Hiru donostiar itzultzaile
Ales Bengoetxea

"Respecting the Gospel in Basque (...) it is in my power to state that it is anxiously expected in the Basque provinces, where books in the aboriginal tongue are both scarce and dear, and that several applications have been made at San Sebastian and in other towns where Basque is the predominating language." (Letters of George Borrow, 1833-1840)

Dakigunez, XIX mendearen bukaeran, foruen galerarekin batera, euskarazko literaturaren halako suspertze miragarria gertatu zen Euskal Herrian, eta Donostiak toki berezia izan zuen mugimendu hartan. Bertakoak ziren, esate baterako, Martzelino Soroa, Toribio Altzaga eta beste hainbat euskal idazle eta itzultzaile, neurri batean famatuak edo ezagunak direnak. Alabaina, Donostiako itzultzaileen atzera begirakoa egiten hasiko bagina, ez litzateke zuzena izango mende bukaera hartan hastea kontakizuna eta ahazturik edukitzea momentu hura baino lehen gure hirian izan ziren beste hiru itzultzaile.

Izan ere, gaur hona ekarri nahi ditugun hiru itzultzaile hauen izenak berriak izango dira askorentzat, are donostiar gehienentzat. Hirurak 1813 baino lehen jaioak dira, hirurek testu erlijiosoak euskaratu zituzten; batek ez zuen bere itzulpena argitaraturik ikusi, eta beste bien kasuan, batak erregearen debekuaren kontra borrokatu behar izan zuen eta besteak eliza katolikoaren debeku eta kontraerasoak jasan zituen.

Euskarara itzuli behar izate horrek garbi erakusten digu garai hartako Donostian zer nolako indarra zeukan gure hizkuntzak. Akaso Donostia ez zen eredugarri izango bere hizkeragatik, baina donostiarrek, euskara akastun horretan bada ere, arazorik gabe elkar komunikatzen zuten, hain traketsa ez zen seinale, eta molde funtzional horretan aurrera egin zuten, eredu perfektua noiz etorriko zain egon gabe. Horrek ez du esan nahi, ordea, bakoitzak bere neurrian eta eskueran zituen baliabideak erabiliz hizkera landu eta hobetzeko saioak egin ez zituztenik.

Hemen hiru donostiar hauen bizitzen berri ematen saiatuko gara, baita beren jardunaren nolabaiteko azterketa egiten ere, modu laburrean bederen. Kritika horrek, dena den, ezinbestean samurra beharko du izan, ez bailitzateke zilegi gaurko ikuspegitik, gaurko eskarmentu eta ereduetatik abiatuta garai hartako itzultzaileen lana epaitzea. Esan dezagun, bakoitzak bere ezagutza-mailaren arabera, itzulpen duinak egin zituztela oso bitarteko gutxirekin. Akatsak, dudarik gabe, han eta hemen agertuko dira, baina inoiz akats horien iruzkina egiten badugu, gehiago da Donostiako hizkeraren ezaugarritik izan dezaketena agerian uzteko, eta ez inola ere hiru itzultzaile autodidakta hauen lana gutxiesteko.

Frantzisko Xabier Lariz Apalategi (1719-?)

Kontraesana bada ere, Historian ezagutzen den lehenbiziko donostiar itzultzailea ez zen Donostian jaio. 1719ko apirilaren 27an bataiatu zuten Lazkaoko San Migel goiaingeruaren elizan, Donostia setiaturik egonik, hara joana baitzen bere ama. Izan ere, Goierriko etxe garrantzitsu baten askazikoa zen bere ama, Ana Maria Apalategi-Lazkano; aita, berriz, Martin Lariz Barrenetxea infanteriako kapitaina zen, Eako beste familia handiki baten semea. Bataioan lau izen eman zizkioten: Francisco Prudencio Xavier Antonio; hala ere, berak lehenbizikoa eta hirugarrena bakarrik erabili zituen bere liburu eta idatzietan, eta berari buruzko aipamenetan ere bi izen horiek baino ez dira agertzen.

Ez zen Donostian jaio baina bere gurasoak hiri horretan bizi ziren urte batzuk lehenagotik. Esan liteke Donostian jaioko zatekeela Berwick dukeak hiria setiaturik eduki ez balu. Eta pentsatzekoa da setioa desagertu orduko berriz etorri zela Donostiara, donostiarren artean beretartzat baitzeukaten. Bere aipamena dakarten hiru iturri garaikidek hala diote behintzat. Iturri horietako bat Ordoñez Gamón apaizak XVIII. mendeko Donostiari buruz idatzi zuen deskribapena da. Bertan Donostiako apaiz guztien zerrenda egiten du eta horietatik zein diren bertakoak eta zein kanpotarrak zehazten du, Lariz donostiarren artean kokatuz. Beste iturri bat da Irigoien Dutari Iruñeko apezpikuaren ekimenez 1771n hasi eta 1776an bukatu zen espedientea, Donostiako eliz antolamendua egokitzeko asmoz egina. Dokumentazio horretan ere "natural de esta", hau da, donostiarra dela esaten da Larizengatik. Azkenik, Iztuetak ere aipatzen du, bere Guipuzcoaco provinciaren condaira liburuan, donostiar argidotarren zerrenda egitean. Gurasoei dagokienez, badirudi Frantzisko Xabier Larizen ama Donostian jaioa zela. Antigua auzoko San Sebastian elizari dagokion artxiboan Ana Lorenza Apalategui y Lazcano Zornozaren bataio agiria dago, 1689ko azaroaren 22koa, eta litekeena da hauxe izatea Frantzisko Xabierren ama, nahiz eta, hasieran esan dugunez, itzultzailearen bataio-agirian amaren izena Ana Maria zela jartzen duen.

Bestalde, Martin Lariz Sevillako erregimentuko infanteriako kapitaina zen eta Donostian denboraldi luze samar batez egon zen destinaturik. Maria Josefa izeneko alaba bat izan zuen urte batzuk lehenago, 1712an, beste emakume donostiar batekin, baina txikitan hil zen alaba hura. Kontua da auzitara jo zuela haurraren amak Martinek ezkontzeko hitza eman bai baina gero hitza jan zuela-eta. Gainera, Lariz kapitainak beste emakume batekin, Ana Maria Apalategirekin, ezkontzeko asmoa zuela salatu nahi zuen. Auzi hori 1716an bukatu zen, eta Martini ehun dukat ordaintzeko agindu zitzaion emandako hitzaz libre gelditu nahi bazuen.

Martin Lariz militarra izanik, ulertzekoa da gerra egoerarengatik edo destino aldaketengatik semeak jaio behar zuenean Donostiatik kanpora egon beharra. Horri gaineratzen badiogu Frantzisko Xabier Lariz jaio zen egunetan, 1719ko udaberrian, Berwick dukeak setiaturik zeukala Donostia, are argiago egon daiteke zergatik ez zeuden Lariz Apalategi sendikoak Donostian beren haurra munduratu zenean. Esan bezala, hiria setiaturik egon zen udaberritik abuztuaren 8ra arte. Donostiako harresi arteko elizen artxiboetan begiratzen badugu, ikusiko dugu ez zela haurrik bertan bataiatu urte hartako martxoaren 14tik irailaren 6ra bitartean. Horrek esan nahi du, gure ustez, Donostia dezente hustu zela giza jendez frantsesek setioa jarri aurretik. Litekeena da, beraz, Larizen amak Donostiatik ihes egin eta beraren aitaren familiarengana jotzea Lazkaora. Edonola ere, Frantzisko Xabier Larizek Donostian eman zuen bere bizitzaren zati handi bat, eta bertako jendearekin lotura estu samarra zuela pentsa liteke, zeren bere dotrina idazteko orduan, Donostiako baserritarrak buruan zituela dirudien ("mis pobres rústicos paisanos"), edo hala esan zion behintzat erregeari, liburua inprimatzeko baimena behin baino gehiagotan ukatu ondoren Larizek idatzi zion erregu-eskabidean.

