Itzulpengintza hiztegigintzaren ikuspegitik: arazoak eta konponbideak
Mikel Morris

Itzulpengintzako arazo praktikoak: ingelesetik euskarara

Ingelesaren eta euskararen arteko itzulpenak ez dira aspaldiko kontua. Esan genezake aurreneko itzulpenak Edward Spencer Dodgson ingelesak egin zituela, Sebastian Mendibururen Jesus-en compañiaco (Donostia, 1900) eta Bartolome Santa Teresaren Euscal-errijetaco olgueeta ta dantzeen gatz-ozpinduba (Dodgson eta A. Campion, Durango, 1914) liburuen itzulpenak argitaratu zituenean.

Gero, Espainiako Gerra Zibila hasi aurretik, zenbait obra euskaratu ziren, hala nola Shakespeareren antzerkiak. Hala ere, XX. mendeko 70eko hamarkadan etorri ziren ahaleginik sendoenak, batua indartzen hasi zenean. Orain arte, ordea, gaztelaniatik itzuli dira obrarik gehienak euskarara, eta, hein txikiago batean, frantsesetik. Ez da harritzekoa, Hego Euskal Herrian gaztelania baita kultura-hizkuntza bakarra. Egun, irakurle itzultzaileok ederki dakizuenez, itzulpen gehienak gaztelaniatik egiten dira: administrazio-agiriak, eskolako testu-liburuak eta, noizean behin, literatura-testuak.

Bitartean, ingelesa bihurtu da munduko hizkuntzarik garrantzitsuen, eta, goiz edo berandu, nire uste apalean, ingelesetik egingo dira itzulpenik gehienak euskarara ere, ez espainieratik, ingelesez jorratzen baitira nagusiki zientziak, arteak, literatura, etab., ez espainieraz edo frantsesez. Dena dela, orain ingelesetik, gaztelaniatik eta frantsesetik itzultzen dugu batik bat; etorkizunean, ordea, beste hizkuntza batzuetatik ere aritu beharko dugu: txineratik, adibidez.

Arazo praktikoak. Hiztegiak

Munduan zehar, hiztegigintza elebiduna oso jarduera espezializatua da, eta, jakina, oso jende gutxi aritzen da horretan. Ongi aztertuta, hiztegi on eta fidagarri gutxi da munduan. Normalean, hizkuntzarik handienek izaten dute hiztegigintza-tradiziorik zaharrena eta oparoena. Faktore asko daude horren atzean: dirua, azpiegitura, jende prestatua... Bizitzan zehar, dozenaka hiztegi erosi, irakurri eta aztertu ditut, eta, nire iritzian, Ingalaterran, Alemanian, Frantzian, Errusian eta Japonian dituzte hiztegigintza-tradiziorik onenak. Hiztegigintza elebiduneko Espainiako tradizioa ez da oso ona, baina orobat esan daiteke Estatu Batuetako tradizioaz ere.

Jakina, egin dira zenbait hiztegi on Ingalaterrako, Alemaniako, Frantziako, Errusiako eta Japoniako tradizioetatik kanpo ere, baina hiztegi bakar batek ez du osatzen tradiziorik. Adibidez, Robert Young-en The Navajo Language: a grammar and colloquial dictionary lan bikaina da. Gauza bera esan daiteke C.M. Doke-ren English-Zulu dictionary lanari buruz.

Euskal Herriko tradizioari dagokionez, ez dago asko esan beharrik. Ez da gehiegi egin; batik bat, inguruko erdarekin konparatuz gero. Oso jende gutxik, edo argitaletxe gutxik, egiten ditu hiztegi elebidunak Euskal Herrian era jarraituan (hots, noizean behin argitaraldi berriak ateratzen dituztela): Elhuyarrek, Bostak bat-ek, Morris Academy Press-ek... Jarduerari begiratuta, honako hauek ditut kezka nagusiak: hiztegien tamaina, administrazioaren laguntza urria, argitaletxeen arteko koordinaziorik eza, argitaratzaileen edo erakundeen arteko harremanik eza...

Euskal hiztegigintzaren eremua nahiko txikia da. Hor, gainera, arazo bakarra ez da euskaldunen kopuru txikia. Gutxi espero izaten da, eta gutxirekin etsitzen du hemengo askok. Esate baterako, nire hiztegia argitaratzeko Elhuyarrekin negoziatzen ari nintzela, hiztegi txikia bakarrik atera nahi zuten. Hiztegi handiagoa, hots, Morris Student handiegitzat zeukaten, eta esan zidaten agian geroago argitara zitekeela. Morris hiztegiak argitaratu aurretik, merkatuaren tamaina txikia izan zen oztoporik handiena.

Egun ere, Hegoaldeko euskaldunak pozik dira Euskal Herrian edo Espainian egiten denarekin. Elhuyarren hiztegia oso handia iruditzen zaio euskaldun askori; Oxford-en Espainiera-Ingelesa hiztegiarekin konparatuz gero, ordea, ez da hain handia. Aski da «coger», «mucho» edo «sacar» adierak hiztegi bietan konparatzea. Elhuyar hiztegiak «contráctil» edo «radiogoniometría» bezalako termino asko baditu ere, erabilera handiko adierak ez ditu behar bezala garatu. Bego argi: ez naiz ari Elhuyarrak egindakoa maiseatzen, konparaketa egiten baizik.

