Anjel Lertxundi eta Jorge Giménez Bech: idazlea eta bere itzultzailea
Artikulua PDFn
Zarauzko Olerti Etxeak antolaturik, 1998ko urriaren 4an Anjel Lertxundi eta Jorge Gimenez mintzatu ziren Autorea eta bere itzultzailea gaiaren inguruan. Han esandakoak baliaturik, idazlea eta itzultzailea bildu genituen ostera beren itzulpen esperientziaz, sentipenaz eta beste burutazioez mintzatzera.
Senez: Nolakoa izan da zuen arteko itzulpen harremana orain arte? Egiguzue kronika azkar bat.
Anjel Lertxundi: Itzulpenari buruz mintzatu behar dugu eta, nik uste, funtsean horretaz Jorge Gimenezek hitz egin beharko luke, baina beldur naiz dudan hitz jarioarekin ez ote naizen bera baino gehiago luzatuko. Jorgek nire lau lan itzuliak ditu, batzuk argitaratzeko bidean beste batzuk argitaratuta. Lehendabiziko lana Kapitain Frakasa-ren itzulpena izan zen. Ondoren, Otto Pette, jada kalean dagoena; Azkenaz beste, baita ere plazaratu berria dena, hirugarrena; eta orain azkeneko nere nobela, Argizariaren egunak itzultzen bukatu berria du.
Nik ordurarte, Jorgerekin topo egin arte, izan nituen itzulpen esperientzia batzuk; adibidez, Tristeak kontsolatzeko makina espainierara ikasle batek itzuli zidan, halamoduzko esperientzia izan zen. Hark ez zuen itzultzeko eskarmentu handirik, eta nik ere ez neurriak ezartzeko eta nolabait berak egiten zuen lana kontrolatzeko. Baina, orain dela hamabi bat urte liburu hura kalera atera zen, gero hainbat ipuin-eta publikatu ziren hainbat hizkuntzatan, ingelesez eta italieraz, eta hor nik ezin ditzaket itzulpenak epaitu. Italierazkoaz esan behar dut, nahiz eta italieraz jakin, beti ere hizkuntza nahiko arrotza gertatzen zaidala eta, beraz, itzulpenaren gaineko juzkuak oso zailak egiten zaizkit. Horrez gain, agian interes handixeagokoa, ipuin bat bada antologietan dabilena, nik neuk gaztelaniara itzulitakoa: Lur hotz hau ez da Santo Domingo izeneko ipuina. Ipuin hori itzuli nuenean, hasieran ez nintzen konturatu, eta gero, prozesua bukatu ondoren, berriz, jabetu nintzen arazo izugarriaz, nik neuk testuarekin izan nuen arazo izugarriaz. Aitorpen bat egin beharra daukat: euskaraz argitaratua dagoen testua eta gaztelaniaz dagoena desberdinak dira. Gaztelaniazkoak, esango nuke plus bat duela. Nolabait, halako working progress bat eginaz, halako tranpatxoak eginaz, testu originalean dauden ahuleziak saihestuz, beste modu batera bideratuz, eta abar, jatorrizko testua traizionatu egin nuen.