Bere bizitzari buruz oso datu apurrak ditugu. Datu horietatik dakigunez, ordena txikiak hartu eta Ipazterko sakristia baten titularra izan zen. Gero, 1764an, apaiztu eta urte batzuetara, bi kapilautza lortu zituen Donostian, garai hartako asko bezala, diruz ez txit ondo hornituak; azkenik, 1783 urtean, 62 urterekin, kapilautza horiei uko egin zien, Sevillako Carmonako hirian onura bat eskuratu zuela eta. Hala ere, ez dirudi onura horren jabe izanda ere Donostiatik berehala alde egin zuenik, hiru urte geroago latinetik gaztelaniara itzulitako Aste Santuko salmo eta otoitzak biltzen dituen liburuko sarreran Donostian bizi zela baitio.

Hortik aurrerako daturik ez dugu eskueran eta Donostiako elizetako hildakoen liburuetan ez da bere aipamenik ageri. Bere bizitzako azken urteak non eman zituen ez dakigu, baina logikak dio ez zela Sevillatik oso urruti izango. Izan ere, badute Lariztarrek nolabaiteko lotura Sevillarekin. Aitona Ambrosioren izena Sevillako agiri batean jasota dago, hango portuko erregistro liburu batean. Aita, Martin Lariz Barrenetxea, Sevillako erregimentuko infanteriako kapitaina zen eta beharbada han jaioa izango zen, eta azkenik, Frantzisko Xabierrek Donostiako bi kapilautzari uko egin zien Carmonako hirian onura bat eskuratu zuelako. Bitxikeria gisa, aipatu behar da Larizek 1773an argitaratutako dotrinaren ale bat Sevillako Colombina liburutegian dagoela. Ziur aski Sevillan egongo dira zenbait galderaren erantzunak.

Lanak

Larizen itzulpen-lanak elizaren esparrukoak dira. Dotrina bat itzuli zuen gaztelaniatik euskarara, Asteterena baino dezentez luzeagoa, eta latinetik gaztelaniara beste lan bat itzuli zuen, Aste Santuko auhenak eta errespontsuak eta beste zenbait salmo eta kanta biltzen zituena. Hirugarren liburu bat ere egotzi izan diote: El triunfo de la amistad, y el amor más firme y tierno. Historia griega, Madrilgo Villalpando liburu-egileak 1796an argitaratua; baina baieztapen hori oso zalantzazkoa da, gai aldetik asko aldentzen delako erlijioaren esparrutik eta, gainera, liburu horren egilearen izen osoa Xavier Lariz y la Vega delako.

Donostiar itzultzaileen aroari hasiera ematen dion liburua Cristau Dotrinaren Esplicacioa da, lehenbiziko aldiz 1757an eta bigarrenez 1773an argitaratua. Zehatzago aztertuko dugu beherago.

Gaztelaniaz argitaratu zuen liburuaren izena honako hau da:

Traducción en verso de las Lamentaciones de Semana Santa, y sus Responsorios: del Psalmo Miserere y algunos Himnos: con un acto de Contrición también en verso. La consagra a la Magestad de Christo, representado en los Pobres de la Real Casa de Misericordia de la Ciudad de San Sebastián, a cuyo beneficio cede la Obra, su aut. D. Franc. Javier de Láriz, Presbítero. San Sebastián, Lorenzo José Riesgo y Montero, 1786.

Bigarren argitaraldi bat ere badago, 1824koa, Ignacio Ramon Barojarenean egina. Itzulpen horretan lantzen duen gaia ikusita, Sevillarako ezin aproposagoa dela iruditzen zaigu, baina ez dugu pentsatu behar garai hartan Donostian bertan Aste Santua garrantzi handiko ospakizuna ez zenik; aitzitik, Corpus egunekoarekin batera festa nagusienetako bat zen, Ordoñezek dioenez.

Cristau Dotrinaren Esplicacioa

Ondoko izen hau du Frantzisko Xabier Larizek 1773an bigarrenez argitaratu zuen liburuak: CRISTAU DOTRINAREN ESPLICACIOA AUR-ENZAT TA ANDIENZAT: / GALDETUAZ TA ERANZUNAZ Maisuaren ta Icaslearen artean: / LENDANIC LANDUAGOA TA ASCOZ gueiagotua, batezere, Confesatzeco, Comulgatzeco, ta Meza enzuteco eracusmenduaquin. / ATERATZEN DU DON FRANCISCU Xavier Láriz, Apaizac. / MADRILLEN: Don ANTONIO SANCHAREN echeán 1773. urtean.

(Gaztelaniazko izena ere badauka; halere, hemen euskarazkoa bakarrik aipatzen dugu)

Izenak dioen bezala, bigarren edizio bat da, "lehendanik landuagoa eta askoz gehiagotua" eta oraingo honetan elebiduna. Lehenbiziko edizioa 1757koa izan zen. Horrek esan nahi du 250 urte bete berri direla argitaraldi hura egin zenetik. Ez da lehenbiziko edizio horren alerik ezagutzen baina liburuxka txiki bat izan behar zuen, Larizek berak bigarren edizioa argitaratzeko egin zuen eskabidean esaten duenez: ..."… el Catecismo Bascongado, como también el Castellano, es una extensión más correcta del que presento a V.A. impreso con las debidas licencias el año de 1757 en Lengua Bascongada, el cual en la realidad es diminuto como lo verá V.A. por su volumen."

Liburua inprimatzera Madrilera joan zen eta inprimatzeko baimena eskatu zuenean, Karlos III.a erregeak ezezkoa eman zion. Izan ere, euskarazko liburuak argitaratzea debekatuta zeukan erregeak. Berriz eskatu eta berriz ukatu. Baimena ukatu arren, Larizek ez du etsitzen, eta aurrekoetan eskabideak ordezkari baten bitartez egin baditu ere, oraingo honetan bere eskuz idatziko du argudioz eta lausenguz beteriko eskabidea. Azkenean, erregeak baiezkoa eman zuen, baina baldintza batekin: testuak bi zutabetan agertu beharko zuen, alde batean gaztelaniaz eta bestean euskaraz, hau da, guztiz gaztelania irakasteko helburuari lotuta. Ondorioz, liburu hauxe dugu garai hartan Espainian euskaraz argitaratu ziren bakanetako bat, bakarra ez bada.

Besteak beste, honako arrazoi hauek aurkezten dizkio erregeari liburua argitaratu behar dela ikusarazteko: batetik esaten dio Trentoko Kontzilioak agintzen duela dotrina sinestunei beren ama hizkuntzan azaldu behar zaiela, eta berak dotrina Gipuzkoarentzat egiten duela bereziki eta han dotrina euskaraz esplikatu beharra dago, probintziako barnealdean ez ezik bertako hiriburuan ere, (Irigoien) apezpikuak Donostiara egindako azken bisitaldian euskaraz predikatu izanak frogatzen duenez; bestetik, gauza ageria da Euskal Herriko eskoletan ez dela zilegi euskaraz hitz egitea, ez irakurtzea ez eta idaztea ere; hala ere, oso bakanak dira Donostiako hirian bertan dotrina gaztelaniaz bakarrik irakatsita, behar bezala ikasteko gauza direnak, zer esanik ez hiriko harresietatik kanpora bizi diren baserritar gaixoak, guztira bederatziehun familia edo gehiago izango direnak. Gainerakoan, ez du uste Larizek dotrina ikasteko gaztelania ikasi beharra agintzen duen legerik dagoenik, eta bere bertsio elebidunari esker, euskaldunek hobeto ulertuko dute gaztelaniazko dotrina aldamenean euskarazkoa baldin badute; aitzitik, euskarazkoa kentzen bazaie, kristauaren obligazioetan okerrago prestatuta egotea baino ez da lortuko, eta, horren ondorioz, erregearen mendeko hobeak eta estatuarentzat baliagarriagoak izateko bitartekoak ez dituzte jakingo. Gainera, dotrina xeheagoa denez, hobeto esplikatzen zaie herritarrei goi-mailakoen berezitasuna, eta haiei zor dieten obedientzia eta errespetua, eta hori normalean erabiltzen diren katiximetan ez da hain argi gelditzen.