Morris Student Plus hiztegiak ere bekatu bera du (Elhuyarrena baino txikiagoa da, gainera). Orain gutxi arte, ordea, ez geneukan hura behar bezala handitzeko dirurik, Espainiako Parlamentuak horretarako dirulaguntza onartu zuen arte. Horrela sortu zen Morris Magnum hiztegia. Hutsune bat zegoen, eta hura betetzea izan zen asmo nagusia. Magnum handituaren bigarren argitaraldia abian da une honetan.

Edozein itzultzailek ongi dakienez, hiztegi ona eta osatua behar da itzulpengintzan, itzulpengintza araupetzen baitu, eta itzultzaileen lana errazten. Hizkuntza behar bezala garatuek «intertranslatability» (hizkuntzen arteko itzulgarritasuna) daukate. Tasun hori ez duten hizkuntzek, aldiz, desabantaila izugarria daukate. Hizkuntza garatu horien mailara heltzeko, ezinbestekoa da hiztegi elebidun handiak eta oparoak sortzea eta mantentzea. Orain arte, Eusko Jaurlaritzaren irtenbidea irtenbiderik eza izan da. Hiztegigintza ez zen lehentasuna haientzat, eta garbi aitortu zidaten; behin baino gehiagotan, gainera. Oraingo Jaurlaritzarekin, agian aldatuko da hori, baina lehengoekin horrelakoxea izan zen politika edo, hobeki esanda, politikarik eza. Katalunian, aitzitik, badakite hiztegigintza elebiduna garrantzitsua dela, eta mota guztietako hiztegiei laguntzen diete, baita sanskritozkoa, hungarierazkoa edo beste edozein hizkuntzatakoa bada ere. Tamalez, Euskal Herrian «plangintza» ugari dago, baina «egintza» gutxi.

Arauei edo arazo terminologikoei dagokienez, Euskal Herriko argitaletxeek nahiz erakundeek lankidetza urria dute beren artean. Euskaltzaindiaren aldetik, esate baterako, ez dut behin ere ezer entzun zenbait arazori buruz; adibidez, atzerriko alfabetoen transliterazioari buruz. Horrelako arazoak edo auziak eztabaidatzeko, ez da inongo forumik. Dena ateak itxita erabakitzen da, publikoaren parte-hartzerik gabe. Lankidetzarik edo eztabaidarik gabe, ordea, endogamia txokozalea izaten da ondorioa.

Azkenik, beste arazo bat aipatu nahi dut. Euskara bera ez da serioski hartzen euskal gizartean. Duela gutxi hasi ziren zer edo zer egiten zinpeko itzultzaileak sartzeko. Harrigarria. Kataluniak aspaldi konpondu zuen hori. Euskarazko itzulpenak ez dira behar bezala bultzatzen eskoletan. Hori aski ez dela, batzuek uste dute gainera gaztelaniazko itzulpenak euskarazkoak baino hobeak, edo askoz hobeak, direla!!! Hori gezur galanta bada ere, ez da gehiegi gezurtatzen. Gainera, bestseller berriak ez dira sortu eta berehala euskaratzen. Harry Potter-en itzulpenak beti beranduago agertzen ziren euskaraz, espainieraz edo frantsesez baino. Nik dakidanez, The Da Vinci Code ez da euskaratu, eta egin bada ere, zergatik ez zen egin obra berria zenean?

Asko hitz egiten da etorkinak euskarara erakarri beharraz, baina ez da ezertxo ere egiten haien hizkuntzekin. Zergatik ez da errumaniera-euskara hiztegi onik, edo txinera-euskara hiztegirik, edo portugesa-euskara edo, zergatik ez, wolofera-euskara hiztegirik? Jakina, Eusko Jaurlaritzaren jarrera eta euskararen merkatu urria ikusirik, etorkinek gaztelania hautatzen dute euskal gizartean integratzeko.

Zenbait konponbide

Demagun mundu perfektu batean bizi garela. Demagun Euskal Herriak gobernu on, eraginkor eta argi bat duela. Demagun euskalgintzak ikuspegi kosmopolita eta ireki bat duela, eta gauzak egiteko grina. Horrela balitz, konponbide anitz izan litezke euskara behar bezala garatzeko. Hori gerta dadin, dirua jarri behar da, eta denbora. Itzultzaile taldeak sortu behar dira, eta hizkuntza-pareka antola litezke. Talde bakoitzean, hizkuntza bakoitzeko natiboak leudeke. Taldeko kideek ongi lekizkete bi hizkuntzak, eta, gaztelaniara eta frantsesera ez ezik, beste hizkuntza batzuetara ere joko lukete, datu-base oparo bat biltzeko.

Eusko Jaurlaritzak (edota Foru Aldundiek) euskal corpus osoa garatzea izan behar luke lehentasunetako bat, eta erakunde pribatuek lagundu behar liokete. Ari dira corpusa garatzen une honetan, baina ez kanpora begira, egindakora begira baizik. Hori ere garrantzitsua da, baina ez nahikoa. Lehentasuna zein hizkuntza pareri eman behar zaion litzateke beste auzi bat. Gaztelania eta frantsesa izan arren Euskal Herriko hizkuntza nagusiak, ingelesa-euskara pareari eman behar zaio lehentasuna, ingelesa baita munduko estandarra. Ekialdeko Europan, komunismoa erori ondoren, hizkuntza horri eman zioten lehentasuna terminologia garatzeko, ingelesez asmatzen eta argitaratzen baitira zientziako eta teknologiako gauzarik gehienak. Jakina, gaztelania-euskara eta frantsesa-euskara pareak ere ongi garatu behar lirateke; administrazio-kontuetarako, batik-bat, eta legearen alorrean, halaber. Gainera, beste hizkuntza pare batzuk ere sor daitezke: alemana-euskara, italiera-euskara, errusiera-euskara, txinera-euskara, etab.