Zilegi nuen, neurea zen, eta sortzen ari nintzen berria ere neurea zen, baina, jakina, itzulpen gisa agertzen zen eta ez egokitzapen edo moldapen gisa. Alde horretatik ipuin hura itzuli, gero argitaratu eta handik denbora puska batera kontrastatu nituenean bi testuak, halako erabaki bat hartu nuen: nik ezin nuela neure buruaren itzultzaile izan. Zilegitzat jotzen dut beren buruaren itzultzaileak direnen jokabidea baina ni ezin nintzela izan, besteak beste hizkuntza horrekiko trebetasuna edo trebetasun falta alde batera utzita, nik ez nuela egin behar, nolabait neure burua ez traizionatzeko. Bi arrazoi nituen: bat apuntatu dut, jatorrizko testuarekiko leialtasuna gorde nahia, kanpora begira, nolabait pentsatzen nuelako abiapuntuzko testuak izan behar duela jatorrizkoak eta lehendabizikoak, euskarazkoak. Badakit eragozpena, norbaitek itzuli nahi badu obraren bat beste hizkuntza batera, orduan euskaraz jakin egin behar du eta hori gertatzea zaila da gehienetan. Halakoetan, jakina, espainiera eta frantsesa hizkuntza zubi gisa erabili beharra gertatzen da. Hau da, har dezagun Otto Pette, eta Laz últimas sombras dago espainieraz; beste hizkuntzatara itzulpenak egiteko hori har daiteke, zilegi da, baina halakorik egiteko ere pentsatzen dut lehendabizi euskarazkoa eta gaztelerazkoak parez parekoak izan behar dutela.
Bigarren alderdi bat badago kontsiderazio hau egiterakoan, euskarari berari begira. Kontua neurri batean psikologikoa izan daiteke agian, baina baita linguistiko-literarioa ere: nik jakinaren gainean lan egingo banu, egiten ari naizen testu hori gero tradizio handiagoa duen hizkuntza batera itzultzeko dela jakinik alegia, orain hemen euskaraz ditudan zailtasunak saihestu, baztertu, albo batera utzi, eta gero espainolez halako testu finko bat egingo dudala jakinda, ez nintzateke hain zehatza izango. Egia esan, ez dakit zehatza naizen, baina tira... argi dut ez nukeela halako ahaleginik egingo zehatza izaten, konpondu behar ditudan arazo teknikoak, literarioak, linguistikoak, errazago saihestuko nituzkeela beti ere jakinaren gainean, egunen batean testu hori itzultzen baldin bada beste hizkuntza batera, nik hura kontrolatu ahal izango dudala eta berriro ere han egingo dudala nire bide literarioa bigarren hizkuntza horretan.
Nik horren kontzientzia izan dut beti eta euskarari begiratzen dion buelta hori beti interesatu zait, asko gainera. Askotan kontatu dudan txiste moduko batekin ilustratu dezaket: badira bi ertzain, alegia, istripu bat izan da eta autopistaren bide bazterrean daude gorpu bat dutela aldamenean; ari dira atestatua-edo egiten. Zer gertatu da? "Bada, topo egin dute bi autok, eta gorpua amildegitik behera joan da"; eta ertzain batek galdetzen dio (demagun biak euskaldunak direla):
—Amildegia nola da, haxez ala haxerik gabe?
—Beno, berdin ziok, idatz ezak "menditik behera" eta kito.
Ertzainak hori egin dezake, baina idazle batek ezin du hori egin arazo linguistiko bat duen neurrian, "amildegia" eta "menditik behera" ez baitira gauza bera, zehaztasuna behar baitu eta arazo horiek ezin baititu idazleak saihestu. Berriro diot, beste hizkuntza batera translazioa egiteko garaian arazo horiek saihets ditzake idazleak eta hori uste dut euskararen eta gure egoeran, itzulpengintzan egiten ari den lan izugarriaren aurrean, ez litzatekeela leial jokatzea izango itzultzaileekiko.
Senez: orain arte Jorge Gimenezek gazteleraz paratu dituen zure nobelak ikusita, ezagutzen al duzu zeure burua itzulpen horietan, identifikatzen al zara testu berri horiekin?
AL: Egia esan behar baldin badut, nik arrotz ikusi izan ditut itzulpenak hasiera-hasieratik...
Jorge Gimenez: Izan ere, jarriko bagenu teknikari bat, perito moduko bat, Anjel Lertxundiren obrekin egin ditudan itzulpen guztiak aztertzen, ziur nago edo arrisku handia legoke esateko hori ez dela idazle horren obra. Nekez identifikatuko luke Otto Pette, esate baterako, Anjel Lertxundiren obra batekin.