Ikusten denez, Lariz berea aurrera ateratzeko gauza da, behar denean koipe dezente jarrita, baina egiak isildu gabe. Erregeak arriskua ikusten duen tokian abantaila egon daitekeela erakutsi nahi dio.

Eskabide horretan bertan esaten duenez, urte asko eman ditu dotrina irakasten eta berak ezagutzen du zein beharrezkoa den ikasliburu egokiak edukitzea. Eta bukaeran berriz aipatzen ditu baserritar gaixo herrikideak, beraientzat egiten baitu dotrina hau.

Itzulpena

Oro har Beterriko hizkera darabil. Fonetikari dagokionez, txistukarien sailean kostaldean ohikoak diren zalantza eta erabilera okerrak zuzendurik ageri dira. Azentua askotan markaturik ageri da, gehienetan modu koherentean baina ez beti. Morfologia aldetik ez dauka disonantziarik. Halako kontuz aritzeak esan nahi du zaindu egiten duela bere idazkera, hizkera neurri batean jaso egin nahi duela. Esan dugu Donostia aldeko hizkera darabilela; hala ere, baditu exotismoren batzuk, adibidez, bizkaieraz bezala "bearra" hitza erabiltzen du "lan" hitzaren zentzuan, eta iparraldeko hizkeretan bezala, nominalizazioaren subjektua zenbaitetan genitiboan ematen du eta ez absolutuan. Traducción en verso liburuko sarreran dioenez, itzulpena hitzez hitz egitea ezinezkoa gertatu zaionez, askatasunez jokatu du eta horregatik zalantza izan du bere lana nola izendatu:

A este mismo fin se dirige (piadoso lector) el trabajo que te presento. Por tanto: espero disimules las faltas que pudieres hallar en la Poesía; pues te confieso que no tengo mas estudio en cuanto a ella, que el que he podido adquirir con las advertencias de algún amigo inteligente, según cuyos reparos he procurado corregirla.

A instancias del mismo, y por la autoridad que tiene su dictamen, he dado a la obra el título de Traducción, cuando mi ánimo era llamarla Paraphrasis; pues aunque es verdad que he procurado atenerme a la letra en cuanto he podido; siempre ha sido mi fin el traducir el sentido de la letra, mas que la letra misma, teniendo presente lo que recomienda San Gerónimo, y lo que él mismo practicó; pues según escribe a San Agustín, tubo mas cuidado de conservar el verdadero sentido de la Divina Escritura, que el orden de las palabras: y si con todo, no te asienta el título de Traducción; te diré con el mismo San Gerónimo que le des el de Paraphrasis si te agradare.

Ez du ematen Cristau Dotrinaren Esplicacioa-n erremedio bera erabili zuenik. Argi dago ez dela inondik ere berdin bertsoz dagoena bertsoz eman beharra edo norberak gaztelaniaz sortutako hitz lauzko testu bat euskarara bihurtzea; ezta ere itzulpena gaztelau ikasientzat egitea edo baserrietako euskaldun hutsentzat. Izan ere, Esplicacioa-n gehienbat hitzez hitzeko itzulpena egiten du, modu erraz eta zuzenean, oro har; liburuko sarreran, berriz, itzulpen ez hain estua egiten du. Euskara aldetik, idazkera txukuna du, baina ez beti: askotan gaztelaniazko egitura sintaktikoak kalkatu egiten ditu, adibide hauetan bezala: "ez ain bacarric... baizic ere...", "ain bacarric Jangoicoari", "Da ere Apostolica Eliza au?", "naidizut nere biotz gucitíc", "Cer da Bortiztasúna? Da Virtute bat ceñaréquin venzutzen ditugun...…", eta abar. Hiztun ona izan gabe nekez izan zaitezke itzultzaile ona, baina itzultzaile desegokia izateak nahitaez esan nahi ote du hiztun txarra zarela? Gure ustez, eredu egokien falta da erabilera horien azalpena edo, beharbada, garai hartan Donostiako zenbait euskaldunen artean halako egiturak arruntak izatea. Alderdi hori pixka bat orekatzeko, esan daiteke, adibidez, perpaus kausaletan edo erlatibozkoetan ez dela behin ere erratuko "zeren" edo "zein" juntagailuekin hasten diren perpausetan aditz laguntzaileari -n gehitzerakoan.

Gaztelaniazko zatian darabilen hizkera jasoagoa da euskarazko zatian darabilenaren aldean, aurrerago jarri dugun testu-zatian ikusi ahal izango denez.

Hiztegiari dagokionez, esan behar da mailegu asko erabiltzen dituela, eta egia esan, horixe izaten da garai hartako herri mailako dotrinetan maiz agertzen den ezaugarrietako bat; kasu horretan ere bide hori aukeratua dela dirudi eta beharbada horregatik ez dugu aurkitu Larramendiren hiztegiaren eraginaren arrastorik. Horri dago­kionez, interesgarria da George Borrow-k orduko euskarari buruz dioena; hau da, gaztelaniazko hitzez josita zegoela, baina testu batean Larramendiren hiztegiko hitzak erabiliz gero, oso euskaldun gutxik ulertuko luketela. Bonapartek ere hiztegiaren kezka hori agertzen du. Ez ote ziren Borrow eta Bonaparte euskaldunak berak baino garbizaleago?

Laburbilduz, Larizena eredu praktikoa da; azken batean ez du euskara den baino hobea egin nahi, ulerterraza eta erabilgarria baizik.

Horren erakusgarri, sarrerako pasarte bat aldatu dugu hemen:

Jose Bizente Etxagarai Bikuña (1773-1855)

Askok ez dute jakingo Jose Bizente Etxagarai dela Donostiako Aste Nagusian Gaztelubide elkarteko atarian kantatu ohi duten Festara kanta ospetsuaren egilea. Kanta hori ez ezik beste hamaika bertso jarri zituen Donostiako inauterietako konpartsa desberdinentzat, eta era guztietako ospakizun publikoetarako kantuen hitzak idazteko eskatzen ziotenez, denetik idatzi zuen, baita gabon-kantak ere.

1773ko uztailaren 1ean jaio eta egun berean bataiatu zuten San Bizente elizan. Udal-enplegatua izan zen, Manterola, Arzak, Lopez Alen, Sanchez Irure eta Donostiako beste hainbat euskal idazle bezala, nolabaiteko "eskola" sortuz, beraz. Alondegiko ardura izan zuen urte luzez. Berari buruzko datu gehienak Jose Manterolari esker dakizkigu. Honek dioenez, Etxagarai gizon umila zen, beti laguntzeko prest zegoena; horregatik, denek jotzen zuten beregana. Bertsoak euskaraz eta gaztelaniaz idatzi zituen, baita frantsesez ere, mordoilo antzean bada ere. Manterolaren iritziz, Etxagaraik euskara ona zuen, eta oro har euskaraz jarritako bertsoek erdaraz jarritakoek baino gehiago balio dutela uste du. Gure intereseko gaira etorrita, Manterolak beste honen berri ere ematen digu: "bertso horiez gainera egin zuen obra bakarra ebanjelio baten itzulpena izan zen (ez dut gogoan san Lukasena ala san Mateorena zen), eta uste dut itzulpen hori L. L. Bonaparte printzeak daukala, aditu dudanez, 1856an Gipuzkoara egindako txango filologiko batean eskuratu baitzuen".

Beraz, Bonaparte printzeak 1856an Gipuzkoara egin zuen bidaia batean eskuratu bide zuen Jose Bizente Etxagaraik egindako ebanjelioaren itzulpena. Donostiarraren bertsoekin aita Zavalak osatutako argitalpenean esandakoetatik dakigunez, itzulpen hori ez ezik Etxagarairen beste hainbat bertso-paper ere jasota zeuzkan Bonapartek bere funtsean, gaur egun Chicagoko New Library-n daudenak. Manterolak zalantza egiten du itzulpena san Lukasen ala san Mateoren ebanjelioarena ote den. Beste bi ebanjelariak kanpoan gelditu dira behinik behin.

