Zinemarako euskarazko bikoizketa
Artikulua PDFn
Marian Galarraga gipuzkoarra da, Altzon jaioa.
Behin eta berriro goaz bikoizketaren lehenengo urte haietara. Marian ere FIBIZE zentro hartatik dator, lehenengo promoziotik irtendako bikoizlea da. Promozio hartan bi bikoizle aukeratu zituzten besteak trebatzeko, bata Marian Galarraga bera, eta bestea Mikel Mendizabal.
FIBIZEko lanak amaitu eta Eresoinka enpresan sartu zen Marian ere, Iñaki Zubizarretaren enpresa berean.
Gero, Galiziara joatea tokatu zitzaion; Galiziako telebista martxan jarri zenean hango bikoizleak trebatzera joan zen. Galegoei bikoizketa erakustera, alegia. Handik itzulitakoan, K2000n sartu zen, eta casting arduradun bezala lan egin zuen; bikoizketen kalitatearen ardura ere izan zuen.
1993. urtean Tinko elkartea sortu zuten lagun batzuen artean, eta handik urte gutxira, REC bikoizketa-etxea sortu zuten, hori ere Donostian, eta egunerokoaren "presiorik gabe" jarduteko helburuarekin.
Tinko da euskarara bikoiztutako filmak areto komertzialetan sartu dituen lehen elkartea; beraz, aitzindaria da arlo honetan. Zinema-aretoetan, zirkuitu komertzialetan ikusi ahal izan zen euskarazko lehen filma Alargunaren gailurra izan zen, eta lan hori Tinko elkarteak egin zuen.
Tinko elkarteak Gipuzkoako Foru Aldundiaren Abadia saria jaso zuen 2004. urtean, zinemaren munduan euskararen erabilera sustatzeko egin duen lanagatik.
Eguerdi on.
Mila esker hona hurbildu zareten guztioi. Gazteak ikusten ditut gehienbat hemen, eta ez dakizue zer poz ematen duen gazteak gai hauetaz interesatuta zaudetela ikusteak; eta ez gai hau bikoizketa mundua delako, baizik eta euskararen alde egiten den ekimen bat delako. Horregatik eskertzen dizuet hemen egotea, eta benetan izugarrizko poza hartzen dut.
Hasteko, istorio txiki bat kontatuko dizuet. Bai, Beatrizek esandakoa egia da, eta historia, maila batean bederen, hori izango da: noiz hasi nintzen ni jabetzen bikoizketa bazela. Bada, oraintxe 26 urte konturatu nintzen ni, lehen aldiz, bikoizketa bazela. Ni ziur nengoen Robert Redford-ek gaztelaniaz oso ondo zekiela; ideiarik ere ez bikoizketa bazenik ere. Aldizkarian iragarki bat ikusi nuen bikoizleak behar zirela, Euskal Telebista bat sortzeko, eta langileak behar zirela euskaraz jarduteko Euskaraz telebista?! Ala! Eta izena eman nuen, hartu ninduten, eta orduan, ikastaro bat egiten hasi ginen. Gure irakasleak katalanak izan ziren, bikoizle katalanak. Beraiek 40 urte zeramatzaten gaztelaniara bikoizten, eta horiek izan ziren gure irakasleak.
Handik aurrera, Beatrizek esan bezala, mila gauza, ezta? Horien artean, galegoei bikoizten erakutsi, K2000n lanean hasi, K2000n urte pila bat egin Baina nire helburua ez zen bikoizketa eta bikoizketaren mundua, euskara baizik. Ni gehienbat bultzatu nauena euskara babestea izan da, euskararen transmisioaren garapen batera iristea, eta hori nolabait bermatzea, euskararen alde egitea.
Bakoitzak bere lanbidean ikusten ditu euskarak dituen hutsuneak. Nik neure lanbidean ikusten nuen hutsune bat bazela: zinema-aretoetan euskararen presentzia falta zen. Ez zegoen. Zinema-aretoetatik pasatzen ginen eta iragarki guztiak gaztelaniaz, film guztiak gaztelaniaz, eta neure buruari galdetzen nion: "Zergatik?" Eta aukera izan nuen: K2000 ondo ez zebilela-eta, diru bat ematen ziguten enpresatik alde egiteko; orduan, esan nuen, bada, dagoeneko nazkatuta nago honetaz, eta goazen beste gauza batzuk aztertzera eta ikustera ea zergatik ez dagoen areto komertzialetan zinemarik euskaraz. Bikoizle talde bat bildu ginen, eta K2000k emandako diru horrekin urtebete pasa genuen hori aztertzen: ea posible zen areto komertzialetan zinema euskaraz jartzea. Horretarako, nolabaiteko plan bat egin genuen.
Zinema-aretoetan filmak euskaraz
Lehenik eta behin dirua behar zen, eta Kultura Sailera jo genuen. Kultura Sailera joan, proiektu bat aurkeztu, "guk hau horrela ikusten dugu" esan, eta zinema-areto komertzialetan zinema euskaraz ikusteko aukera aipatu, eta barre algara Madrildik entzun zen. Bada, ameslari bat nintzela, hori ezinezkoa zela, beraiek saiatu izan zirela, baina ezinezkoa dela. Bueno, bada, ezinezkoa bada, lehenbailehen hastea hobe, ezta? Zeren uzten baduzu Eta horrela esan nuen: "Posible izan behar du, nahi eta nahi ez".