Senez: Zergatik diozu hori?
JG: Nik ezagutzen dudan Anjel Lertxundiren obraren barruan Otto Pette da, zalantzarik gabe, gehien aldentzen dena idazlearen produkzio lerrotik. Paradoxa da hori, gainera: Anjel Lertxundi linguistiko osoa Otto Pette-n dago, baina idazlea gehiago dago nobela horretatik kanpo. Nolabait esateko, istorioen ehulea edo hizkera narratiboaren eraikilea eleberri horretan dago, baina idazlearen gizatasuna gehiago dago beste obretan (beti ere, jakina, helduentzat egindako literaturaz ari naiz). Idazlea jatorrizko eta xede hizkuntzak erabiltzeko gauza denean, ez nolanahi erabiltzeko gai, noski, zer sentsazio jasotzen du xehe hizkuntzan bere obra irakurtzen duenean? Hor kokatu nahi nuke nik, hain xuxen, arroztasunaren kontu hori. Arazoa ez da bakarrik teknikoa, ez da bakar-bakarrik gertatzen kode diferentea erabiltzen dela: narrazioaren tempus-a ere aldatzen da halabeharrez hizkuntza batetik bestera, eta aldatzen da batez ere idazlearentzat zentzuz beteriko hautuetan, norberak aukerako dituen esamolde eta adierazpideetan. Hizkuntza aldatzen denean, xede hizkuntzan itzultzailearentzat zentzuz kargaturikoak beste esamolde eta espresabideak izango dira.. Adibide garbi bat jarriko dut: Anjel Lertxundik eta nik aukera lexiko gehienak desberdin egingo genituzke, horretaz askotan ari izan gara ezbaian biok.
AL: Batez ere introspekzioaren alorrean ari garenean gertatzen zaigu desadostasun hori aukera lexikoak egiterakoan. Nonbait, nire erdal kultura eta Jorge Gimenezena ez datoz bat puntu horretan.
Senez: Gauza bitxia da hori, benetan...
JG: Ez horrenbeste, nire iritziz. Izan ere, Anjel Lertxundik euskaraz egiten dituen aukera lexiko gehienak oso berariaz eginak dira, guztiz borondatezkoak dira, oso ongi aztertuak, tentu handiz hartutakoak. Gazteleraz, berriz, erregistro normalenak hobeki erantzuten dio, nire ustez, alor horri: gazteleraz ez dut azterketa zorrotz baten bila joan behar izaten, erantzun prebisibleago bat egon ohi da. Anjel Lertxundiren aukera lexiko gehienak, aldiz, goragoko maila batera lerratzen dira.
Senez: Irakurle gisa, aukera lexikoen alderdi horretan esan daiteke agian Anjel Lertxundiren eleberrietan aurkitzen dela beste idazle gehienengan izan ohi denaren alderantzizkoa: euskaraz ia beti erregistro apalago batean gelditzen gara.
JG: Iritzi horretakoa naiz ni ere. Anjel Lertxundiri ez diot inoiz halakorik aitortu, baina iruditzen zait bere eleberriak euskaratik euskarara ere itzul daitezkeela, hau da, erregistro askoz ere beheragokoan eman daitezkeela pasarte asko eta asko. Gazteleraz ere egiterik egon liteke Anjel Lertxundik egiten duen hitzen aukera kontziente hori, baina parametro komertzialetan normala den batez bestekoaz kanpo joango ginateke zalantzarik gabe...
Senez: Jakina, bide horretatik abiatuz gero itzulpenaren teoriara iritsiko ginateke: zein irakurlerentzat, zein garaitan, eta abar egiten ari garen gure itzulpena.
JG: Horregatik gertatzen zaio ziur asko Anjel Lertxundiri arrotz sentitzea nire gaztelerazko itzulpenen aurrean.