XX. mendeko azken urteetan, Deustuko Unibertsitateak Bonaparteren funtsak argitaratu zituen, lehenbizi paperean eta gero, 2004an, bertsio elektronikoan. Argitalpen horretan ematen diren datuen arabera, ez da ageri Etxagarairen izena san Lukasen ebanjelioa gipuzkerara euskaratu zutenen artean, ezta San Mateo itzuli zutenen artean ere. Alabaina, san Mateoren ebanjelioaz gipuzkerara egindako itzulpenetatik bik ez dute egile jakinik. Deustuko Unibertsitatearen edizioan, bi itzulpen horietako baten sarreran esaten denez, Pedro Garmendia Goyetchek egindako katalogazioan itzulpena Garibairena ote zen aipatu zuen. Hitzez hitz, honela dio Garmendiak^[1]: "85. Evangelio santu gure Jesu Cristo Jaunarena, Done Matheoren arauran. 1850 urtean biurtua eusquerara. Garibay?" Litekeena da katalogatzaileak (edo Bonapartek) Etxagarai eta Garibai izenak nahastea. Bestalde, Deustuko Unibertsitatearen argitalpenean testu hori aita Udabek egindako itzulpena izan daitekeela esaten da, Lacomberen informazioa oinarri hartuta. Azken honek dioenez, Bonaparte gipuzkerarako itzultzaile bila hasi zenean, Udabe izan zen bere lehenbiziko harremana. Esan behar da Lacomberen lana Bonaparteren eskutitzetan oinarrituta dagoela eta beraz, nekez jakin zezakeela Lacombek Etxagarairen berri printzearen eskutitzen bitartez, donostiarra 1856rako hila baitzen.

Itzultzailearen izenik ez duen beste lanari dagokionez, esan behar da ez dela eban­jelio osoaren itzulpena; lehenbiziko bost ­kapituluak eta seigarreneko batetik zazpigarren txataleraino bakarrik hartzen ditu. Horretaz gainera, badu berezitasun bat, baina hori gero aipatuko dugu.

Baina itzul gaitezen izenik ez duten bi itzulpenetatik lehenbizikora, ustez Uda­berena den horretara. Ditugun datuen arabera, 1850an egina da; hortaz, ez zuen Udabek egin, ez behintzat Bonaparteren enkarguz. Bestalde, Garmendiak "Garibay?" idatzi zuen, egileari erreferentzia eginez. Galdera ikurrak garbi adierazten du Garibai hori zalantzazkoa dela. Baina ez du adierazten zalantza zertan dagoen. Gure ustez, beharbada "Garibai edo horrelako zerbait" esan nahi du eta Garmendiaren oharra baino gehiago Bonaparterena dela esango genuke.

Itzulpena

Orain arte testuaz kanpoko datuak izan ditugu kontuan. Azter dezagun orain testua bera. Hasteko, testuan ageri diren ezaugarri asko eta asko Donostiako hizkerari dagozkio, edo hori uste dugu behintzat, azken urteotan donostiar idazleen dozenaka testu aztertu ondoren. Testuaren egilea Udabe balitz, ageriago egon beharko lukete bere jaioterri Tolosako nahiz bere bizileku Hondarribiko hotsek eta hitzek. Eta Bonapartek aldaera neutro batean idazteko eskatu izan balio ere, ez dugu uste Donostiako halako kolorea emango ziokeenik. Eta zertan datza Donostiako kolore hori? Zertzelada batzuk emango ditugu. Batetik, "z" eta "s"-ren arteko dantza dago: normalean "s" behar den tokian "z" jartzen du, instrumentalean izan ezik, kasu horretan ia beti -s bukaera emango baitu (guzas, nizas, onezas, zubetzaz, zuezas,...); morfologian, ahalerako adizkietan -ke- partikula bukaeran ageri da (dezaguke, dezateke,...); ukan aditzaren iraganaldiko adizkietan beti -en bukaera ageri da eta ez -an (nuen, zuen, genduben,...); inesibo mugagabean -t- gabeko aldaera ageri da (urean); hiztegiari dagokionez, ugariak dira erdarakadak (agarratu, alborotatu, alcanzatu, angustiatu,...); azkenik, zenbait hitzen aldaerak Donostiako tipikoak dira: erraz, etzin, odoi,... Gipuzkoako beste hizkera batzuetan ohikoak diren "errez, etzan, odei" eta abarren ordez. Horiez gainera, beste hainbat ezaugarri aipa litezke, banan-banan Euskal Herriko bazter askotan erabiltzen direnak, baina denak batera beterriko txoko honetan bakarrik aurki zitezkeenak garai hartan.

Badirudi Etxagarai gaztelaniazko bertsio batetik abiatu zela bere itzulpena egiteko. Pertsona- eta toki-izenen grafian ikus daitekeenez, seguru aski Reina-Valeraren 1831ko nahiz 1845eko bertsioak erabiliko zituen horretarako. Bi bertsio horiek eskuratu ezin izan ditugunez, geroagoko baina diotenez oso antzekoa den Reina-Valeraren 1862ko bertsioko pasarte bat aldatuko dugu hemen, eta aldamenean pasarte horri dagokion Etxagarairen itzulpena, esan dugunaren erakusgarri:

Zein izan zen Etxagarairen testu honen ibilbidea? Litekeena da Bonaparte 1856an gipuzkerarako itzultzaile bila etorri zenean, Donostian norbaitek Etxagarairen itzulpena eskaintzea, eta orduan printzeak itzulpen hori eta Etxagarairen beste zenbait bertso-paper eskuratu izana. Testu hori Pedro Garmendiak 85 katalogo zenbakia eman ziona izango litzateke. Printzea testua aztertzen hasi eta konturatu bide zen itzulpen hori ezin zela bere horretan argitaratu eta zuzenketak egiteari ekin zion. Hain zuzen Lacombek argitaratutako eskutitz horietan horretaz kexatzen da Bonaparte: hirurehunetik gora zuzenketa eginak dituela lehenbiziko kapituluetan. Zuzenketa horiek oro har hiztegiari eta morfologiari dagozkio, eta oso tarteka sintaxiari. Lehenbiziko kapitulu horiek zuzenduta zeuzkanean lagin bat argitaratzea erabaki zuen 1857an (testuaren hasieratik bederatzigarren kapituluko hamalaugarren txataleraino). Horrez gainera, Udaberekin edo beste itzultzaileren batekin harremanetan jarri eta Etxagarairen testua eta Bonapartek berak egindako zuzenketak oinarri harturik, bertsio txukunago bat egiteko eskatu bide zion^[2] (izenik ez duen San Mateoren ebanjelioaren beste itzulpen-lana, Nafarroako Agiritegi Nagusiaren katalogazioan B-101 zenbakia duena). Zuzentzaile-itzultzaileak ustez zintzo bete zituen printzearen esanak. Bonapartek zuzendutakoa bere horretan utzi eta gainerakoan bere hobekuntzak sartu zituen. Badirudi printzeari ez zitzaiola gehiegi gustatu eta proiektua bertan behera gelditu zela, seigarren kapituluko zazpigarren txatalean. Lacomberen bidez dakigu Bonaparteren zuzenketak egin zituela forma zuzena ziurtasunez zekienean bakarrik, beraz oso litekeena da beste aditu baten laguntza eskatu izana.

Testuaren ibilbidea adierazia dugu gutxi-asko, baina oraindik gelditzen da kontu bat argitzeko: nolatan euskaratu zuen jai-ospakizunetako bertsoak baino idazten ez zituen laiko batek san Mateoren ebanjelioa? Norentzat? Artean ezagutzen ez zuen Bonaparterentzat? Ez dugu hala uste. Artikulu honetako azken atalean saiatuko gara kontu hori argitzen.