Bueno, aurrera segi, aurrera segi, eta aukera bat izan genuen: Filmax enpresak film bat zeukan Alargunaren gailurra izenekoa, eta beraien interes ekonomikoengatik, euskarara bikoizteko prest zeuden; hau da, momentu hartan ETBri edo Eusko Jaurlaritzari ez dakit zer bilduma saldu nahi zion, eta haiekin ondo geratzeko-edo, "Bale, hau bikoiztuko dugu euskarara", esan zuen; eta ez hori bakarrik, baizik eta Tinko sortua zegoen, ja proiektu guztia garatzear zegoen, eta Tinkok agindu zion film hori euskarara bikoizten bazuen, areto komertzialetan estreinatu eta gero Tinkok erosiko zizkiola eskubideak eskola-orduetan, haurrekin eta abar proiektatzeko. Baldintza horrekin euskaratu zuten pelikula, eta Bilbon estreinatu zen lehen film bikoiztua, euskarara bikoiztua, areto komertzialetan aldi berean estreinatu zena euskaraz eta gaztelaniaz.
Bigarren filma Corina, Corina izan zen, handik zenbait hilabetera, eta akabo; harrezkero ez da besterik izan, harik eta ekin eta ekin eta ekin, diru laguntza bat lortu genuen arte. Gainera, Parlamentuan izan zen tregua bat, hiru alderdi politikoak lagun izan zirena, eta egoera hura aprobetxatu genuen: "Oraintxe da momentua Parlamentuan diru laguntza bat eskatzeko eta zinema areto komertzialetan ikusi ahal izateko". Diru laguntza bat behar zen, nahitaez. Noski, ordura arte niri ezetz esaten zidaten: "Ametsak ez ditugu diruz laguntzen; zu ameslari bat zara, eta, aizu, amets egitea libre da, baina ametsak ezin ditugu diruz lagundu". Orduan demostratu behar izan genuen posible zela, eta horretarako dirua geuk jarri behar izan genuen. Gauza bat esango dizuet: ametsak egiteko beldurrik ez izan; ametsak egiten ez dituenak, ez dauka helbururik, eta helbururik ez daukanak ez dauka etorkizunik. Eta euskarari dagokionez, egin nahi dituzuen amets guztiak; oraintxe gazteak zarete, eta zuek duzue amets egiteko gaitasuna; eta segi, eta segi, eta segi, eta egia bihurtuko zaizkizue ametsak. Baina ametsik egiten ez baduzue, akabo, jai daukagu.
Bueno, historiarekin jarraituko dut: Diru laguntza bat lortu genuen, eta hasi ginen, jada, areto komertzialetan filmak estreinatzen; momentu honetan, hamabi bat film laguntzen dituzte diruz, urtean. Parlamentuak diru laguntza bat onartu zuen, eta diru laguntza hori Kultura Sailetik bideratzen da.
Dena egiteko dago
Nola moldatu gauzak bide onetik joan daitezen? Dena egiteko dago, baina nik uste dut partxeak jarri besterik ez dela egiten; nik uste dut proiektu hau askoz ere modu orokorragoan ikusi beharko litzatekeela: hau da, diru laguntza bat ematen dute, eta banatzaileei bakarrik ematen diote diru laguntza hori. Esan nahi dut: Tinko banatzaile bat da, Burton Films beste banatzaile bat da, Lauren beste banatzaile bat da. Orduan, banatzaile batek aurkezten du film bat, eta film hori aukeratzen bada diruz laguntzeko, diruz laguntzen dute.
Zer gertatzen da? Film bat areto komertzialetan jartzeko behar da: alde batetik, film bat, film on bat; beste alde batetik, areto komertzial bat behar da film hori proiektatzeko; eta gero, ikusleak behar dira. Hiru baldintza horiek, behintzat, behar-beharrezkoak dira zinema euskaraz ikusteko eta ohitura horiek sortzeko, areto komertzialetan filmak euskaraz ikusiko badira.
Filmaren aukeraketan, nola ez, niri gustatuko litzaidake major horietako baten filma, beraiek aurkeztea eta diru guztia beraiek eramatea; bueno diru guztia ez, erdia; jo dezagun erdia dela, baina beraiek ez dute ezertxo ere jakin nahi. Kasualitatea izango da, baina major horiek guztiak Madrilen dute beren ordezkaritza; kasualitatea, denak dira fatxa hutsak; kasualitatea ! Eta, zenbat aldiz, joan Warnerrera, ezta? Haurrentzat eta gazteentzat beraiek dauzkate film egokienak, ezta? Warner, Dreamworks, eta halakoek. Joan eta hasten zara "Euskaraz ". Puf! Bada esaldi famatu bat Warnerreko zuzendari batena (zendu zen gizajoa): "No vamos a dar de comer a la bestia". Filmak euskaraz jartzeagatik esan zuen hori. Horrekin pentsa zer irudi duten beraien film bat euskaraz jartzeari buruz. Bada, euskara pizti bat zela, eta gainera, mantendu egingo genuela, puztu egingo genuela.