AL: Tira, egia esan behar baldin badut, Jorge Gimenezek egin duen azken itzulpena, oraindik argitara gabeko Argizariaren eguna-ren itzulpenaz ari naiz, ez dut hain arrotz begiz ikusi. Agian izan daiteke hirugarren nobelaren itzulpena dela hori, agian begiak ere ohitu egin zaizkit, agian Jorge Gimenezen erregistro propioak ere ikasi egin ditut nahi gabe... Gero gertatzen da baita ere neronen identifikazio maila askoz ere handiagoa dela Azkenaz beste-rekin, identifikazio pertsonalaz ari naiz, Otto Pette-rekin baino, eta horrek ere eragina izango du noski itzulpena irakurtzen hasten naizenean: beste erregistro batean ikusiagatik ere, atxikimendu askoz ere handiagoa sentitzea gertatzen zait. Bestalde, beste gora-behera bat ere badago tartean: Otto Pette-ren kasuan, nolabait istorio hori guztia taxutzen ari naizenean, nire irakurleengan askoz ere gehiago ari naiz pentsatzen. Azkenaz beste-n ez bezala, alderdi literarioari dagozkion jauzi narratiboak, joan-etorriak, idazleak bere aroztegian sortutako maniobrak askoz ere zailagoak gertatu zitzaizkidan, nolabait ere euskarak ez dituelako halakoak erraz ematen; orduan hor halako behar bat sortzen zaizu lasaitasun bat hartu beharra, geldotasun apur bat gauzak bere onez joan daitezen aurrera, adibidez Kapitain Frakasa-n ez dagoena inolaz ere. Alderdi horretatik, Kapitain Frakasa askoz ere suntsitzaileagoa da alderdi literariotik begiratuta, irakurlearekiko askoz ere kupida gutxiagokoa. Otto Pette-n, berriz, Erdi Aroko hizkera hori osatzeko garaian egin behar izan nuen antolamendu hartan beste era lasaiago batean jokatu beharra neukan ezinbestean. Baina, zer gertatzen da? Erdi Aroko hizkera eta giro hori antolatzen ari naizelarik, beste obretan planteatu ere egiten ez ditudan arazo literarioak edo erregistroa zaindu behar hori oso presente izan behar ditut. Nolabait esateko nobela historiko bat idatzi nahi baldin badut, eraketaz pentsatu egin behar du eta hautatutako hizkera horretaz sistema bat eraiki beharra daukat. Zernahi gisaz, kontraesan apur bat ere ikusten diot horri: denboraren urruntasun apur bat harturik, nire ustez Kapitain Frakasa-n ziur asko hizkera bat eraikitzeko lan handiagoa dago Otto Pette-n baino, edo gehienez ere lan berdintsua bietan; diferentzia bakarra da lehenengoan aukerak inkontzienteak direla, eta bigarrenean berriz guztiz propio egindakoak. Jakina, hizkera berezi bat eraikitzeko etengabeko hautuak eragin egiten dio azken emaitza literarioari: erritmo lasaia, gauzak askoz ere hobeki azaltzea, konparazio eta metafora sistema oso horretan, eta abar; nik hori oso argi ikusten du Otto Pette-n. Jakina, badakit gero horrek irakurlearen ikuspegitik oso ongi funtzionatzen duela, baina ez dut uste alderdi literarioari zor zaionik, hizkera literarioaren sistemari baizik.
Senez: Horretaz ari garelarik, Alatriste kapitaina-ren itzulpenaz zer diozue? Eleberri horrek antzeko arazoak izango zituen itzultzerakoan, baina alderantziz: gazteleratik euskarara. Zer iruditzen zaizkizue itzultzaileak egin dituen hautuak?