Goraxeago esan ditugun hiru bertsioak konparatu ditugu, gure hipotesia agerian uzteko. Etxagarairen bertsiotzat daukagunari A letra dagokio, horren gainean ustez Bonapartek egindako zuzenketei B letra eta, azkenik, ustez bi horiek hobetzeko egindako testuari C letra. Aurreko bertsioarekiko berrikuntzak letra lodiz idatzita ageri dira. Hona hemen adibideak:

Lehenbiziko kapitulua, 18-20 txatalak.

A 18. Eta Jesu Cristoren jayotza zan onela:
Egonic Maria bere ama ezcondua Josérequin, elcarganatu baño len, arquitu zan zuela concebitu Espiritu Santua gandic. 19. Eta José bere senarra, nola zan justua, eta ezuen nai galostu, nai izan zuen utzi ichilca. 20. Eta onetan pensatzen cegoela, ona non aingeru Jaunarena aguertzen zayon ametzetan, esanas: José Daviden semea, ez beldurtu errecibitzea Maria zure andrea: bere sabelean dagoena Espiritu santuarena da.

B 18. Eta Jesucristoren jayotza zan onela: Egonic Maria bere ama ezcondua Josérequin, elcarganatu baño len, arquitu zan sortu zuela sabelean Espiritu Santua gandic. 19. Eta José bere senarra, nola zan justua, eta etzuen nai galostu, nai izan zuen utzi ichilca. 20. Eta onetan pensatzen cegoela, ona non aingeru Jaunarena aguertzen zayon ametsetan, esanaz: José Daviden semea, ez beldurtu artzea Maria zure andrea: bere sabelean dagoena Espiritu santuarena da.

C 18. Eta JesuCristoren generacioa izan zan, onela; izanic bere ama Maria esposatua Joserequin, elcarganatu baño lenago, arquitu zan sortua izatea sabelean, Espiritu Santu arengandic. 19. Eta Jose, bere senarra, nola zan justua, eta nai ez luque betziztu, nai izan zuen utzi ixilca. 20. Eta hura onetan pensatzen cegoela, ona emen non Jaunaren ainguerua aguertzen zaion ametsetan, esanaz: Jose seme Davidena ez beldurtu artzea Maria zure andrea. Cergatic argan jayo dana, Espiritu Santuarena da.

Bigarren kapitulua, 1-3 txatalak

A 1. Eta nola jayo zan Jesus Betlehen Judeacoan, Herodes erreguearen egunetan, ona non Mago batzuec, etorri zirán Orientetic Jerusalena. 2. Esanas: Non dago Erregue Juduen jayo dana? Cergatic bere izarra icusi degu Orientean, eta gatoz adoratzera. 3. Eta au adituric Erregue Herodesec, guenastu edo turbatu zan eta Jerusalen guztia berarequin.

B 1. Eta nola jayo zan Jesus Bethlehem Judeacoan, Herodes erreguearen egunetan, ona non Mago batzuec, etorri zirán Sortaldetic Jerusalemera. 2. Esanas: Non dago Erregue Juduen jayo dana? Cergatic bere izarra icusi degu Orientean, eta gatoz adoratzera. 3. Eta au adituric Erregue Herodesec, guenastu zan eta Jerusalen guztia berarequin.

C 1. Bada Jesus jayo izan zanean Bethlehem Judacoan, Herodes erreguearen demboran, ona emen non Mago batzuec etorri ziran sortaldetic Jerusalena. 2. Esanaz, non dago Juduen erreguea jayo dana? Cergatic bere izarra icusi degu sortaldean, eta gatoz adoratzera. 3. Eta Herodes erregueac aditu zuenean, turbatu zan, eta Jerusalem gucia arequin.

Bigarren kapituluko 11-12 txatalak

A 11. Eta sarturic echean, arquitu zuten aurra bere Ama Mariarequin, eta belaunico adoratu zuten, eta iriquiric beren ondasun edo tesoroac esqueñi ziozcaten doañac, urrea, eta incensua, eta mirra. 12. Eta izanic abisatuac errebelacios ametzetan etzitezela biurtu Herodesengana, biurtu ziran beren errira beste bidetic.

B 11. Eta sarturic echean, arquitu zuten aurra bere Ama Mariarequin, eta belaunico adoratu zuten, eta irequiric beren tesoroac esqueñi ziozcaten doañac, urrea, eta incensua, eta mirra. 12. Eta izanic abisatuac ametzetan etcitecela biurtu Herodesengana, biurtu ziran beren errira beste bidetic.

C 11. Eta sarturic echean, arquitu zuten bere ama Mariarequin eta auzpezturic adoratu zuten; eta iriquiric beren tesoroac escañi ziozcaten doayac, urrea, incensua eta mirra. 12. Eta izana eranzuera ametsetan etzitezela biurtu Herodesengana, biurtu ciran beren errira beste bidetic.

Antz gutxiago duten pasarte asko eman daitezke era berean, eta hala ere ez lukete dioguna gezurtatuko. Izan ere, eredu bat ematen digutenean, gure esku dago zenbateraino baliatuko dugun eredua eta zenbateraino berrikuntzak egingo ditugun; baina kontrakoa zailagoa da gertatzea: inongo eredu edo erreferentziarik gabe testu bat itzultzea eta emaitzak beste momentu batean egindako itzulpen batekin antz handia edukitzea ia ezinezkoa da, non ez den inter-testualitatea deitzen den eta idazle lotsagabeek bakarrik baliatzen duten fenomeno bitxi hori gertatzen.

Fernando Brunet Prat (1808-1880)

Garai batean Donostian garrantzi handia izandako familia bateko kidea zen. Brunetarrak katalan jatorrikoak ziren eta XVIII. mendearen erdialdean etorri ziren Donostiara. Hainbat negozio izan zituzten hirian eta ezkontza bidez Donostiako goi mailako familia liberalekin elkartu ziren: Fernandez Arroiabe, Bermingham, Etxague, Collado, eta abarrekin. Fernandoren anaia zaharrena, Jose Manuel Brunet, Donostiako alkate izan zen, eta Fernando bera zinegotzi 1832, 1837 eta 1840an.

Aurten bere jaiotzaren berrehun urte beteko dira, 1808ko azaroaren 2an jaio baitzen. Gerraren gorabeherengatik, Fernando eta bere zenbait anai-arreba eta lehengusu Lekeition jaio ziren, frantsestearen hasieran hara aldatu baitziren Donostiatik bere aita Jose Brunet eta bere osaba Francisco, beren emazteekin eta ume guztiekin. Gerra amaituta Donostiara itzuli ziren.

Fernando Brunet noizbait protestante bihurtu zen, kuakero, eta protestantismoa zabaltzeari guztiz emana bizi izan zen. Euskaraz eta gaztelaniaz ez ezik ingelesez ere idazten zuela dakigu. Hortaz, litekeena da bere prestakuntzaren zati bat Ingalaterran egin izana. Bere bi iloba behintzat hara joan ziren ikastera. Bestalde, Brunet familiak Manchesterren negozioak zituen; hortaz, askotan gertatuko zen Ingalaterrara joan beharrean, negozio horiek zirela medio. Gainerakoan, familiak Donostian zituzten negozioetan parte hartu zuen Fernandok, familiako beste kideek bezalaxe, eta bere hautu erlijiosoak ez bide zion arazorik ekarri bere anai-arreben artean.

1839ko urtarrilaren 15ean ezkondu zen Maria Bermingham Etxaguerekin, Donostiako Koruko Andre Mariaren elizan. Bederatzi seme-alaba izan zituzten, denak eliza katolikoan bataiatuak. Hortaz, ez dirudi bere emaztea protestantismora iragan zenik. Fernando Brunet 1880ko otsailean hil zen eta Donostiako hilerri zibilean lurperatu zuten.