Hori ikusita, zer egin dezaket nik? Bada, Altzokoa naizenez, baserritar bat bezala Madrilera joan, Tolosako "teila eta zigarro" paketetxo batekin eta patxaran botila batekin, ea konbentzitzen ditudan beren filmak euskarara bikoizten uzteko; zeren diruarekin ezin da, beraiei bost axola baitzaie dirua. Pentsa Euskal Herria zer den Warner batentzat adibidez Horiek mundu osoan estreinatzen dituzte filmak. Mundu osoa ikusi eta zer da Espainia beraientzat? Puntutxo bat. Espainia barruan, zer da Euskadi? Puntutxo baten punttua. Beraiei mehatxua egin diezaieket, nik edo gobernuak, ekonomikoki esan nahi dut, esanez: "Aizu, ez baduzu film hori euskaraz jartzen, ez dugu estreinatuko Euskal Herri osoan, ez euskaraz eta ez gaztelaniaz". Ta? Beraiei bost axola zaie. Orduan, nola egin? Nola konbentzitu?
Ni goitik beherakoaren aldekoa baino, behetik gorakoaren aldekoa naiz beti. Bada, goazen txiki-txikitatik ohiturak sortzera, haurrek filmak euskaraz ikus ditzaten; areto komertzialetan ohitura hori sortu, filmak euskaraz ikustekoa, eta zinema-aretoko jabeak konturatu daitezela gehiago saltzen dutela film bat euskaraz jarrita gaztelaniaz jarrita baino. Horretaz konturatzen direnean, beraiek dira major horien bezeroak, esan dezagun; orduan, beraiek eskatu diezaietela jabeei: "Aizu, hemen nik gehiago saltzen dut haurren film hau euskaraz jarrita gaztelaniaz jarrita baino, orduan, mesedez, jar ezazue euskaraz". "Beharbada" horrela lortuko genuke.
Eusko Jaurlaritzako diru laguntzak
Baina, horretarako, gauza orokor bat egin behar da; ezin da diru guztia banatzaile bati eman, areto komertzialetako jabeari dirurik ez eman eta hor konpon egin. Areto komertzialetako jabe horrek esaten du: "Ados, banatzaile horri diru pila eman diozue film hori euskaraz jartzeagatik, eta nik arriskatu behar dut film hori areto batean jarri eta inor ere ez joatea? Eta niri nork ematen dit, zeinek konpentsatzen dit hori?". Inork ere ez. Orduan haserretu egiten da, eta esaten du: "A, ez noa filmak euskaraz jartzera". Kasketa punttu hori harrapatzen dute, baina, agian, arrazoi dute.
Gero, diru laguntza hori, nik uste dut, kontrolatu egin beharko litzatekeela. Adibidez, iaz, guk zortzi film aurkeztu genituen euskarara bikoizteko. Baina guk film horiek aukeratzeko, mundu osoan zehar egiten diren film gehienak ikusi ditugu, eta non dauden haurrentzako filmak, hara joan eta ikusi zer film egiten diren, eta haiek lortzen ditugu euskarara bikoizteko; film onak, gehienbat europarrak. Nik ez dut esaten majorren filmak ez direnik behar, bai, behar dira; Disneyrenak ni aspertu egiten naute, baina badaude oso film onak haurrentzako, Ice Age, adibidez, eta niri izugarri gustatuko litzaidake horiek euskaraz egotea. Baina haurrek film europarrak ere ikusi behar dituzte, onak direnak, eta horretara ere ohitu egin behar dira; ez bakarrik film amerikarrak ikustera, europarrak ere badaude oso onak.
Orduan, film horien eskubideak lortu ondoren, aurkezten ditugu Eusko Jaurlaritzan, eta zortzi horietatik hiru izan ziren diruz lagunduak. Nik aurrekontua egiterakoan, etxekoandre batek bezala egiten dut. Niri iruditzen zait Eusko Jaurlaritza nire etxea dela eta nire etxeko dirua dela, eta merke-xuhurrean ibiltzen naiz: hau hainbeste kostatzen da, baina justu-justu jarriko dugu, ahalik eta gutxien eskatuko dugu, film gehiagorentzat laguntza egon dadin. Beraz, aurrekontua egiten dut justu-justukoa, eta film bat zinemarako bikoizteko justu-justuko aurrekontua 45.000-50.000 euro bitartekoa izaten da. Zortzi film horietatik hiru diruz lagunduak izan ziren, 25.000 eurorekin.
Beste banatzaile bat, Burton Films: berak dauka film bat, gaztelaniazko banatzailea da, berak banatzen ditu filmak gaztelaniaz. Berak banatuko dituen film horiek aurkezten ditu Kultura Sailera, eta zein diruz laguntzen duten, hura euskaratzen dute; eta diruz laguntzen ez dutena, ez. Bale. Bada, film berdintsuagatik, 60.000 euroko laguntza eman zioten. Nik badakit kontuak egiten, nik badakit hor gehiegizko finantziazioa egon dela. Zein da aitzakia? Promozioan diru asko gastatzen dela. Nik ere gastatuko nuke, baina neurri batzuk jarri beharko ditugu, ezta?
