideratzeari neurria hartzen laguntzen didalako eta, batez ere, haren umorea oso gertukoa eta gustukoa dudalako.

Esandakoa: gramatika-kontu batzuei dagokienez –laster aipatuko ditut–, ahalak eta leherrak eginda ere ez dut lortzen hizkuntzaren eta matematikaren arteko gurutzaguneari antz apur bat antzea. Badakit badutela, noski, edo, gutxienik ere, nolabaiteko konparazio bat egin daitekeela bien artean, eta alderaketa horrek hizkuntzarekin –gure kasuan, euskararekin– sortzen zaizkigun zalantza batzuk argitzen laguntzen duela.

Puntuazioari dagokionez, adibidez, ez dut zalantzarik: ez beti-beti, baina, gehienetan, ohiko testuetan eta apur bat bereziagoetan ere, argi ikusten dut zein den hor atzean dagoen matematika, eta, zalantzazko edo hautazko komaren bat edo beste gorabehera, puntuazio-markak txukun antzean erabiltzen ditut –eta, halere, ez dizuet esango zenbat puntuazio-marka aldatu dizkidan artikulu honen zuzentzaileak. Matematikaren bidez iristen naizen horra, edo belarriz egiten dudan… auskalo. Baina iritsi iristen naiz, eta, horrekin pozik. Gainera, horretan behintzat gehien-gehienetan Garziaren (hara!) esanei kasu egiten diet, nahiz eta batzuetan haren menuko komaren bat edo beste jaten dudan. Zeren, berak esan bezala, «puntuazioa dago hizkuntza horretako testuaren beharretara».

Bestelakoa da, adibidez, anaforen matematikarekin dudan harremana. Erotu egiten naiz, eta, azkenean, ez belarria asko luzatuta ez biderketen taula mahaipetik aterata ere ez dut lortzen ezer ganorazkorik idaztea. Inoiz pentsatu izan dut berariaz haiei begiratuko dien zuzentzaile bat azpikontratatzea eta ardura hori paretik kentzea; azkenean, baina, ohartu naiz gainerako itzultzaileok ni baino askoz trebeagoak zaretela halakoekin, eta, beraz, zuen testuek zuzentzaile neuronalak eta adimen artifizialeko gainerako tresnak elikatuz doazen heinean haiei enkargatu ahal izango dizkiedala nire itzulpen-lanen zuzenketak. Bitartean: hau-hori-hura, beren-beraren-haren, arma-tiro-pun… ikilimikiliklik.

Laugarren atala: hausnartu ere hausnartzen dugu

Hasiera-hasieran, saiakera-testuen konplexutasuna aipatu dut, eta haren bi aurpegiak nabarmendu ditut: hizkuntzarena, batetik, eta edukiari dagokiona, bestetik. Lehena jada nahikotxo jorratu dugunez, heldu diezaiogun bigarrenari, idatzien mamiari.

Aitor dut: nik neurezkoa dut burua batetik bestera ibiltzeko joera –eta berez dator, beraz, oinekin batera burua ere lurrera itsasteko zailtasuna. Halaxe ba, ez dut askorik behar izaten ideia bati lotuta geratu eta harekin batera alegiazko bidaia bati ekiteko. Jakina, joera hori bizio eta bizioa arrisku bilakatu daiteke, behin suziria piztuta zaila izaten baita hura amatatzea… Eta, bitartean, orduek aurrera egiten dute, eta inork ez ditu ordenagailuko lanak nire partez egiten. Baina, tira, zer egingo dugu ba. Amak ere esan zidan, unibertsitateko ikasketak aukeratzeko garaian: «Lehenengo egizu zerbait jaten emango dizuna [alegia, independentzia ekonomikoa ekarriko dizuna], eta gero ere izango duzu arima elikatzeko denbora».