Oxfordeko Wadham College-ko artxiboan jasota daude Fernando Brunetek eta beste bi kuakero, Luis Usoz y Río eta Benjamin Wiffenek elkarri bidalitako zenbait eskutitz. Horien artean, Brunetek Usozi bidaltzen dion lehenbizikoa 1847koa da. Luis Usoz y Río kuakeroak bidaia bat egin zuen 1841ean Ingalaterran, Espainian eta Portugalen barrena. Badirudi bidaia horretan edo garai horretan behinik behin elkar ezagutu zutela. Harrezkero, elkar hartuta lan egin zuten Espainiako XVI. eta XVII. mendeetako protestante klasikoen liburuen edizio berrituak argitaratzen. Usozek testuak prestatu, liburuak Ignacio Ramon Barojarenean inprimatu, eta Fernando Brunet garraioan eta banaketan aritzen zen Baiona, Londres eta Bilbo artean, Donostian bere operazio-zentroa zeukala. Hasieran bere negozioetan eta aldi berean elkarte biblikoaren zereginetan aritzen zen, baina gutxika-gutxika negozioak utzi eta erreformisten edizioen inportazio-esportazio lanean bete-betean aritu zela dirudi. 1851ko San Sebastian egunez Usozi idatzi zion eskutitz batean esaten zion espero zuela urte hura beraren negozioei ematen zien azkena izatea, eskatu zitzaion zerbitzua emateko egoera hobean izateko. Elkarlan horrek 1865era arte iraun zuen, urte hartan Usoz hil egin baitzen.

Usoz y Río hau oso pertsonaia interesgarria da. Liburuzale amorratua, hiltzean 10.000 liburu baino gehiago utzi zituen; baita ehunka dokumentu ere: eskutitzak, agiriak, eta abar. Gai asko interesatzen zitzaizkion, besteren artean ijitoen hizkuntza, bere adiskide George Borrow-ri bezala. Eta badu Iztuetari buruzko aipamen bat Jacob Gråberg af Hemsö kondeari idatzitako eskutitz batean. Konde hori euskaltzalea omen zen eta Iztuetaren lanaz interesaturik bide zegoen. Usozek bere eskutitzean esaten dio Iztuetaren dantzei buruzko liburua bidaltzen diola eta Etxagarairen bertso batzuk ere bai, zeren «adituen iritziz, Jose Bizente Etxagarairen euskalkia Iztuetarena baino gipuzkera garbiagoa baita». Iruzkin horrek pentsarazten digu beharbada Usoz harremanetan egon zela Etxagarairekin eta ondorioz honek 1850 inguruan egin zuen san Mateoren itzulpena akaso protestanteentzat egin zuela. Ez da ezin litekeen gauza. Orain ezagutzen ez ditugun arrazoiengatik testua ez zen orduan argitaratu eta azkenik, Etxagarai hil eta gero, testua Bonaparteri saldu zioten bere alabek, aitaren beste zenbait bertso eta paperekin batera.

Urte batzuk geroago beste kontu bitxi bat gertatu zen Gipuzkoan. Lasalaren ekimenez itzulpen lehiaketa bat deitu zuen Gipuzkoako Foru Aldundiak 1864an. San Juanen ebanjelioa euskaratu behar zen. Guztira bost itzulpen aurkeztu ziren lehiaketara, Uriarterena, besteak beste. Kontua da lehiaketa hartan ez zitzaiola saria inori egokitu, epaimahaia osatzen zuten hiru apaizen arabera (Vicente Manterola, fraide domingotar bat eta Tolosako apaiz gazte bat), itzulpen bakar batek ere ez baitzituen agindutako betebeharrak betetzen. Izan ere, aurkeztutako itzulpenetan eskrituren oharrak falta ziren eta horiek gabe eliza katolikoak ezin zituen ontzat eman, eta gainera legez debekaturik zegoen halakoak editatu edo zirkulatzea. Esan dugunez, itzulpenetako bat Uriarterena zen baina beste lauez ez dakigu ezer. Dakiguna da Fernando Brunetek san Juanen itzulpen bat argitaratu zuela handik urte batzuetara.

Jon Bilbaok bere Eusko Bibliographia lanean dioenez, Fernando Brunetek san Juanen ebanjelioaren itzulpen bat egin zuen J. E. Dalton-entzat. Eta Dalton honek eskuizkribua British and Foreign [Bible] Society-ri eman zion. Egia esan, ez dakigu ziur itzulpena Fernando Brunetek berak egin zuen ala ez, baina oso litekeena da itzulpenaren egilea donostiarra izatea, testuan Donostiako hizkeraren zenbait ezaugarri ageri direlako; horregatik, eta hemen Donostiako itzultzaileez ari garenez, Brunet editore ez ezik itzultzailetzat ere hartzea egoki iruditu zaigu, hartarako prestakuntza eta ezagutzak eta gogoa falta ez zituelako.

1868 eta 1874 urteen bitartean erlijio-askatasuna deklaratu zen Espainian eta baliteke orduan proselitismo ekintzaren bat egin izana Donostian bertan. Izan ere, Fernando Brunetek bere aurkari sutsuena etxean bertan zeukan, Joaquin Venancio Bermingham Etxague, bere emaztearen anaietako bat, hain zuzen. Bermingham honek hainbat liburuxka argitaratu zituen protestantismoaren aurka 1869-70 epealdian. Liburuxka horietan, elkarrizketaren teknika erabiliz, protestanteen jarduna mesprezatu eta iraindu nahi zuten, eta horietako batean Donostiako plaza berrian (gaur egungo Konstituzio plazan) behin protestanteek liburuxkak banatu zituztela aipatzen da. Esan behar da Berminghamek egindako liburuxkak ere halaxe banatzen zirela, doan. Erratuta egon gaitezke, baina han, plaza berrian, Barojak inprimategia zeukan tokitik hurbil, protestanteak proselitismoa egiten bazebiltzan, Fernando Brunet ez zen oso urruti ibiliko.

Gezurra badirudi ere, gehiago dakigu bere ekintza klandestinoez bere bizitza agerikoaz baino. Nolabaiteko erretratua egiteko modua izan dezagun, Pio Barojak utzi digu Fernando Bruneti buruzko aipamen bat bere liburu batean^[3]. Bertan esaten duenez, txikitan bere etxe aurrean gizon bat bizi zen. Don Fernando izena zuen eta protestantea omen zen. Balkoira ateratzen zen liburu bat irakurtzera eta ogi apurrak botatzen zizkien enarei. Eta enarek habiaz josita zeukaten hegal azpia. Don Fernandok etxe hartatik alde egin zuenean ordea, etxejabe katolikoa etorri eta habia guztiak hautsi zituen makila batez.

Itzulpen-lanak

Bi ebanjelio euskaratu zituen: Lukasena eta Juanena. Hainbat argitaraldi izan zituzten itzulpen horiek, ondoko hauek, besteak beste:

Lukasen ebanjelioren itzulpena eta berrargitalpenak:

• Jesu Cristoren evanjelioa Lucasen araura, London, William Clowes and Sons, 1870
• Jesu Cristoren evanjelioa Lucasen araura, London; R. Clay Sons, and Taylor, 1876
• Jesu Cristoren Evanjelioa Lucasen araura. El Evangelio de N. S. Jesu Cristo según san Lucas en basco español, Buenos Aires, P. E. Coni, 1877. [J. M. Larsen-en zuzendaritzapean berrargitaratua (Jon Bilbaoren oharra)]
• Jesu Cristoren evanjelioa Lucasen araura, Madrid, Depósito Central de la Sociedad Bíblica B. y E., 1909

Juanen ebanjelioaren itzulpena eta berrargitalpena:

• Jesu Cristoren evanjelioa Juanen araura, London, 1880 [J. E. Dalton-en edizioa (Jon Bilbaoren oharra)]
• Jesu Cristoren evanjelioa Juanen araura, London, 1883

Itzulpenen ezaugarriak

Hasteko, badirudi ez zuela iturri bakar bat erabili bere itzulpen-lana egiteko. ­Erabiltzen duen pertsona- eta leku-izenen grafiari begiratzen badiogu, arkaismorako joera edo bederen jatorrizko formara hurbiltzeko gogoa duela ikusten da, esate baterako, Bethlehem, Quéfas eta Phaleg bezalako grafiak erabiltzen dituelako. Horretan bitxia da zenbateraino bat datorren, adibidez, Leizarragarekin. Horrek esan nahi du testu latinoak edo grekoak zituela begi bistan. Elementuen ordenari, juntagailuei eta beste alderdi batzuei begiratuta, berriz, beste bi bertsio erreformista gogorarazten dizkigu: Reina-Valera eta King James deituak. Izan ere, xehetasun batzuetan bertsio batekin bat dator eta hurrengo batean guztiz beste bertsio baten itzulpen fidela egingo du; alde horretatik, benetan zaila gertatu zaigu kritika testual gutxieneko bat egin ahal izatea. Izango da gai honetan gu baino jantziagorik eta argi gehiago egiteko moduan egongo denik.