Orduan: gehiegizko finantziazio bat alde batetik, guretzako hiru film horiekin erdia ordainduta, sekulako porrota. Gero, gu, azken batean, irabazi asmorik gabeko elkarte bat gara. Zer egiten dugu? Bada, ohiturak sortzeko, banatzaile bat daukagu, eta areto komertzial batean estreinatzen den film batetik, sarreraren %50 banatzailearentzat da, eta beste %50 zinema-aretoko jabearentzat. Guk uko egiten diogu gure diru-sarrerari, sarrerak merkatzeko, hau da, haurrak erdi prezioan joan daitezen film hori ikustera, ohitzeko, eta merkeagoa izanda ea jende gehiago joaten den. Guk ez dugu irabazirik film horietatik. Gainera, erdia ordaintzen badigute, bada, datorren urtean beste batek egin dezala, ezta?, zeren nik jada nahikoa jarri dut niretik.
Alde batetik hori, baina bestetik esaten duzu: "Bada, ez dute lortuko", zeren nik uzten badut, adios! Baina ez naiz fidatzen; ez naiz fidatzen euskararen mesederako ari direnik, baizik eta dirua ateratzeko, eta agian diru hori bukatzen denean, ez da filmik izango euskaraz. Orduan esaten duzu: "Ba, ez; hainbeste urtean hemen teman egon banaiz, orain ez dute lortuko ni, orain, hemendik ateratzea. Aterako dugu nonbaitetik eta jarraituko dugu".
Hori da historia laburra, zinema-aretoetan filmak ikustearen kontua.
35 milimetrotan bikoizteko zailtasunak
Zailtasunak gehienbat teknikoak dira, zeren bikoiztu telebistarako bezala bikoizten da, edo bideorako bezala. 35 milimetrotako film bat bikoizteko, jatorrizko bertsioaren kopia bat behar da; ondoren, gidoiak, hori besteak bezala, eta gero, soundtrackak edo musikak eta gainerakoak. Eskatzen dugu materiala, eta, normalean, Europako film bat bada eta lau kopia bakarrik egingo badituzu, ez dizute uzten internegatiboa inportatzen edo esportatzen; orduan, internegatiboa jatorrizko hirian dago, Alemanian adibidez, eta bidaltzen digute galdetuz jatorrizko bertsioaren kopia bat nahi dugun. Bidaltzen digute, agian, almazenean daukaten film bat, erabilitakoa.
Film horren arabera egiten dugu guk soinu-banda; gertatu daiteke, eta horretan izugarrizko kontua eduki behar dugu orain dela gutxi gertatu zaigu hori, film horren arabera egindako soinu-banda bidaltzen dugu laborategira, han internegatiboa jartzen dute, eta erabilitako horrek pusketak kenduta dauzkalako, ez da egokitzen. Gu ahalegin guztiak egiten, esaldi bakoitza ahoan sartzeko, ezpainbiko denak bete-bete, eta bat-batean, laugarren bobina dator, eta Ala! Ahoa mugitu eta mugitu ikusten da, eta hitza, han nonbait: ahotsa irudia baino lehenago edo atzerago doala. "Baina zer gertatu da hemen?" Bada, laugarren bobina moztuta zegoela eta berriro egin behar duzu laugarren bobina hori, bidali Alde horretatik zaila da.
Gero, beste alde batetik, nahasketak-eta egiteko errazagoa delako, filmean agertzen den pertsonaia bakoitzak, bere pistan berak bakarrik bikoizten du; orduan, pertsonaia bakoitzak bere pista dauka. Gero, nahasketak egiterakoan, askoz ere hobea da hori, zeren urruti dagoena urruti jarriko duzu, gertu dagoena gertu jarriko duzu, ezkerrean dagoena ezkerrean, eta eskuinean dagoena eskuinean. Izan ere, normalean, Dolby estereoan egiten da, eta ezkerretik gauza batzuk entzun behar dira, eta eskuinetik beste gauza batzuk, aurretik batzuk eta atzetik beste batzuk. Ahotsek bereiztuta egon behar dute, zinema-areto batean ondo entzuteko. Horrexegatik pertsonaia bakoitzak, bikoizle bakoitzak, bere pertsonaia, pista bakarrean eta berak bakarrik bikoizten du. Hor zer dago? Zuzendariaren lan izugarria, film guztia eduki behar duzu buruan.
Itzultzaile batek euskaratzen du filma, eta normalean, nik zuzentzen ditut filmak, nireak direnak; egokitu egokituta etortzen da luze-laburrera, gutxi gorabehera; hartu filma eta esaldiz esaldi ikusten dut ea ondo dagoen; gero, aretoan bertan pertsonaia bakoitza hartu, eta bikoizle bakoitzak bere esaldia esaten du, eta dio: "Mm! Arraro samarra egin zait", eta nik orduan: "Ea, esan ezazu beste era honetara", eta han bertan, probak eginez aritzen gara, azkenean, esaldi biribil bat aurkitu arte "Hau oso ondo geratu da", naturaltasuna emanez, zenbait hitz aldatuz, beste freskotasun bat emanez Hori izaten da, gehienbat, bikoizketa-lana.