Ama aipatu dut eta, berarekin jarraituko dut apur batean. Orain arte ez dut esan, baina nik, Elhuyarrez aparteko itzultzaile- ibilbidean, batez ere Silvia Federici ikertzaile, pentsalari eta militante feministaren lanak itzuli ditut, guztiak ere Katakrak argitaletxearen eskutik. Bada, haren lerroetan Estatu Batuetan abortatze-eskubidearen inguruan gertatzen eta gogoetatzen ari diren ankerkeriak irakurtzen ditudanean, gure ama zenarengana egiten dut jauzi, eta haren aurreko eta alboko emakume guztiengana, gehienak nahi gabe eta bizitza zertarako den ulertzera iritsi aurretik amatu zirenak, eta gero ere behin eta berriro eta behartu-antzean amatzen jarraitu zutenak. Eta burutapen hori hor geratzen da, elkar konektatu gabeko bi neuronaren artean zintzilik, berriz noiz harrapatuko zain. Eta, orduan, lerro hauek idatzi bezperan, Silvia Munt zuzendariaren Las buenas compañías filma ikusten dut herriko zinema-aretoan; berriz ere Federiciren ahotsaren oihartzuna sumatzen dut, eta berriz ere gure amen patu bidegabeak belarrondoko bat ematen dit ustekabean. Eta, kolpearen eraginez edo, lehenagoko burutapenari muturretatik eusten dioten bi neuronek elkar konektatzen dute, eta hortxe dator berriro, masail minduaren azpitik bultzaka, gogoeta.

Neurri handi batean, guk –nik, eta berba hauek irakurtzen ari zareten emakumeok– aukeratu egin dezakegu edo aukeratu egin ahal izan dugu zenbat seme-alaba izan nahi dugun, eta noiz, eta norekin. Gure ama gehienen garaian, ordea, aski zen beroaldi bakar bat –edo harreman behartu puntual edo jarraitu bat– haurdun geratzeko eta lehen ume haren aitarekin betirako lotzeko eta, noski, haiei eta jarraian etorritako ume guztiei ere beren bizitzan lekua egin behar izateko. Beraz, nolabait esan, abortatzeko eskubide ezaren seme-alabak gara gu.

Orain, ordea, abortatu nahi badugu, EAEn, adibidez, lehenengo Osakidetzara eta handik klinika pribatu batera joango gara, zeinetan bi pilula emango baitizkigute eta hurrengo egunetan egingo duguna ezer ez dela esan, garrantzia kenduaz, hala, gure aurreko emakume ugarik –gehiegik, beti– pairatutako oinaze orori eta abortatzeko edo abortatzen laguntzeko ausardia izateagatik egundoko bidegabekeriak jasan zituzten guztiei; hutsaren pare jarriaz, orobat, kalera pankartarekin ateratzeko kemena eta aukera izan zuten emakumeek egindako borroka guztiak; eta ez ikusia eginez, behin eta berriro, emakumeon borrokaren bitartez eskuratutako erabakitze-eskubidea erabiltzeak –azken deliberamendua edozein dela ere– gure osasun mentalean duen eraginari.

Gauza asko jakin dakizkigu, gehiagoko barik, eta, normalean, ez diegu bestelako arretarik eskaintzen; burmuinean ordenatuki gordetzen ditugun informazio-txatalak dira, apaletan hauts artean eta jada etxeko paisaiarekin bat eginda pilatzen zaizkigun liburuen antzekoak: halako batean, kanpotik datorren eguzki-izpi hezigaitz batek pertsiana beti erdi-zarratuaren zirrikitu bat zeharkatzea lortzen du, eta, balentriaren balentriaz, liburu bat –eta ez besteak– argiztatzen du; hala, gure begiek ere liburu horretantxe –ez besteetan, ezta izpiak biziberritutako ilaunetan ere– jartzen dute arreta. Halaxe gertatzen da, baita ere, liburuak arduraz irakurtzen ditugunean: testu batek proposatzen dizkigun ideia guztien artetik, gutxi batzuek gure gogoeten hoditerian barrena egitea lortzen dute, eta horiexek, ideia bipil horiek, gure garuneko zoko-mokoak argiztatzen dituzte, eta hor barruan pilatuak eta erdi-ahaztuak dauzkagun pentsamendu, bizipen eta sentipenak bizkortzen. Eta hortxe dator, berriz ere bultzaka, beste hausnargai bat.