Testuari berari erreparatzen badiogu, esan behar da lehenbiziko aldiz irakurtzen denean sentipen kontrajarriak sorrarazten dituela. Alde batetik testu landua, jasoa dela dirudi, baina gutxien espero duzunean gramatika akatsak agertuko zaizkizu han eta hemen, itzulpena kontu handirik gabe egina bailitzan, edo itzultzaileak bere gramatikan hutsune asko izango balu bezala. Guztiarekin ere, bertsio duin eta bere garairako txalogarria dela iruditzen zaigu.

Estiloari begiratuz gero, ikasia baina aldi berean erraza dela esan genezake, eta bere errazean oso landua, esaldi laburren gainean eraikia, irakurtzeko lana erraztu nahi balu bezala. Alde horretatik, badirudi ahozko erregistrora hurbiltzeko saioa egin duela. Esan daiteke, beraz, Brunetek bere euskara eredua sortu egin zuela, Donostia bere herriko hizkera oinarri hartu eta hainbat baliabideren bitartez bere hizkera osatuz eta aberastuz. Argi ikusten ez ditugun arrazoiengatik, izan liteke bere euskalkiko hitzak aski zehatzak ez kontsideratzeagatik, Lardizabalen gramatikaren eraginagatik edo besterik gabe estiloa aberasteagatik, kontua da mendebaldeko nahiz iparraldeko elementu morfologiko eta lexikoak txertatzen dituela, adibidez, zapatu, ostera, bearra (= lana), ille bete, -gaz atzizkia (instrumental gisa erabilia); zuhurtzia, iguriki, buhatu,... Joera hori Lukasen itzulpenean gehiago ageri da; Juanen ebanjelioaren itzulpenean, berriz, baliabide hau utzixea dauka. Hortik ondoriozta daiteke zehaztasunaren eta ulergarritasunaren artean aukeratu beharrean jarriz gero, ulergarritasunaren alde egiten duela.

Esan berri dugunez, mendebaldeko elementuak baliatzen ditu; horien artean "bi" zenbatzailea izenaren eskuinean jartzen du zenbaitetan, baina bizkaierazko hitzak erabiltzeko duen joera horretatik kanpo ulertu behar da. Izan ere, Donostiako idazleen XIX. mende bukaerako eta XX. mende hasierako testuetan, askotan agertzen da "bi" zenbatzailea izenaren ondoren. Erabilera hori XVIII mendean dagoeneko dokumentatzen da Beterriko zenbait egileren testuetan, eta orain dela 120-100 urteko Donostian oso arrunta zen. Gaur egun guztiz galduta dago.

Bestalde, oso bakanak dira Larramendiren hiztegitik hartutako hitz berriak: billakindu, joaitatu,... Gutxi erabiltze hori herri-hizkerara hurbiltzeko joerarekin bat etorriko litzateke, noski. Hatxe batzuk sartzen ditu, adibidez "hura" erakuslea eta "ura" izena bereizteko. Ez da gauza berria, lehendik, Mendiburu bezalako beste egile batzuengandik datorren joera bat da eta Brunetek joera horrekin bat egiten du. Hori dudarik gabe ulergarritasuna zaintzeko egindako hautua da. Gainera, Lardizabalek bere gramatikan hitzez hitz gomendatzen du erabilera hori:

"...cuando una diccion tiene dos significados, es conveniente que el uno se esplique con h, y el otro sin ella; v. g. ura significa agua, y aquel; y para distinguirlas, ura agua se escribe sin h, y hura aquel con h." (Gramática Vascongada, Donostia, Ignacio Ramón Baroja, 1856, 1. or.)

Beste xehetasun batzuetan sartuta, ondoko alderdi hauek aipatuko genituzke:

Erlatibozko perpausak eraikitzeko, Bizente Etxagarairen hizkeran bezala, aleren batzuen kasuan behintzat, izenondoaren egitura erabiltzen du gaur egun darabilgun izenlagunarenaren ordez, hau da, sintagma izenetik eskuinera hedatzen du; adibidez:

Eta bere seigarren illean, bialdu zuan Jaungoikoak aingeru Gabriel, Galileako iri Nazaret deitzen zitzaion batera, Birjiña baten gana, gizon José izena zuen batekin esposatua, Daviden etxekoa, eta birjiñaren izena zan Maria. (Lk. 1:26-27)

Eta, ona emen, gizon batzuek zekarten oi baten gañean, gizon baldatua zegoan bat: (Lk. 5:18)

…...eta utsi zuten bakarrik Jesus, eta emakume erdian zutik egondu zana. (Jn. 8:9)

Brunetek erlatibozko perpausetan "zein" izenordea erabiltzen du, eta hor ere askotan -n-rik ez dio gaineratzen adizkiari. Horretan ere Lardizabalen gramatikarekin^[4] eta Etxagarairen erabilerarekin bat dator. Ez genuke jakingo esaten gehiago diren -n gabeak ala -n-dunak, esate baterako, adizkia iraganeko forman duten esaldietan ez dagoelako jakiterik -n jartzeko borondaterik zeukan ala ez. Hona adibideak:

Elisabet zure emazteak egingo dizu seme bat, zeñi jarriko diozu izena Juan: (Lk. 1:13)

Badator ni baño bortitzagoa zeñen zapatetako lokarria askatzeko ez naiz diña (Lk. 3:16)

Bera da, nere ondoren etorriaz, nere aurretik joan bear duena; zeñen oñetakoen lokarria askatzeko ez naiz ni diña (Jn. 1:27)

Beste bi donostiar garaikideren hizkerarekin alderatzeagatik, esan dezagun Lariz eta Larroca apaizek ez dituztela horrelakoak egiten, aldiz beti -n gehituko diote adizkiari; elizgizonen eta herritar xumeen hizketen arteko desberdintasunaren seinale, dudarik gabe.

Perpaus kausalen hasieretan ia beti "zergatik" erabiltzen du, gehienetan adizkiari -n gaineratu gabe; joera bertsua erakusten dute, adibidez, Etxagarai eta Soroa donostiar garaikideek. Aldiz, Larizek eta Larrocak "zeren" darabilte, nahiz eta Larrocak kasuren batean "zergatik" ipintzen duen, baina adizkiari -n gaineraturik. Ikus ditzagun Bruneten adibide batzuk:

Zergatik aundia izango da Jaunaren aurrean; (Lk. 1:15)

zergatik sinistu ez dezun nere itzetan, (Lk. 1:20)

Ez ikaratu Maria; zergatik arkitu dezu grazia Jaungoikoaren aurrean (Lk. 1:30)

Zergatik ez du Jainkoak mundura bere semea bialdu... (Jn. 3:17)

Zergatik gaizki egiten duen guziak, gorrotatzen du Argia (Jn. 3:20)

Bestalde, testuan agertzen diren zenbait akats gramatikal ez dira bere hizkuntza-gaitasunetik edo bere gaitasun gabeziatik sortzen.