Euskal corpusa behar bezala garatzeko eragozpenik handiena, haatik, euskaldunen mendetasuna da. Euskal herritar askok Oxford English-Spanish dictionary, Collins English-Spanish dictionary eta antzekoak miresten dituzte, baina haietako gutxik dute Asian egindako hiztegi bikainen berri. Haietatik, honako hauek aipa ditzakegu, adibidez :

- Kenkyusha's New English-Japanese Dictionary on Bilingual Principles

- Vaccari's standard English-Japanese dictionary

- 21 世纪大英汉词典 ／ The 21st Century Unabridged English/Chinese Dictionary,

- 英汉大词典 / The English-Chinese Dictionary.

Goian aipatutako «21 世纪大银汉词典 ／ The 21st Century Unabridged English/Chinese Dictionary» hiztegiak 2.400 orrialde baino gehiago ditu, eta orrialde bakoitzak, hiru zutabe, oso letra tipo txikian idatzita. Horrelako hiztegi mardulak ikusirik, zergatik miretsi hainbeste Oxford-en edo Collins-en hiztegiak? Euskara hizkuntza zurtza denez, euskaldunek kanpora begiratu behar dute eredu bila: Europara, Amerikara eta Asiara.

Zergatik dira hiztegi horiek hain handiak? Txinera eta japoniera oso hizkuntza desberdinak direlako. Hango hiztegigileak ohartu ziren lehen aipatu «intertranslatability» hori iristeko ahalegin handiak egin behar zituztela. Hiztegigintzari doakionez, lehentasun osoa eman zioten ingelesari. Hango frantsesa-txinera edo gaztelania-txinera hiztegiak askoz txikiagoak dira.

Tamalez, eta ikusiak ikusita, ez zait iruditzen euskaldunek ingelesa lehenetsiko dutenik euskal corpus osoa garatzeko. Nahikoa dute gaztelania, nonbait, oinarritzat.

Hiztegiaren arazorik handienetako bat

Morris Magnum hiztegia egitean, hizkuntza maila apala adieraztea izan dut buruhausterik handienetako bat. Euskara oso formala eta dotorea izan daiteke, batik bat erlijio-testuetan:

As we commemorate the birth of Jesus Christ two millennia ago, we offer our testimony of the reality of His matchless life and the infinite virtue of His great atoning sacrifice.

Orain bi mila urte izan zen Jesu Kristoren jaiotza. Hori ospatuz, haren bizitza paregabearen errealitatea eta haren ordain-opari handiaren indar mugagabea aitortzen ditugu.

Behe mailako jardunetan, ordea, biziki zaila izan zait batzuetan euskal ordain jatorrak ematea. Euskal hiri-giroan, gainera, zail da erregistro hori topatzen. Goiko testu erlijiosoarekin konparatzeko, ikus dezagun zer egin den Magnum-en fuck "familiarekin". Oso adiera arruntak dira. Hona jarraian batzuk; ez  lizunkeria bultzatzeko, baizik eta arazo batzuk nabarmentzeko. Horrela ikusiko duzue nola konpondu diren (edo ez).

fuck  iz. (Vul.) 1. a. larrualdi, txortaldi, zakilkada, adarkada, buztankada, eztenkada; to have a ~ larrua jo; txortan egin |adarra sartu; buztankada eman; odolkia eltzean sartu; txitxarroa sartu; isipua dantzatu (Vul.); Sally’s a human being: she needs a good ~ just like anyone else Sally gizakia duk: zakilkada on bat behar dik, guztiek bezalaxe| Sally gizakia duk: txortaldi on bat behar dik, edonork bezala ; when was the last time you had a ~? Noiz aritu hintzen larrutan azkeneko aldiz? | noiz egin huen txortan azkena?

2. a. (p.) (s)he's a good ~ hura larrujotzaile ona duk; hark bazakik txortan; hura ona duk larrutan ; your friend Joan is a better ~ than you are ... and she’s a lousy ~ (> David Mamet) hire adiskide Joan hi baino hobea dun larrutan … eta hura larrujotzaile negargarria dun b. (= guy) you’re one sick ~ putakume ero bat haiz ; you stupid ~! putakume zozo hori! | astazakil hori! | tontolapikotzar hori! | kaiku arraio hori! ; don’t get smart with me you young ~! ez gero axkarkerian hasi nirekin, mukizu putakume hori! 

3. (hitzen bat ordezkatzeko) ~ knows what they wanted that for ostiak zakik zertarako nahi zuten hura; thank ~ for that eskerrak, alazankoa!; gaitz erdi, puta!; it sure as ~ better work arraioak hobe dik ibiltzea, puta,  hobe duenez! ; just shut the ~ up! isiltzeko, puta ostia! (Vul.)