2022an, Juno Mac eta Molly Smith sexu-langileen Puta zikinak itzuli nuen, hori ere Katakrak argitaletxearekin batera. Egileek diotenez, prostitutek bezeroen beharra dute ezinbestean; gainera, bezeroak zenbat eta gehiago zigortu, sexu-langileei orduan eta gehiago okertzen zaizkie lan-baldintzak. Azken paragrafo hori itzultzen ari nintzelarik, atzamarrak izoztu eta teklatu gainean pausatu zitzaizkidan, eta, berbertan, Kalpona Akter-en hitzak entzun nituen belarri ondoan. Akter ehungintzako langileen eskubideen aldeko ekintzaile bangladeshtarra da, eta Euskal Herrian izan zen, 2018ko udaberrian, Setem Hego Haizea elkartearen eskutik, beren borrokaren berri ematen. Berria egunkarian Kristina Berasainek egindako elkarrizketan, ekintzaileak esaten zuen berak ez zuela inondik ere aldezten Zara eta antzeko denden aurkako boikota, horrek kolokan jar zezakeelako lau milioi langileren lana. Garai hartan asko pentsarazi zidan, eta oraindik ere ez dut argi izaten zer egin denda horiekin. Semeentzako arropak halakoetan erosten ditut; badakizue, «ez dira geldirik egotekoak, eta, gainera, hazten ari dira; arropak ez die askorik irauten, eta ez du merezi beste era bateko jantziak erostea». Niretzako arropak erosteko, berriz, beste era bateko denda horietara joateko ahalegina egiten dut. Hala, orain batera eta gero bestera jota, nire kontraesanak orekatzen saiatzen naiz, ez modurik egokienean, noski.

Eta halaxe gabiltza, adarrez adar, erneguz ernegu, kontraesanez kontraesan. Baina ez bakarrik ordenagailuaren aurrean gaudenean; itzulpen-lanak bukatutzat emandakoan ere, gogoeta horiek buruan jiraka jarraitzen dute, eta hortik aurrera ikusten, irakurtzen, entzuten duzun guztiak hausnarketa horiekin bat egiten du. Suziriak bezala, buruko makinak ere ez dira berehalakoan itzaltzen.

Bosgarren atala: zaintzen ditugu, zaintzen gaituzte?

Liburu bat itzultzeko proposamena jaso eta baiezkoa ematen dudanetik aurrera, etxean dena apur bat hankaz gora jartzen da. Gurean hiru gara, ni neu eta bi seme; orain 14 eta 16 urteko gaztetxoak dira, baina, 2017an, bulegoko lanaz aparteko itzulpen-lan hauei ekin nienean, 8 eta 10 urteko umeak ziren, artean ere heldu baten gertutasun ia etengabea behar zutenak. Aita ere badute, baina, zaintza partekatuaren kontuak tarteko –oi, ai–, urte batzuetan ni arduratu nintzen aste barruko arratsaldeetako zaintzaz, eta horrek, noski, ez zidan beste ezertarako tarte material eta mental handirik uzten. Bestalde, segidako urte batzuetan, gure aitak sartu-irten asko egin zituen ospitalera, eta, harenean txanda egitea egokitzen zitzaidanean, hantxe egoten ginen, bera liburu edo aldizkari bati begira edo lotan, besterik ezinean, eta ni aldameneko besaulki ortopedikoan, ordenagailua altzoan albait erosoen kokatu eta bezperan etxean itzulitakoak zuzentzen. Uste dut orotara hiru bider suertatu zitzaidala ospitaleko zaintza eta itzulpen-lana aldi berean egin behar izatea, bulegoko lanarekin batera, jakina.

Lehenengo itzulgaiarekin oso epe estua izan nuen, eta han ibili nintzen, ordenagailua hartu eta kiroldegiko egongela handian itzultzen, semeak igeritokiko uretan txipli-txapla jolasten ziren bitartean; edo liburutegiko besaulkietan, umeek Asterixen eta Harry Potterren hitzak irensten zituztela; edo parkeko aulki bizkarrik gabekoetan, bi txikiak jolaslekuko txinborik garaienera igotzen zirela. Herriko wifi publikoa erabiltzen nuen, eta begi bat pantailan eta bestea semeen zeregin eta joan-etorrietan jarrita lan egiten nuen.