Ikusleak nola erakarri zinema-aretoetara
Lehen esan dut filmak areto komertzialetan ikusteko, hiru elementu direla behar-beharrezkoak: filmak, areto komertzialak eta ikusleak. Ikusleak nola erakarri zinema-aretoetara? Alde batetik, film onak eskainita. Zer da hobea, kanpotik datorren film bat, hau da, Madrildik bere promozioa egina daukan film bat euskaratzea, edo euskaraz bakarrik ikusiko duten film bat, hau da, Tinkok aukeratzen dituen film horiek ekarri, eta euskaraz bakarrik estreinatzea? Baina, horretarako, promozio ikaragarria behar da, ikaragarria!
Kanpotik datorren film hori etortzen da gaztelaniaz eta euskaraz —garrantzitsua da—. Baina aukera ematen badiezu, zenbait guraso badaude oraindik euskaraz ez dakitenak; haurrek berdin-berdin ikusiko lukete filma euskaraz edo gaztelaniaz, baina gurasoekin joaten direnez, gurasoek nahiago dute film hori gaztelaniaz ikusi, aukera emanez gero. Nik ez diet aukerarik ematen. Eta zenbat aldiz ikusi izan ditudan aitona-amona erdaldunak, haurrarekin gaztelaniaz hitz egiten eta zineman sartzeko ilaran, haurrak film hori euskaraz ikusi nahi duela, alegia film HORI ikusi nahi duelako; eta euskaraz bakarrik dauka; orduan, aitona-amonak ere, eta gurasoak joaten dira zinemara, haurrak film hori ikusi nahi duelako, nahiz eta beraiek ezer ulertu ez, edo ulertuko dute, agian, baina euskaraz ikusi behar da. Bueno, bada, gutxienez erdia eta erdia egin dezagun: nik ez dut esaten dena majorrena ezta dena europarra ere, baina gutxienez, erdia eta erdia. Ezta? Ea zer gehiago
Entzulea (Beatriz Zabalondo).- Galdera bat egin nahi dizut aurrera jarraitu aurretik. Barkatu. Prezioetan alderik ba al dago film europarra izan edo majorrena izan, eskubideak eskatzeko orduan eta?
M. G.- Gauza bat gertatzen da, alegia, majorren film bat beraiek bakarrik bikoiztu dezaketela. Horiek ez dute salduko eskubiderik euskaraz bikoizteko.
Nik bakar-bakarrik Euskal Herrirako erosten ditut eta euskarazko bertsioa egiteko eta banatzeko bakarrik. Eskubide guztiak erosten ditut, hau da, bideorako, telebistarako, autobusetarako, trenetarako eskubide guztiak ordainduta daude. Beti-beti, gure filmak aurrena areto komertzialetan estreinatzen ditugu. Hori da theatrical esaten den atala; eta no theatrical osatzen dute eskola-orduetan haurrekin daukagun programa horretan jartzen ditugun pelikulak, eta hor bai, 10.000-15.000 haurrek ikusten dute filma; gutxienez IKUSTEN dute, era horretara bada ere. Gero ateratzen dugu DVDan, beti ateratzen dugu film horren DVDa, eta gero beti eskaintzen diogu ETBri; ez dute hartzen. Baina bueno, batzuk behintzat hartu izan dituzte eta oso ondo, oso gustura, baina ez denak.
Niri gertatu izan zait Euskal Herrirako eta euskaraz erosi eskubideak, eta hurrengo urtean, Espainiako batek film horren eskubide berdinak erosi Espainia osorako eta Portugalerako, eta nik baino merkeago ordaindu. Hau da, nik ordaintzen ditut kasik-kasik Espainia osorako bikoiztu beharko bagenu bezala, eta beraiek ez dute hor diferentziarik egiten. Hurrengo urtean beraiek erosten badute Espainia osorako, esaten dute "Aaaahhh, Euskal Herrirako ere badauzkat nik eskubideak, ze Euskal Herria Espainia da". Eskerrak nik aurretik erosita neuzkan Euskal Herrirako! Zuk ikusi: joan produktorara edo banatzailearengana eta hari esan nahi duzuna. Baina hori ere gertatu izan da.
Orduan, zuk esandako galdera horri erantzunez: Major baten eskubideak ezin dira erosi, beraiek aurkeztu beharko lukete beren filma bikoizteko eta beraiek jarri beste bertsioa ere areto komertzialetan. Baina gero dago areto komertzialetako jabeen borroka: "Joder, hainbeste film estreinatzeko eta film batek bi areto betetzen dizkit, bat euskaraz eta bestea gaztelaniaz!", eta hori ez zaie batere gustatzen. Izan ere, jendea ez da zinemara joango, baina astero-astero hamar film estreinatzen dira, eta horietatik bi edo hiru bi bertsiotan jartzen badituzte, bada, ez dago lekurik.
Guk adibide batzuk dauzkagu. Ez dira majorrenak, baina, esate baterako, Banpiro Txikia izeneko filma estreinatu genuen gaztelaniaz eta euskaraz, aldi berean; izugarrizko ahalegina egin genuen, baita promozio aldetik ere: filmean behi bat agertzen zen eta areto komertzialetara benetako behi bat eraman genuen Prentsaurrekoengatik gehienbat, prentsa erakartzeko ere bestelako gauzak egin behar dituzu, eta esperientzia polita izan zen. Ia jende gehiago joan zen euskarazko bertsioa ikustera, gaztelaniazkoa ikustera baino. Gero beste bat Chihiroren bidaia izan zen, marrazki bizidunak, oso famatuak. Hori ere euskaraz eta gaztelaniaz, bi eratara estreinatu zen eta nahiko txukun. Baina euskaraz bakarrik estreinatzen diren filmak gehiago ikusten dira, bi eratara estreinatzen direnak baino; hori ere badakigu.