4. (indartzeko) a. (+ where, what, e.a.) where the ~ are they? non ostia daude? | non puta daude? | non deabru daude? (Vul.); who the ~ is he? nor ostia da hori? |nor puta da hori? Uqq; okay, do it your way, what the ~! ederki, egin ezak heure eran, zer ostia! (Vul.); they got everything: sticks, knives, pistols, ... who knows what the ~ they’ve got haiek dena zaukatek: makilak, aiztoak, pistolak… auskalo zer puta daukaten; you’re seeing a lot of that girl. But what the ~, that’s your business, ain’t it? askotxotan ari haiz ikusten neska hura. Baina, zer {ostia $$ puta}, hire ardura duk, ezta?  

b. (irud.) A: what am I going to tell Mary? B: tell her to take a flying ~ A: zer esan behar diot Maryri? B: esaiok joan dadila popatik hartzera ; I don’t give a flying ~ ez zaidak putzik ere inporta | ez zaidak ostiarik ere axola | kaka axola niri!; I don’t give a ~ who it is ez zaidak putzik ere axola nor den |  ez zaidak pitorik ere inporta nor den; kaka axola niri nor den!

- ad/irk. (Vul.) 1. (Vul.) -(r)ekin larrua jo (Vul.), -(r)ekin txortan egin (Vul.); Mary, Kerry, Shirley, Sally... Jack’s ~ed them  all Maryri, Kerryri, Shirleyri, Sallyri... Jackek guztiei jo ziek larrua | Maryri, Kerryri, Shirleyri, Sallyri ... Jackek guztiei sartu ziek adarra; Maryrekin, Kerryrekin, Shirleyrekin, Sallyrekin… Jackek guztiekin egin dik pottoan ; Jack ~ed Shirley Jackek larrua jo zioan Shirleyri | Jackek larrutan egin zian Shirleyrekin | Jackek eztena sartu zioan Shirleyri ; you don’t love me, you just want to ~ me  (> Lenny Bruce) ez nauzu maite, larrua jo nahi didazu bakarrik; ~ me harder! (> Charles Bukowski) jo idak gogorrago!; go  ~ yourself! hoa popatik hartzera!; hoa ipurtzulotik hartzera!;qq hoa ipurditik hartzera!

2. (irud.) a. izorratu; I guess we’re really ~ed now uste diat benetan izorratuta gaudela oraintxe ; that motherfucker totally ~ed me putakume hark zeharo izorratu ninduan ; I got ~ed at the used car lot ederki izorratu nindutean bigarren eskuko autoen saltokian ; well ~ a duck! puta arraioa!

b. (nazka adierazteko) ~ you! izorra ha’i | hoa popatik hartzera! | hoa ipurtzulotik hartzera! | hoa kaka egitera! | kaka hiretzat! ; ~ this shit! utikan kaka zahar hau! | popatik hartzera kaka zahar hau! | doala pikutara kaka zahar hau! | haizea hartzera kaka zahar hau!; what if the neighbours see? — ~ the neighbours! eta auzokoek ikusiz gero? — popatik hartzera auzokoak!  ; A: what about our profits B:  ~ your profits! A: eta gure irabaziak? B:   popatik hartzera zuen irabaziak!; business bad? ~ you, pay me now negozioa gaizki? hoa popatik hartzera!, paga idak oraintxe; A: ah ~ it! B:  sure! ~ it! that’s your answer to everything! A: a, popatik hartzera! B: bai! popatik hartzera! --- horrekin konpontzen duk dena! ; ~ the fucking fuckers! popatik hartzera putakume puta haiek!

  - ad/irg. 1. (Vul.) larrua jo U, larrutan {egin $$ aritu $$ ibili} txortan egin 8;  Shirley ~s Shirleyk larrutan egiten dik;qq Shirley txortan aritzen duk; they were busy ~ing in the backseat of the car jo ta su larrutan ari zituan autoko atzeko eserlekuan; you have this idea that every truck driver is ~ing up a storm from coast to coast, right? (> Kurt Vonnegut) hiri iruditzen zaik kamioilari guztiak jo ta larrutan aritzen direla bazter guztietan, ezta?

2. (irud.) don’t ~ with me you little prick! ez gero ni izorratu, zapo hori!; ez gero niri adarrik jo, kakazu hori!; we’re ruthless and mean and so don’t ~ with us errukigabeak eta gaiztoak gaituk, eta, beraz, ez gu izorratu; are you ~ing with me here? — I’m not ~ing with you, Donny! ni izorratu nahian al habil? — ez nabilek hi izorratu nahian, Donny!; niri ziria sartu nahian al habil? — ez nabilek hiri ziria sartu nahian, Donny!

- interj. (Vul.)~! kaka!

,  fuck around (Vul.) [ad. + adb.] (Vul.) 1. potrojorran egon, txoroarena egin (Vul.); hey, will you stop ~ing around and do something? aizak, utziko diok potrojorran egoteari eta hasiko haiz zerbaitetan? ; quit ~ing around with that switch and pay attention utziok giltza horrekin txoroarena egiteari eta hago adi

2. txoroarena egin; that’s means that you’d better not ~ around with them because they’re friends of the local mafia horrek esan nahi dik hobe duala haiekin ez txoroarena egitea, hemengo mafiaren lagunak dituk eta ; this is your life that you’re ~ing around with, which you shouldn’t be doin’ ‘cuz you’ve only got one (< Pulp Fiction) heure biziarekin habil txoroarena egiten, eta ez huke egin behar behar, bakarra daukak eta

,  fuck off (Vul.) [ad. + adb.] ~ off! hoa popatik hartzera! | hoa ipurtzulotik hartzera! | hoa kaka egitera! | hoa haizea hartzera! | hoa zakurraren ipurdira! ; I don’t ever want to see you again  so will you ~ off back downstairs? ez haut berriz ikusi nahi: beraz, joango haiz popatik hartzera atzera behera?; can I go home now? — yeah, ~ off and don’t do that again! joango naiz etxera orain? — bai, ostia, joan!, eta etzak hori berriro egin!  