Batetik, itzultzailearen borondatearen defentsan esan dezagun, akats gramatikal horietako batzuk, jatorrizko hitzei gehi­egi lotu nahi izatetik datoz; adibidez, bal­dintzazko perpausetan. Hona hemen adibideak:

Ikusten denez, ez dio euskararen gramatikaren barne-koherentziari begiratzen, jatorrizkoan erabilitako adizkiei baizik. Estu-estu lotuta itzuli behar horrek batzuetan emaitza zuzena izango du, baina beste batzuetan akatsa. Beste alor batzuetan ez dugu konparaketa hori egin, baina seguru asko honelako bat etortze gehiago izango dira, ondoko honetan bezala:

Horren antzeko azalpena izango du, beharbada, zenbaitetan erabiltzen duen subjuntiboa, gaur egun nominalizazioa edo indikatiboa erabiliko genukeen tokian. Ez dirudi debekatuta dagoenik euskaraz horrelakoak eraikitzea, baina bide hori erabiliz ahozko hizkeratik urruntzen da; hortaz, iruditzen zaigu adizkiok jatorrizkoan agertzeak baldintzatzen duela Brunetek adizki horien baliokideak erabili izana: 

Detektatu ditugun beste zenbait akatsek oharkabean eginak dirudite, hau da, lapsus hutsak dira:

Eta Felipe zan Betsaidakoa, Andresen eta Pedroren iria. (Jn. 1:44) ("irikoa" beharko luke)

Deskansuko eguna da: zillegi dezu oitxoa artzea (Jn. 5:10) (Reina-Valera 1862: "Sábado es, no te es lícito llevar tu lecho")

Eta bereala ontzia leorreratu zan, noronz zijoazen. (Jn. 6:21) (Reina-Valera 1862: "y luego el barco llegó á la tierra donde iban").

Akatsetarako beste iturri bat ahozko euskara eredu gisa erabiltzea izan daiteke, adibidez,

Zer milagrorekin erakutsitzen gaituzu zure nausitasuna gauza abek egiteko? (Jn 2:18)

Berdin pentsa daiteke ondoko hanpatze hauetaz:

Eta orobat ere Santiago eta Juan, Zebedeoren semeak (Lk. 5:10)

Eta salako agintariak dastatu zuenean ura ardo egin zana, nongoa zan jakin gabe, serbitzari ura ateratu zutenak jakin arren ere, deitu zion esposoari, (Jn. 2:9)

…...beste bat etortzen balitz bere izenean berean, hura errezibituko dezute (Jn. 5:43)

Azkenik, bitxikeria gisa, zenbaitetan "ere" adizlagunaz egiten duen erabilera aipatuko dugu. Gaurko ikuspegitik begiratuta gehienak toki desegokian agertuko zaizkigu.

Kafarnaumen egiñak izandu dirala aditu degun gauza guztiak, egin ditzazu ere emen zure jaioterrian. (Lk. 4:23)
Judas Santiagoren anaia, eta Judas Iscarióte, zeiñ egin zan ere traidorea. (Lk. 6:16)
Masalla batean jotzen zaituenari jarriozu ere bestea. (Lk. 6:29)
Ez dezazute ere juzgatu, eta ez zerate izango juzgatuak: (Lk. 6:37)
Au da ere ni bialdu nauenaren borondatea (Jn. 6:40)

Laburbilduz, borondate oneko itzulpen lana dela esan dezakegu, eta ez dugu hau esaten bere lana gutxiesteko, zentzu errealistan baizik. Lana txukun egiteko borondatea agertzen du, edozein irakurlek erraz ulertuko duen hizkera erabiliz, apaingarri gehiegirik gabe. Eta duintasunez egin zuela aitortu behar zaio. Apaiza izan gabe, erlijio gaia duten testuak itzuli zituen, negozio-gizon hutsa izanik, eta hain zuzen apaizen, euskararen alorrean gehien zekitenen laguntza jaso ezinik egin behar izan zuen bere itzulpen lana. Gehienez ere bere herriko hizkera, bere euskarazko irakurketak eta Larramendiren eta Lardizabalen bezalako gramatikak eskueran zituela agian; horregatik, aintzat hartzekoa da Brunetek euskararen alorrean egin zuen lana.

BIBLIOGRAFIA

BOZAS-URRUTIA, Rodolfo: "Ecos de unos 'Ecos': Joaquín Bermingham, traductor y escritor euskérico", in Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, Donostia, 1972, 2-3 koadernoa, 350-354 or.

CATALÁN MARTÍNEZ, Elena: El precio del purgatorio: los ingresos del clero vasco en la edad moderna, Bilbo, UPV, 2000.

ETXAGARAI BIKUÑA, Jose Bizente: Festara, aita Zavalaren edizioa, Donostia, Auspoa, 1964.

GARATE OJANGUREN, Montserrat: "La familia Brunet, San Sebastián y América: presencia catalana en el puerto donostiarra, s. XVIII-XX", in Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, Donostia, 1990, 105-134 or.

GARMENDIA ARRUABARRENA, José: Guía de vascos en el Archivo General de Indias de Sevilla, Madrid, Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, 1998.

IRIGARAI IRIGARAI, Aingeru: "Ion Etxaide, Amasei seme Euskalerri'ko [Diez y seis hijos de Vasconia], Zarauz, Editorial Itxaropena, 1958" in Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, Donostia, 1958, 3 koadernoa, 278-281 or.

ORDOÑEZ GAMÓN, Joaquín de: San Sebastián en 1761: descripción de la ciudad, sus monumentos, usos y costumbres (Alfredo Laffitteren hitzaurre eta oharrekin), Donostia, F. Jornet, 1900.

PAGOLA, Rose Miren (zuz.): Bonaparte ondareko eskuizkribuak (bilduma osoa CD-ROMen), Deustuko Unibertsitatea, 2004 [idatzizko bertsioa: PAGOLA, Rose Miren (zuz.), BEOLA, Ainhoa, et al.: Bonaparte ondareko eskuizkribuak: gipuzkera, Bilbo, Deustuko Unibertsitatea, 1993]

RUIZ de LARRINAGA, Juan: "Cartas del P. Uriarte al príncipe Luis Luciano Bonaparte" in Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, Donostia, 1958, 3 koadernoa, 397-443 or.

VILAR RAMÍREZ, Juan Bautista: "La ciudad de San Sebastián, centro editor y difusor clandestino de libros protestantes a mediados del siglo XIX" in Historia Contemporánea, UPV, Bilbo, 1996, 13-14 zenbakiak, 413-27 or.

Beste iturri batzuk:

• Calahorrako eliz artxiboa
• Madrilgo Archivo Histórico Nacional
• Iruñeko eliz artxiboa
• Donostiako Udal Liburutegia
• Gipuzkoako elizbarrutiaren agiritegia
• Koldo Mitxelena Kulturuneko liburutegia

Oharrak

1. "La colección de manuscritos del Príncipe Luis Luciano Bonaparte en la Diputación de Guipúzcoa" in RIEV, Donostia, 24. alea, 1933, 138-149 or.

2. Aurreko itzulpen bat eredu bezala erabili izana frogatuko luke, beharbada, 1865eko azaroaren 25eko eskutitzean Uriartek san Mateoren itzulpena hasi berritan Bonaparteri idatzi ziona: "He principiado la traducción del 'Evangelio de San Mateo'. Según las instrucciones que me dio S. A., hago la traducción sin valerme de la anterior". Bonapartek ez erabiltzeko eskatu zion aurreko itzulpen hori, noski, Etxagarairena dateke.

3. BAROJA NESSI, Pio: Las horas solitarias, Madrid, Caro Raggio, 1982, 199-200 or.

4. "esta casa, de la cual parece que tu eres el dueño; eche au ceña-ren jabe zu bidé cera", aip. lib. 59. or.; "sagarra, ceñac min eguin didan, gaciegui zan", aip. lib. 60. or.