Azpidatzitako filmak
Azpidatziei buruz hitz egin dugu lehen. Ni azpidatzien oso aldekoa naiz, nik neuregatik jatorrizko bertsioan ikusiko nituzke film guztiak, eta euskaraz azpidatzita; baina, haurrentzat diren filmak ezin dira azpidatzi, hori "tranpa" bat da. Orain dela gutxi, Zinema Fantastiko eta Beldurrezko horretan iragarri zuten bi film jarriko zituztela euskaraz, marrazki bizidunenak; gezurra, gaztelaniaz zen euskaraz azpidatzita, eta marrazki bizidunak ziren, hori "tranpa" bat da. Eta ez dezatela esan euskaraz daudenik, ez delako egia; hori gezurra da.
Haurrentzako direnak, behintzat, oraingoz, bikoiztuta jarriko nituzke, eta helduentzat, bai, posible da; baina gehiago ikusten dut aukera hori DVDan, zinema aretoetan baino. Zeren, gaztelaniaz zer gertatzen da? Zenbat film daude, zenbat areto jatorrizko bertsioan eta gaztelaniaz azpidatzita? Bada, beste horrenbeste euskaraz. Beste guztiak bikoiztuta daude? Bada, bikoiztuta euskaraz ere. Nik aldarrikatzen dudana da, euskararen presentzia eta euskararen erabilera, gutxienez %50ean. Ez al dira koofizialak gaztelania eta euskara? Bada, norbaitek behartu beharko lituzke, ez dakit nor eta nola, kuota baten bitartez, esaterako: bost film jarriko dituzu hilean, bada, bost film horietatik gutxienez bat euskaraz. Nik denak eskatuko nizkieke; hemen, Euskal Herrian, ikusten diren film guztiak, haurrentzat direnak, behintzat, euskaraz, euskaraz bakarrik; gaztelaniaz aukerarik ere ez. Gainera, ohitura hori hartuko litzateke, gaur egungo haurrek berdin-berdin ikusten baitituzte filmak euskaraz eta gaztelaniaz, denek dakitelako euskaraz. Banatzaile horri zer axola dio, lau kopia edo bost edo hamar, bere kopia gaztelaniazkoak erabili edo Eusko Jaurlaritzak ordaintzen dizkion lauzpabost film horiek jarri? Berentzat hobea da, ze gaztelaniazko beste lau horiek Espainian zehar gehiago zabaltzeko balioko dizkio, zeren Eusko Jaurlaritzak bost edo hamar kopia horiek ordainduko dizkio. Hala ere, ez dute ezertxo ere jakin nahi. Nola jakin nahiko dute, ba! Alferkeria; azken batean, dena da alferkeria. Dagoeneko kokoteraino nago alferkeriaz, eta dena da zabarkeria, eta dena utzi
Ni oso kezkatuta nago, benetan; izan ere, jada joera bat hartzen ari gara gaztelaniara pasatzeko, eta gaztelaniaz hitz egiteko. Eta ikusiko dituzu gaur egun guraso euskaldunak, euskaraz ondo dakitenak, hamar urtetik gorako haurrei gaztelaniaz hitz egiten, eta esaten duzu: "Baina-baina hau zer da?!" Jatetxe batera zoaz eta etorkinak bakarrik daude hemen zerbitzari. "Hemengoek ez dute nahi", nola ez dutela nahi! Har ezazu gutxienez hilabeteko epea eta presta itzazu euskaraz egiteko. Nik ez dut horiei buruz hitz egingo, ezta ez dakit zer filosofiari buruz ere. Nik gauza bakarra nahi dut: euskaraz eskatu nahi diet, eta nik daukadan eskubidea bermatu nahi dut, eta zuk bermatu behar didazu. Sartu jatetxe batean, euskal girokoa, baserri berritu bat esaterako, eta inork ez daki euskaraz, inork ez: "Ez, denak etorkinak dira-ta". Baina, "zer nahi duzu" eta beste lau hitz ikasteko ez al dira gai? Hori nik euskaraz bizitzeko daukadan eskubidea bermatzeko, gutxienez bermatzeko.
Ordiziako gaztaren azken enkantean: dena gaztelaniaz, eta diputatu nagusia bertan zegoela; han zeuden baserritar pila, %90, euskaldunak izango ziren, eta gaztelaniaz jo eta ke, hitz bat bera ere ez euskaraz. Gutxieneko errespetua diputatu nagusiari. Non gaude? Ordizian, barkatu. Eta hemen baserritar pila bat aurrean, eta gaztelaniaz jo eta ke? Ni, jada, ez naiz isiltzen, bukatu da.