Ostiral eta larunbatetan, eta bestelako jaiegun bezperetan, gauez ere lan asko egiten nuen, ez bakarrik ordu horiek ere behar nituelako, baizik eta gaueko ordu txikietan, txiki-txikietan, halako berotasun bat sortzen zitzaidalako burmuinean, halako geldiezin bat, neuronak pil-pilean egongo balira bezala, eta orduan dena zen errazagoa, testu itzuliak azkarrago egiten zuen aurrera, eta lanaren emaitza ere askoz landuagoa eta behin betikoagoa izaten zen. Bai, askoz produktiboagoa nintzen gauez, eta, garai hartan, une zehatz hartan, produktibitatea asko baloratzen nuen, ezinbestean –erreprodukzioaren ajeak. Gainera, lan produktiboaz aparte, saiakera artistikoak ere egiten nituen, buru barruko erreakzio kimikoetan aditua den norbaitek azaldu beharreko gorabeherak tarteko. Kamera digitala hartu, eta argazki surrealistak egiten nizkion neure buruari; aurpegiari, zehazki. Jakina, gau sukartsu haiek goiz motelak ekartzen zituzten, baina hori (ia) gutxienekoa zen. Etxean beti izan gara goizez lo egin zaleak, eta ez zidan inork kargurik hartzen; ama noiz jaikiko, orduan hasten zen eguna guretzat. Orduan hasten ginen gosaltzen, etxeko eta etxerako lanak egiten, herrian dendaz denda ibiltzen, arratsaldeko planak adosten.

Gerora, nire burmuinak ikasi du eguneko ordu zentzuzkoetan ere eraginkorragoa izaten, eta ikasi du, batez ere, gaueko sukar horiek amatatzen eta hamarrak ingururako ordenagailuaren pantaila erabat belzten. Prozesu hori nola izan zen azalduko nizueke, baten bati lagungarri izango zaiolakoan; ezinezkoa zait, ordea: uste dut bizirik irauteko mekanismoren bat piztu zitzaidala eta burmuinak ezordu horietan substantzia aktibatzaileren bat jariatzeari utzi ziola. Orain, aste barruko arrasti eta iluntzeetan itzultzen dut, eta asteburuetan goizez ere batzuetan, batez ere semeak aitarenean daudenetan. Orain, baina, itzulpen-lana ez da hain pisua, edo ez diot nik bakarrik eutsi behar zama horri, amatasunak dakartzan gainerako lan guztiei ere kasu eginda. Azken bizpahiru urteetan, etxeko lanak, erosketak, bazkaria, elkar zaintzea eta bestelako erreprodukzio- lanak hiruron artean egiten ditugu, eta esango nuke semeak ere sentitzen direla, nolabait, itzulpen-lan horren egile. Ordenagailuaren aurrean buru-belarri nabilenetan, zaharrenak opil gozoak eta arroz-esnea egiten dizkit, eta txokolate beltzezko bestelako gutiziak; gazteenak, aldiz, bere ilustrazio eta pintura-lanak erakutsi eta azaltzen dizkit xehe-xehe, edo gitarra elektrikoa hartu eta aldamenean jartzen zait, eta abesti bat eskatzeko aukera ematen. Badakite nekagarria dela horrela lanean aritzea, bulegoko lana, batetik, eta etxekoa, bestetik. Badakite ere ama gozozalea dela, eta gozoa behar duela, gainera, burmuinari eragin behar dionean.

Beraz, azkenean, itzulgaietan behin eta berriro azaltzen zaizkidan termino eta kontzeptuak gorpuztu egiten dira gure ingurubiran. Lan-karga, karga mentala, zaintza-lana, zaintza partekatua, produkzioa eta erreprodukzioa, hezkuntza feminista… Dena eskutik doa gurean, denak bat egiten du, eta ezinezkoa zait bat bestetik bereiztea, denek elkar elikatzen dutelako, denak elkarri begira daudelako, denek elkarren beharra dutelako. Gurean, feminismoa ez da amaren kontu bat, ez da egun seinalatuetan leihotik sartzen den aldarri bat. Gurean ere, beste etxe askotan bezala, gero eta teilape gehiagotan bezala, feminismoa munduari begiratzeko eta munduan egon eta borrokatzeko modu bat da, elkarbizitzarako oinarria, etxean eta kalean.

Hitzostea

Honaino iritsi bazara, ez zara makala, eta ondo merezia duzu bake pixka bat ematea. Eskerrik asko bidean lagun egiteagatik, hurren arte!