, fuck out (Vul.) I. [ad. + obj. + prep., ad. + prep. + obj.] they ~ed me out of 6,000 dollars 6.000 dolar izorratu zizkidatean

, fuck over (Vul.) I. [ad. + obj. + prep., ad. + prep. + obj.]  that asshole’s been ~ing us over ever since I can remember mokordo hura gu izorratzen aritu duk gogoratzen dudanetik ; they were so accustomed to being used and ~ed over that they wouldn’t complain hain ohituak zeudean erabiliak izaten eta popatik hartzen, ez baitzuten haserrerik agertzen

, fuck up (Vul.) I. [ad. + obj. + prep., ad. + prep. + obj.] izorratu, hondatu, okertu, kakaztu; I hate doing dishes. It ~s up my nails gorroto diat ontziak garbitzea, azazkalak izorratzen zaizkidak; those multinationals aren’t satisfied with ~ing the Earth up, they’ve gotta ~ up space and all multinazional horiek ez ditek aski Lurra izorratzea, espazioa eta dena izorratu behar ditek; they say the world is coming to an end and that’s why it’s so ~ed up mundua azkenekotan omen duk eta horregatik omen zagok hain izorratuta

II. [ad. + adb.] he’s ~ed up again! izorratu dik berriro!; I ~ed up, Frankie. I ~ed up good this time izorratu diat, Frankie; erabat izorratu diat oraingoan

fuck-all / iz. (Vul.) he knows ~ about it hark kaka zakik horretaz | hark putza zakik horretaz; hark ostia zakik horretaz 8; you've done ~! kaka egin duzue zuek!; putza egin duzue zuek! ; there’s ~  to do around here kaka zagok egiteko hemen!; putza zagok egiteko hemen!; politics is  about money and power and it’s ~  to do with morality politikak diruarekin eta boterearekin dik lotura, eta kaka ostiarik ere ez moraltasunarekin

fucker  iz. (Vul.) kabroi, putakume, urde, zerripotro, zerripuska, potroso (Vul.); I’m going to kill the ~! akatu egin behar diat kabroia!; you lazy ~! kabroi alfer hori! | alfer gorotz hori! ; I kind of feel sorry for the poor ~ pena pixka bat ematen zidak kabroi gizajoak; I’m comin’ outta here and any ~ I see out there, I’m gonna kill him hemendik irtetera noak, eta kabroiren bat ikusten badut kanpoan, akatu egingo diat; which one of you ~s owns this shithole? (> Unforgiven) zuetako zein putakumerena da kakatoki hau?; zuetako zein kabroi da txerritoki honen jabea?

fucked-up adj. kakazahar, ustel, negargarri, nazkagarri; that was about as ~ a come-on as I ever saw hura izan zuan sekula ikusi dudan neskatan egiteko saiorik kakazaharrena; 

fuckface  iz. (Vul.) zakil, zakilote; come here, ~! hator hona, zakilote!

fuckhead  iz. (Vul.) kirten, artaburu, kaiku, tontolapiko; who was he? — some stupid back-country ~ with a rifle nor zen hura? — landatar artabururen bat, errifle batekin     

fucking  iz. [Z] larrutan-egite, txorta-jotze ; all Nicole does is think about ~ larrutan egitea besterik ez dik buruan Nicolek | zakilkada on batzuk hartzea besterik ez dik buruan Nicolek.

- adj. (Vul.) 1. this ~ machine makina puta hau | makina putakume hau | makina ostia hau | makina madarikatu hau | makina kakalardo hau! | makina kakazahar hau! | makina arraio hau! | makina alu hau (Vul.); what a ~ shambles! hau anabasa putea!; hau kaka-nahaste zikina! (Vul.); it’s ~ cold hotz putakumea zagok | hau hotz putasemea! | bai hotz putea!    ;  it's ~ useless ez dik puta ostiarik ere balio | ez dik putzik ere balio | alfer-alferrik duk, ostia (Vul.); you ~ idiot! kaiku putakume hori! | zozo ostia hori! | hontz buruhandi hori! ; the ~ government takes all the money in taxes;  gobernu putakumeak diru guztia bereganatzen dik zergen bidez; I’m in a bad ~ spot here egoera zeharo putean nagok oraintxe | ataka putakumean negok oraintxe ; he could really shine shoes, I mean, he’d make your shoes look like ~ mirrors. Excuse my language bazekian zapatak ziratzen; alegia, ispilu puta batzuk bezala uzten zitian zapatak. Barka nire hizkera ; what is this, a big ~ deal? zer da, putakeria larria? ; she needs a ~ doctor! mediku bat behar dik, ostia!; if you ever ~ touch her again, if you ever do anything like that again, I’ll ~ kill you hari sekula hatz puta bat eransten badiok atzera, sekula halakorik egiten baduk berriro, jo ta puta akatuko haut ; pure and simple. Do you hear me? pure and ~ simple argi eta garbi. Aditzen didak? argi eta puta garbi  