Aurten hondartzan, esate baterako, ikusten dituzu guraso batzuk bi edo hiru haurrekin, haiei jo eta ke euskaraz, eta gurasoak beraien artean gaztelaniaz. Izugarrizko abiadaz aldatzen zuten! Andreak haurrekin euskaraz eta gizonari gaztelaniaz, gizonak haurrei euskaraz eta andreari gaztelaniaz. Zutitu nintzen eta esan nien: aizue, inkesta bat egiten ari naiz. "Zergatik hitz egiten duzue zuen artean gaztelaniaz eta haurrekin euskaraz?" Eta behiak trenari nola begiratzen dion, horrelaxe begiratu ninduten, eta erantzunik ez. Ez baitago erantzunik. Horrelakoak egunero-egunero, zabarkeria hutsa; azkenean, utzi eta kito.
Zuek daukazue erantzukizuna. Zuek gazteek, zuek egin behar duzue gogor, eta euskararen transmisio hori nolabait bermatu. Ni, jada, nazkatuta eta nekatuta nago; agian gerra pixka bat emango dut, baina nik uste dut beharrezkoa dela zuek ere lekukoa hartu eta jarraitzeko.
Ez dakit galderarik baduzuen Galderaren bat?
Entzulea (Aitor Zuberogoitia).- Nik galdera bat. Lehen komentatu da, uste dut lehenengo saioaren osteko berbaldian izan dela, Katalunian iaz 130 film-edo estreinatu zirela katalanez, eta hemen dozena bat eskas estreinatu ziren euskaraz. Kontua da hori ez dela kasualitatez gertatzen, Katalunian aspaldi antzeman zioten merkatuaren legea oihanaren legea dela, eta guztiok dakiguna: hizkuntza handia beti hor gailendu egiten dela, baldin eta neurri batzuk hartzen ez badira. Neurri horiek hartzeko, uste dut 1997an izan zela, hango Legebiltzarrak, alderdi politiko guztien babesarekin, PP salbu, katalana normaltzeko legea onartu zuen, eta bertan aurreikusi zen, besteak beste, kuoten zer bat, zinema-aretoetan eskaintzen ziren filmen ehuneko bat, ez dakit orain zenbat zen zehatz, baina katalanez izan behar zirela, eta hor egin zuten topo majorren erresistentzia handiarekin. Aipatu dituzu zuk batzuk: Dreamworks, Burton Films, Disney, Warner Kataluniako kasuan ez dakit horietako zein ziren, baina bost izan ziren eta egin zioten uko kuota betetzeari, nahiz eta gogoratzen naiz datuaz euren urte hartako fakturazioa Kataluniako barne-produktu gordina baino askoz, askoz handiagoa zen. Alegia, eurentzat, azken batean, huskeria zen ekonomikoki, baina uko egin zioten. Nik nahi nizuke galdetu, galdera bikoitza da: batetik, ea zer irakasbide atera dezakegun hortik, zelan konpondu zen hori, zelan dagoen orain kontua Katalunian; eta bestetik, kuotaren kontua. Uste dut lehen erantzun diozula, baina ea zuk hemen posible ikusten duzun, gauzagarri ote den
M. G.- Niri gustatuko litzaidake, baina Kataluniarekin alderatuta, nik konplexu pila bat ikusten dut hemen, euskaldun izatearen konplexua. Beti gaude beldurtuta, edozer gauza eskatzeko, egiteko; gobernuaren aldetik, esan nahi dut. Erraza den? Ez dut uste erraza denik. Gogoan dut hasiera-hasiera hartan, Eusko Jaurlaritza diru laguntza bat emateko prest zegoenean, edo jarri zenean, ordezkaritza bat Kultura Sailetik joan zen Madrilera, bisita modura, banatzaile handi horien bulegoetara bere aurkezpena egitera, eta esatera ordutik aurrera euskaraz bikoizteko diru laguntza batzuk izango zirela, eta abar.
Ordezkari hori erabat haserretuta zegoen, zenbaitek hartu ere ez zuelako egin, ezta hartu ere; alegia atean utzi zuten. Ulertzen? Zer egin zen horrekin? Bada, paso. Ahal duguna egingo dugu eta Nola, nola egin hori? Bada, ez dakit. Mehatxatu nolabait, boikota egin, dirua eskaini ? ez baitakit nola konbentzitu jende hori. Bada, esaten dizut, ni patxaran botila batekin joaten naiz. Eta batzuei gustatzen zaie: "Begira, ze sinpatika neska hau!", eta eman egingo diogu film bat bikoizteko. Baina bestela ez dakit nola egin. Baina, bai, kezkatzekoa da.
Entzulea (Ane Aranburu).- Nik galdera bat dut. Ez dakit, agian oker nago, eta ni ere ametsetan ari naiz, baina ikusita diruaren premia hori, eta gobernuak daukan utzikeria hori Konparazio bat egitearren, lehenago zinema egitea zen garestia, eta orain merkatzen ari da, alderdi teknikoei buruz ari naiz; etxe askotan daude eskuko kamerak, programak eskuragarriago daude Ez dakit, bikoizketaren munduan, lizentzien kontu hori eta eskubideak lortzearen kontu hori alde batera utzita, alderdi teknikoa, agian
M. G.- Bai, merkatu egingo da.
Entzulea (Ane Aranburu).- Kalitatea jaitsi, baina, agian, euskarazko filmen kopurua igo liteke modu horretara?