JG. Benetan harrigarria gertatu zitzaidan itzulpena argitaratu aurretik, iazko Durango Azokako bezperan, Espainiako egunkarietan Xabier Iaben itzultzaileari irakurri nizkion adierazpenak, esanez lan ikaragarria eskatu ziola itzulpenak, "Erdi Aroko garaietan girotutako hizkera bat goitik behera asmatu beharra" izan baitzuen nonbait. Nolanahi ere, gazteleraz egindako adierazpenak ziren, eta argi ikusten zen itzultzailearen oso hizkera jasoa zeukala, beraz ez da harritzekoa ere itzulpena oso maila jasoan egin izana.
AL: Iritzi horretakoa naiz ni ere. Itzulpena argitaratu duen argitaletxeak iruzkin labur bat eskatu zidanean, nobelaren zati eder bat irakurri nuen, eta hasieran abiatzeko dituen arazoak bazter utzita, iruditu zitzaidan itzultzaileak benetan asmatzen duela nobelak behar zuen maila ematen. Oso lan duina egin du zalantzarik gabe, baina une batzuetan egiten dituen aukera lexikal zailek asko oztopatzen dute, nire ustez, irakurle arruntaren jarduna. Arazo txiki bat ikusten diot bakar-bakarrik: gazteleraz El Capitán Alatriste guztiz kontsumoko nobela den bezala, guk gure hizkuntzarekin dugun egoeragatik, itzulpena egiterakoan, edo guztiz bestelakotzen duzu jatorrizkoa, edo bere horretan utziz gero gazteleraz erabat komentzionala gertatzen dena euskaraz maila jasoko bihurtzen dela, batez ere aspaldiko denboratan girotutako istorioetan. Baina, jakina, hori ez da itzultzailearen arazoa, gure hizkuntza egoerarena baizik.
Senez: Barkatu pixka bat desbideratu baldin bagara, baina agian kontu hau zertxobait gehiago sakondu behar genuke. Gazteleraz arrunt dena euskaraz maila jasoko gertatzea oinarri objektiboko zerbait izan daiteke zalantzarik gabe, baina kutsu subjektiboa ere ez ote du? Erregistro punttua bilatzea...
JG: Betiko eztabaida da hori. Erregistroa gorde beharra eta hori dena, nire ustez arazo faltsua da. Irakurlearen baitan dago kontua, ez bakarrik irakurle mota baten edo bestearen baitan baizik irakurlearen momentuaren baitan, irakurle bakarra edo irakurle asko ote dituen itzulpenak. Gogoan dut oraintxe Eduardo Gil Berak gaztelerara itzulita argitaratu berri den Peter Sloterdijk-en Extrañamiendo del mundo liburua. Ezingo nuke kalkulatu ere egin nolakoa ote den liburu hori alemanez, baina gazteleraz iruditu zait libro de crampón y piolet horietakoa dela, lerroz lerro, ia hitzez hitz irakurri behar den horietakoa, kupidarik gabekoa. Hala ere, itzultzaileak nahikoa profesionaltasuna du liburu erakargarria egiteko. Hori da kontua! Horixe bera esaten du Steiner-ek: irakurgai zailena modu erakargarrian eman daitekeela, eta erakargarria gerta daitekeela nahiz irakurleak une jakin batzuetan arazo tekniko zehatz batzuk izan... Baina, iruditzen zait Anjel Lertxundiren obretan ez dela halakorik gertatzen, egin egin baitaitezke egokitzapenak, eta kalkulatu gutxi gora-behera irakurle gaztelerazko batek nola har dezakeen irtenbideren bat edo hautapen lexiko jakin bat. Esan beharra daukat, dena dela, Anjel Lertxundik gazteleraz idatzi izan dituen gauza apurrak, gazteleraz egin ordez euskaraz idatzi izan balitu eta ondoren nik itzuli, ziur nago oso emaitza diferentea gertatuko zela gazteleraz.
Senez: Zuk kontuan izaten dituzu erreferentzia gisa Anjel Lertxundik gazteleraz zuzenean idatzi izan dituen pieza horiek, zure itzulpenak moldatzerakoan?