2. he had better ~ watch out hobe dik kontu puta handia izatea | hobe dik erne demonio ibiltzea ; I know what he said because I was ~ well there. I am the craphead he ~ well said it to bazakiat zer esan zuen, hantxe puta nengoan eta. Neu nauk hark jo ta ostia esan zion mokordoa; he was, like, coming up the ~ hill when he ~ fell down bazetorrean, zera, aldapa putan gora, eta jo ta ostia erori zuan

3. (hitzen morfemen artean) it's un-fucking-real! arraioa!, hau ez duk sinestekoa!; ostia, hau ez zagok sinesterik! ; A: is it fun?qq B: abso-fucking-lutely! A: barregarria al da? B: bai alaputea! ; that’s un-fucking-believable! arraioa, hau ez duk sinestekoa!; ostia, hau ez zagok sinesterik!   

fucking A  adb. 1. (z.tx.) arraio putea, puta ostia 2. (z.o.) arraioa!

fuck-off  (Vul.) iz. mokordo, alproja, alferrontzi, ustel

; he’s a regular ~ mokordo hutsa duk; erabateko alproja duk

fuck-up  (Vul.) iz. kaka pila, kaka zahar, mokordo; he is one of the most useless and unreliable ~s in town  hura herriko kakalardorik gauzaezenetako eta ustelenetako bat duk

fuckwit (Vul.)  iz. kaiku, zozo, tontolapiko, lukainka, babo, hontz

motherfucker  iz. (Vul.)1. (p.) a. (oro.) putakume, kabroi, urde, zerri; the AK-47, the very best there is. When you absolutely, positively gotta kill every ~ in  the room, accept no substitute (> Jackie Brown) AK-47a, inon den onena. Gelan diren putakume guztiak argi eta garbi hil behar dituanean, etzak ordezkorik onar; that guy’s one tough ~, let me tell you! mutil hura putakume indartsua duk gero, bai horixe!  ; LeRoy’s one big ~ LeRoy putakume ikaragarria duk | LeRoy putakume galanta duk; LeRoy egundoko putakumea duk | LeRoy putakumetzar bat duk

b. (= idiot) he descended from the black tribe that established the first society on earth while all you European ~s were all hiding out in caves and shit, terrified of the sun hura Lurreko lehen gizartea sortu zuen tribu beltzetik zetorrean, eta zuek, europar putakume guztiok, harpeetan eta ostiatan zeundeten ezkutatuta, eguzkiaren ikaraz

c. (iraintzeko) you cock-sucking ~! putakume kabroi hori! | putakume zerri hori!; give me the money or else I’ll blast you, ~! emaidak dirua edo tiroz josiko haut, putakumea!

2. (zerbait) I got this in a knife fight. Just look at that ~! (showing a knife wound) aizto borroka batean egin zidatean hau. Begiraiok putakumeari! (aizto zauri bat erakusten duela)

motherfucking  adj. (Vul.) putakume, putaseme, puta; ‘cuz me, once I decide I want something, there ain’t a goddam ~ thing that’s gonna stop me from gittin’ it! (< Jackie Brown) izan ere, gauza bat nahi dudala buruan jartzen zaidanean, ez duk ezer puta madarikaturik hura eskuratzea galaraziko didanik!; you ~ cocksucker! kabroi putakume hori! | urde zerri putakume hori!; now I’m gonna kill all the white folks I lay my ~ eyes on! (< Chasing Amy) orain begi puta hauekin ikusten ditudan zuri guztiak akatu behar ditiat!

Nire iritzian, euskaldun gehienek ez dakite hitz gorriak esaten; ez Espainiako erdaldunek bezain trebeki eta maiz, behintzat. Halere, guk horrelakoak eskaintzeko ahalegin bat egin dugu. Noski, irakurleek hobeto egin badezakete, arren, jar bitez nirekin harremanetan.

Euskal hiztegigintza vs. thailandierazko edo txinerazko hiztegigintza

2003an, zenbait gertakariren ondoren, inoiz baino hobeto jabetu nintzen hemengo egoeraz. Euskal Herriko zenbait pertsonaren txokokeriarekin etsirik, euskaldun askoren axolagabekeriaz jabeturik, eta garbi ikusirik, bestalde, ez zela niretzako lekurik, ez hemengo unibertsitatean, ez erakunde euskaltzaleetan, ez euskalgintzan, Euskal Herritik kanpora begiratzea erabaki nuen. Gutxiengo-hizkuntzen gorabeherak alde batera utzi nahian, Asiara jo nuen. Herriaren historiagatik eta bertako alfabeto polit-politagatik —hori ere aitortu behar da eta—, thailandiera ikasten hasi nintzen. Euskalgintzak lur jota utzi baninduen ere, hiztegigintza poz-iturri zitzaidan. Horregatik, thailandiera-ingelesa hiztegi bat egiten hasi nintzen. Handik laster, txinerazko bati ere ekin nion.