M. G.- Ez bada prozesua eteten, hau da, nahiz eta hamabi bakarrik bikoiztu euskarara hamabi bakarrik, ez bada eteten Bai, itxaropena daukat, etorkizunean merkeago izango direla materialak eta orduan merkeagoa eta errazagoa izango dela jendearengana iristea; eta agian orduan, pareko jarriko ginateke euskara eta gaztelania, teknika berri horiek medio. DVDan, adibidez, oraintxe, zenbait aretotan saiakerak egiten ari gara DVDan proiektatzeko eta ez 35mm-tan. Eta, egia esan, nahiko txukun ikusten da. Askoz ere merkeagoa da, eta beharbada errazago iritsiko ginateke.
Eta lehen aipatu duguna: niri tranpak, ez. Har ditzagun, adibidez, Disneyk Katalunian jartzen dituen filmak. Albisteak dio: "Jarri dugu film bera katalanez eta gaztelaniaz, eta askoz ere jende gehiago joan da gaztelaniaz ikustera" [Katalunian]. Katalan batekin hitz egiten duzu eta esaten dizu: "Bai, baina non jarri dute katalanezko bertsioa?" Zinema kutre batean, inor joaten ez den zinema batean, "casadiosen"; eta gaztelaniazko bertsioa, berriz, erdi-erdian, zinemarik onenetan, noski. Nik ez dut haurra eramango han zakurraren ipurdira, gaizki ikusten den eta eserleku txarrak dituen zinema batera. Ni katalana naiz, nire semea katalana da, eta gaztelaniaz badakigu; beraz, gaztelaniazko bertsioa ikustera eramango dut. Ulertzen? Albisteak ematen direnean, ea nola ematen diren. Dena ikusi behar da eta dena jakin behar da. Hemen ohitura handia daukagu tranpak egitekoa, eta hori ere
Entzulea (Asier Larrinaga).- Nik komentatu nahi nuena da lehenago aipatu dugun gauza bat. Esan duzu nola daukazun aurrean merkatu-kate bat, lehenengo zinemara, gero DVD formatura eta hor DVDan salgai jartzen duzula, eta hori Lehen egon gara komentatzen, ETBk ere ipintzen ditu hainbeste DVD salgai eta produktu hori ez dela heltzen dendetara.
M. G.- Eskerrik asko gogorarazteagatik, hori neukan esan beharra, lehen gogoratu naiz: banatze-sarea. Elkar da hemen ezagunena, euskarazko bertsioak eta euskarazko gauzak zabaltzen dituena. Lehen aipatu dugun axolagabekeria berbera. Nik, jada ez dakit zer esan: axolagabekeria den, interes ekonomikoak diren, edo zer den, baina sartzen zara denda batera eta ez duzu inon ikusiko euskarazko filmik. Hasten zara bila eta miatzen hasi eta Lehen norbaitek aipatu du azalean ere ez duela jartzen euskarazko bertsioa dagoenik, eta barrura sartu eta hara! Euskarazko bertsioa. Hori bistan egongo balitz, jendeak erosi egingo luke. Nik baietz uste dut, eta hori da egin behar dugun beste ahalegin bat.
Tinkok hainbat eta hainbat film dauzka DVDra pasatuta, baina guk ezin dugu banatu, ez daukagu DVD sarea banatzeko ahalmenik. Hala ere, ez dute inongo ahaleginik egiten bertsio horiek saltzeko, eta, noizean behin, bueltatzen dizkigute: 200 DVD film batenak, 300 beste batenak eta 100 besteenak, eta ez da saltzen. Joaten zara denda batera eta esaten dizute: "Tinkoren filmak lortzea oso zaila da". Zeeer? Azkenean, zabarkeria hori ikusi eta esaten duzu: "Hainbeste lan egin, eta orain hau horrela geratzeko".
Nik ez dakit nola, baina egin beharko da horrelako kartel bat esanez: "Hemen daude euskarazko bertsioak": diskriminazio positiboa esaten dena. Jar ditzagun kartel batzuk, edo zerbait oso adierazgarria, erakusteko zer film dauden euskaraz eta garbi jakin dezala mundu guztiak film horiek euskaraz daudela. Eta azalak ere bai, bideo-azalak. Orain, Woody Allenen filmen bilduma bat aterako da euskaraz, katalanez eta gaztelaniaz azpidatzita. Eta ez zuten azala euskaraz jarri nahi; orduan, zertarako behar ditut? Ez, film guztien azalak ere euskaratuta; film bakoitzaren izenburua euskaratuta. Egia da, ez dago bikoiztuta, azpidatzita dago, baina azpidatzita katalanez eta gaztelaniaz: gaztelaniaz salduko duenak gaztelaniazko azala izan dezala; katalanek eurek ikusiko dute zer egin; eta euskaraz azpidatzita badago eta ordaintzen badut, azala ere euskaraz nahi dut. Bestela inork ez daki han euskaraz dagoenik ezer, eta hori da zaindu behar den beste gauza bat, nik ez dakit nola.
Eta amaitu aurretik, Tinkok euskaratutako honako film hauen zatiak proiektatu dira: Pailazokeriak, Urtemuga festa, Chihiroren bidaia, Sorgin bat etxean, Mozart txakurra, Ikasgela hegalaria, Polleke, eta Robotak.