JG: Bai, eta gauza bat esatera ausartuko naiz: Anjel Lertxundiren obrak euskaraz irakurtzen dituenean kexu egiten duen jendeak irakurri beharko lituzke haren gaztelerazko lanak. Nik gomendio hori egingo nieke, zeren jende askok pentsa dezake euskaraz idazten duenean egiten duela halako ariketa berezia, ezinezkoa lortzeko edo... Ikusiko lukete zer den Anjel Lertxundi gazteleraz!
Senez: Hala ere, zuk diozu idazleak ezin duela bere buruaren itzultzaile izan...
AL: Hara, hasieran esan dizuedana beste era batean azalduko dut. Idazlea bere buruaren itzultzaile izatea eta kontu horretan, nire ustez hautabide guztiak dira zilegizko, eta ez dago esaterik bata edo bestea hobea direnik. Nik neure buruaz bakarrik hitz egin dezaket: nik euskaraz idazten dut eta nere testu kanonikoa euskaraz da, euskaraz dagoen bezala. Gero, euskarazko horretatik itzulpen bat egiten baldin bada, eta itzulpen horretatik beste hizkuntzetara itzultzen baldin bada, niretzat beti euskarazkoa izango da testu kanonikoa, eta beti nik erabaki beharko dut gauzak nola egiten diren, hau da, zein itzulpen hartu behar duten erreferentzia gisa euskararik ez dakiten itzultzaileek; baina, berriro diot, niretzat testu kanoniko bakarra euskarazkoa izango da beti. Zergatik esaten dut orduan nik ezin dudala nire buruaren itzultzaile izan, gazteleraz ere idazten dudalarik, behintzat gora-behera handirik gabe? Nire kasuan behintzat, hogeita hamar urteko lana kostatu izan zait irakurleak Anjel Lertxundiren estiloaren moduan identifikatzen duen hori eraikitzea. Nik erdaraz ez dut halako lanik egin, inondik inora: oso anekdotikoak dira erdaraz idatzi izan ditudan lanak. Orduan, nik ez dut estilo hori lortu gazteleraz, eta nago honez gero ez dudala inoiz lortuko, gogotik saiatuko banintz ere, hemendik aurrera erdaraz bakarrik idaztera mugatuko banintz ere. Berandu da... Beraz, nire bizitza osoa eman baldin badut estilo jakin hori lantzen hizkuntza jakin batean, zertan hasi behar dut neure libururen bat itzultzen, aurrez baldin badakit guztiz neutralizatuta geldituko zaidala nik nahi nukeen estilo hori? Nik itzultzaileari gauza bakarra eskatzen diot: ahalegindu dadila beste itzulpen ahotsen artean neronek dudan ahots propio hori nabarmentzen, bereizten, bai baitakit nik baino askoz hobeki egingo duela nire narratibaren giltzak, nire egiteko manera ezagutzen dituen itzultzaileak. Beraz, nire aukeraren arrazoi bat hori da: nahi nuke itzultzaileak nire ahotsaren indibidualizazioa beste hizkuntza batera aldatzea. Lortzen ote du hori Jorge Gimenezek? begira, Otto Pette-ren itzulpena kaleratu zenean, erdal hedabideetan agertu ziren kritika guztietan, guztietan diot, itzulpenaren ontasuna azpimarratzen zuten.
Senez: Baina horrek ez al du gezur inplizito bat gordetzen? Izan ere, itzulpena goratzen dutenek gehienetan ezin dute jatorrizkoaz deus esan, ez baitakite jatorrizko hizkuntza; ezin dute itzulpena jatorrizkoarekin alderatu, gehienez ere beste erreferentzia literario edo traduktologikoekin alderatzen ahal dute, baina hortik aurrera...