Thailandiera

Badira thailandiera-ingelesa hiztegi ugari, baina gutxi, onak. Mary Haas-en Thai English Students' Dictionary oso ona da, haren xedea hartzen bada kontuan. Ingelesdunek thailandiera ikasteko egin zuten, baina 1964an argitaratu zen. Harrezkero, ez da gauza handirik egin. Jakina, thailandieradunentzako hiztegi anitz argitaratu dira, baina ez dira, nire uste apalean, oso serioak. Hemengoen «bekatu» berak dituzte; esate baterako, adieretan hierarkiarik ez, esaldi-argibide gutxi, kaleko hizkera gutxi. Oxford-ek 2006an atera zuen bere ingelesa-thailandiera hiztegia, eta, egia esan, orain arte egin den onena da; edukiari dagokionez, ordea, anglozentrikoa edo eurozentrikoa da. Ingelesdunentzat oso baliagarria dela badiote ere, garbi dago thailandiarrentzat egin zela, nahiz eta anglozentrikoa den. Hiztegi hori Oxford hiztegien ereduaren arabera egin zuten, baina Thailandiako kultura edo historia gehiegi baliatu gabe, bistan denez.

Thailandierazko aurreneko «oztopoa» bertako alfabetoa da. Indiakoa, jatorriz. Hasteko, «abiguda» alfabetoa da, hau da, silabak dauka lehentasuna. Bestela esanda, dena silabaren inguruan eratzen da, eta kontsonantea da oinarria. Adibidez ม letra, «m» bezala ahoskatzen da, baina bokalak ondoren, gainean, azpian edo aurrean ager daitezke.

มา maa
มู muu
มี mii
เม mεε

Hori aski ez dela, transkribatzeko sistema ugari da gainera. Honako hauek erabiltzen dira gehien:

- Royal Thai General System of Transcription (RTGS)

- Nazioarteko Alfabeto Fonetikoa (IPA)

- «Paiboon Publishing» argitaletxeak diseinatutako sistema (Paiboon)

- David Smyth-ek «Teach Yourself Thai» liburuan erabili zuen sistema (Smyth)

Honela ikus daitezke desberdintasunak:

เพื่อน ๆ เราที่ไม่ดีก็มี ที่ดีก็มี
(Gure lagunen artean, batzuk gaiztoak dira, batzuk onak)

phûean-phûean rao thî mâi di kô mi thî di kô mi (RTGS)

pʰ̂ɯan-pʰ̂ɯan rau tʰ̂iː mâi diː kɔ̂ː miː tʰ̂iː diː kɔ̂ː miː  (IPA)

pʉ̂an-pʉ̂an rao tîi mâi dii gɔ̂ɔ mii tîi dii gɔ̂ɔ mii  (Paiboon)

pêuan-pêuan rao têe mâi dee gôr  mee têe dee gôr  mee (Smyth)

Tarteko sistema bat hartzea erabaki nuen, zenbait gauza aldatzen nituela.

เพื่อน ๆ เราที่ไม่ดีก็มี ที่ดีก็มี
phʉ̂an-phʉ̂an rao tîi mâi dii gɔ̂ɔ mii tîi dii gɔ̂ɔ mii

Thailandiako unibertsitateetako irakasle eta ikasle batzuekin ari naiz lanean. Hemen ez bezala, diru pixka batekin gauza asko egin daiteke han, baldin eta bertakoak ongi ezagutzen badira. Nire laguntzaileak milaka esaldi ari dira biltzen, gero hiztegian sartzeko. Esaldi asko Thailandiako egunkarietatik ateratzen dira; beste batzuk, eleberrietatik edota administrazio-agirietatik.

Eginak eginda, eta aztertuak aztertuta, baieztapen bat egin dezaket lasai asko. Askoz errazagoa da thailandiera-ingelesa hiztegi bat egitea, euskara-ingelesa hiztegi bat egitea baino; nahiz eta Thailandiako historia guztiz bestelakoa izan, nahiz eta bertako erlijioa budista izan, nahiz eta landareak edo animaliak zeharo bestelakoak izan, askoz errazagoa da.

Badira makina bat arrazoi. Bakar batzuk bakarrik aipatuko ditut:

1. Estandarra egina dago. Erabat araututa. Eta guztiek ez badute ere behar den doinuaz egiten thailandiera ofiziala, ongi ulertzen dute. Ez da hori euskararen kasua.
2. Bere lurraldean, thailandiera hizkuntza nagusia da. Ingelesaren eragina ere handia da elitekoen artean. Horiek, zenbait kasutan, ez dakite goi mailako fisika eta horrelakoak thailandieraz jorratzen, atzerrian ikasiak baitira gehienak. Jende arruntak, haatik, ederki daki thailandieraz. Jakina, zenbait lekutan beste hizkuntza txiki edo ez hain txiki batzuk dira (laosera, khmerera), baina thailandiera ikasten dute guztiek. Hego Euskal Herrian, euskaldun ugari askoz hobeto moldatzen dira gaztelaniaz, euskaraz baino. Zenbait kasutan, hobeki idazten dute ingelesez, euskaraz baino!
3. Erraza da ingelesez eta thailandieraz bikain moldatzen diren itzultzaileak aurkitzea han. Euskal Herrian, aldiz, lanak izaten dira euskaraz eta ingelesez maila ona duten itzultzaileak harrapatzeko. Gure herrian, orain gutxi hasi dira ingelesa irakasten, eta nabari da oraindik.

Baten batek galde dezake, agian txantxetan, ea thailandiera-euskara hiztegirik egingo den. Une honetan, ez dut inolako interesik ikusten, ez thailandiarren aldetik, ez euskaldunen aldetik. Badira gaztelania-thailandiera hiztegi pare bat, baina oso eskasak. Ez, oraingoz ez da interes handirik Europako txoko honetan, ez eta Irribarreen Herrian (Thailandiaren ezizena) ere.

Thailandierarekin hasi eta gero, txinera ikasteari ere ekin nion. Etxekoek eta adiskideek ziostaten askoz errentagarriagoa izango nuela txinera-ingelesa hiztegi bat egitea, thailandiera-ingelesa hiztegi bat egitea baino. Zeregina ikertzen hasi nintzen, eta beste hiztegi-diseinu bat egin nuen.

Txinera

Belgikako lagun hiztegigile batzuen bitartez, kontaktu batzuk lortu nituen Txinan. Bertako enpresari kulturazale baten laguntzarekin, laguntzaile talde eder bat ipini nuen lanean, eta agindu zehatzak eman nizkion. Dagoeneko, corpus handia bildu da; euskarazkoa (Euskal Herrian hiztegigintza elebidunean inork edo sekula bildutakoa) baino askoz handiagoa da. Datu-base berezi batean dago gordeta, eta harekin ari zaizkit lanean. Proiektua etenda eduki dut aldi batez, ingelesa-euskara hiztegi handian lan egiteko (zeharo ezustean etorri zitzaidan hori).

Dena den, thailandierarekin bezalaxe, askoz errazagoa da txinera-ingelesa hiztegi bat egitea, ingelesa-euskara hiztegi bat egitea baino, lehen aipatutako arrazoiengatik. Gainera, txineraren kasuan, irakurgai asko dago.

Mandarina edo 普通话 pˇu tōnghuà duela gutxi arautu zen, orain ehun urte baino gutxiago. Beraz, pˇu tōnghuà eratzea oso gai interesgarria da.

Transliterazioa ez da inolako arazoa, pinyina oso araututa baitago. Ingelesa-txinera hiztegi asko egin dira, baina, nonbait, ez behar bezala. Txinerazko gramatika ez dute behar bezala sartu, esaterako, eta adibide gutxi jarri dituzte.

Egia esan, ez litzateke oso zaila euskara-txinera hiztegi bat egitea. Irudietan ikus daitekeen bezala, egin dut zer edo zer.

Kontuan hartu dira txinerazko gramatikaren zehaztasunak. Jakina, ez da komeni hitz zerrenda bat egitea, hiztegi duin bat egitea baizik. Geroak esango du euskaldunek horrelako hiztegirik nahi duten ala ez.

Euskal Herria terminoari buruzko anabasa Asian

Nolanahi ere, arazoak sortzen dira euskal hitzak txinerara edo thailandierara itzultzeko orduan. Ezin korapilatsuagoa da Asiako hizkuntzetara itzultzea. Kasu nabarmen bat: Euskal Herria terminoa.

Mendebaldean, «Herria» horren ordaina ematea oso erraza da: «Country» edo «Land», «País», «Pays», «Paese», «cтpaнa», etab.

Asian, beste arazo bat dago, eta kontu ideologikoa da gainera:

Oxford-en ingelesa-thailandiera hiztegian begiratuz gero, Euskal Herria, hots Basque Country, «ภูมิภาคบาสก์ในสเปน puumípâak nai Sàpeen» da. Hitzez hitz: Espainian dagoen Euskal Eskualdea. Thailandierazko Wikipedian, ordea, «Euskal Herri» terminoari «แคว้นบาสก์ «kwε´εn bask» esaten zaio, hau da, «Euskal Eskualde». Txinerazko Wikipedian begiratuta, antzeko arazo bat dago: «巴斯克地区 Bāsīkè Dìqū», hau da, «Euskal Eskualdea». Koreeraz, «바스크 지방 Baseukeu Jibang» esaten dute, baina «jibang» hori txinerazko «地方 dìfāng» hitzetik dator; alegia, «Euskal Lekua» esaten dute. Vietnameraz, Wikipedian begiratuta, «Xú· Basque» esaten dute, baina, beste adibideetan bezalaxe, «Xú·» hitzak «eskualde» esan nahi du. Soilik japonieraz esaten dute Euskal Herria, itzulpenean: «バスク国 Basuku Koko», Wikipediaren arabera bederen.

«巴斯克地区 Bāsīkè Dìqū» ordez , «巴斯克国 Bāsīkè Guó» proposatu dut nik txinerarako, eta txinatar batzuei esan diet. Oro har, ados daude nirekin. Gauza berbera egin daiteke thailandieraz: แคว้นบาสก์ kwε´εn bask edo «ภูมิภาคบาสก์ในสเปน puumípâak nai Sàpeen» ordez, «ประเทศบาสก์ Pràtêet Bask» proposatzen dut . Pràtêet sanskritozko «प्रदेश pradeśa» hitzetik dator, eta hitz hori erabiltzen dute «herria» edo «country» esateko. Vietnameraz, «nu·ó·c Basque» proposatuko nuke, «nu·ó·c» herria/country baita (ura ere esan nahi du!)

Irakurleak ikus dezakeenez, hiztegigintza oso arlo korapilatsua da, eta euskarazko hiztegigintza, berriz, zailenetako bat.