JG: Bai, baina literatur itzulpengintzaren kritikak abiapuntu hori hartu beharra dauka ezinbestean: itzulpenaren irakurleak ez du sorburu hizkuntzarik ezagutzen. Hala ere, lasai asko irakurri eta kritikatzen ditugu literatur lanak, jatorrizko obra ezertan irakurri gabe, esanez halako edo bestelako itzulpen arazoak dituela.
AL: Argudio horrek badu gainera bere fandangoaren buelta. Normalizazioa eskatzen dugu gure hizkuntzarentzat, baina hizkuntza normalizatuen izurria da itzulpen bidez irakurritako Faulkner bat edo Hemingway bat gauza berdin-berdinak direla estiloaren aldetik; istorioak bakarrik aldatzen dira! Iruditzen zait hizkuntza normalizatu horietan itzultzaile bakan batzuk bakarrik lortzen dutela benetan ahots bat indibidualizatzea, eta horrela gertatzen zaigu gazteleraz doinu neutro berberean irakurtzen ditugula errusiar idazleak eta amerikarrak, hangoan eta hemengoak, joera batekoak zein bestekoak. Jakina, nik uste dut alde horretatik zorte ikaragarria izan dudala: nire itzultzaileak ez bakarrik ezagutzen du nire obra barrutik, ezagutzen du baita ere obra egiten ari naizenean, obraren sorkuntza prozesua bera bizitzen du nirekin batera. Beraz, autonomia osoa eman diezaioket gero, berak nahi edo ahal duen eran nire ahotsa gaztelerara aldatzeko.
Egia esan behar baldin badut, gainera, iruditzen zait Europako literatur itzulpengintzan gero eta nabarmenagoa dela espezializazio joera; amaituak dira itzultzaileak zazpi edo zortzi idazleren obrak itzultzeko kontu hori; gaur egun, ahots bat indibidualizatzea lortzen duten itzultzaile horiek idazle bat edo gehienez bi itzultzen dituzte...
JG: Horrek badu bere mamia, izan ere ni bezala itzulpengintza prozesu batean idazle baten barru-barruko esangura izpietan sartzeko ahalegina egina duzularik, oso zaila gertatzen da gero hortik atera eta beste zerbaiti lotzea... Neronek, esate baterako, ezetz esango nioke orain Anjel Lertxundi ez den beste euskal idazleren baten lanak itzultzeko eskaintzari, ia ziur. Ez hori bakarrik; batzutan pentsatzen dut literatur lan baten aurrean epaile orekatu izateko gaitasuna galdua ez ote dudan, irakurtzen ari naizen hori ia nahigabe Anjel Lertxundiren literatur adierazmoldearen esparrura ekartzen baitut. Adibide idatzi batekin ilustratuko nuke esaten ari naizena: niri Anjel Lertxundiren obran erregistroa, aukera lexikoak, perpausak eta enparauak baino askoz gehiago interesatzen zait begirada; ia esango nuke funtsean hori bakarra interesatzen zaidala, mundua ikusteko manera berezi hori, pertsonak, gauzak edo gertakariak begiztatzeko era, zinemagintzari oso oturik ikusten dudana, batez ere azken boladan. Beraz, nik ariketa mental ugariak egin ditut nirekiko, pentsatuz ea nola begiratuko ote zukeen Anjel Lertxundiak halakoa edo bestelakoa. Hausnarketa horren emaitza izan daiteke hau:
Gizon bat kafetegiko mahaitxoan eserita dago. Kamarak zerbitu berri dioten pastis kopatxoa erakusten digu. Garbi dago edariaren presentzia aitzaki hutsa dela, gizonaren gogoeta artega baitu kamerak zinezko erakusgai eta.
Gizonaren eskuari jarraitzera jartzen du, orain, kamerak arreta osoa, aldameneko aulkian zain duen egunkarirainoko bidaia etsian lagundu nahian-edo.
Denbora, zinema frantsesaren estereotipoei jarraitu nahi izango balie bezala, kurtina trinko bat osatzeko ahaleginean ari da, emakumezko baten esertzeko baimen eskea offean entzuten dugun unean.
Pantailan ageri zaigun hurrengo pertsonaia eskale trazako gizon lerden bat da, atea zabaldu berri dionari bekain ilesarrien itzalpetik tinko begiratzen diona.
Kamerak, ordea, gure jakinmina zapuzteko plazerrez akaso, eskaleak etxe hartaraino iristeko zeharkatu behar izan duen ordokiaren zabaltasun idorrerantz egingo du, etxeko jaunaren aurpegia begietaratzea espero genuen hartantxe.
Irudizko offean sentitzen dugu, orain, etxeko jaunaren alboratzea, kamerak, urrutiko zerumugatik gertuko solairurainoko travelling lasaian, eskaletzat dugun haren zangoen aurrerabidea erakusten baitigu, etxeko jaunaren axolarik batere gabe. Bisitariaren oinak ezkaratzean ondo sarturik, goraka egiten du kamerak, liburutegira sarbide ematen duen beirateraino, eta han, zooma erabiliz, Fugite partes adversae, ut complexus non siat similis morti irakurrarazten digu.
Hizki horiek, alabaina, berehala lausotuko zaizkigu, eta detailezko gertutasuna zegoen tokian, urruneko isla akuarelatsua dugu orain, piskana-piskana hiri baten bolumenak bereizten hasten garen arte.
Ez dugu, oraingoan, gizakirik ikusten —ez osorik behintzat—, eta kamerak, lehen urrutira bezala, hurbilera egingo du, eta gizon baten eskuak erakusten dizkigu. Ez da, antza, gaztea, bai ordea trebea eskulangintzan, kalesaren zartada bortitzen axolarik gabe ari baita artosto kiribilduez sonbreiru txiki bat osatzen. Enkoadreak, baina, gona batzuen ertza ere hartzen du, agurearen eskuetatik kanporainoko txangoan, kale zabal huts baten sarrera erakutsi nahi baitigu. Hantxe du ikusleak parada kalesa sartzen ari den hiriaren izena jakiteko, eta jakinmina asetzearekin batera, urrutitik iristen zaizkio jendetza asaldatu baten kalapitaren oihartzunak.
Gela itxi zuri bateko argi deslaiak betetzen, inpentsan, pantaila osoa, eta poliki-poliki, kamerak diafragma ixteko oztoporen bat bailuen, gizon baten irudia azaleratuko digu hondorik gabeko zurigunearen hondo-hondotik. Gizon hori idazten ari da, eta kamera hurbildu ahala, Le Conquerant marka baizik ez dugu bereizten, muturrean itxi baitigu idazleak koadernoa. Kamerari begira dago orain, espanturik gabe, arestian idazten ari zena: ikusgai bilakatu gara, bat-batean, ikusleok, baina guri so ditugun begietatik geureak aldentzen lortuko bagenu, erizain tankerako gizon bat ikusiko genuke idazlearen atzealdean. Garbantzu plater bat du ezkerreko eskuan, eta goilarea eskuinekoan. Idazlea, guri bizkarra eman, eta apal-apal gerturatu da erizain itxurakoarengana. Kamerak, ordea, ez digu mahaia baino erakusten, eta, Le Conquerant koadernoaren ondoan beste bizpahiru koaderno eta meza-liburu bat ikusten ditugun bitartean, norbaiten itolarrizko murtxikaketaren hotsak entzuten ditugu.
Beraz, erlatibizatu ere egingo nituzke nik idazle/itzultzaile kategoria horiek. Nik —apaltasun osoz esango dut— uste dut itzultzailea badela nolabait ere egile, ez egile soil, baina azken finean bere itzulpena egiterakoan lehen ez dagoen pieza literario berri bat sortu behar du nahitaez. Era berean, idazlea ere itzultzaile da ezinbestean, batez ere bi hizkuntzatan aise idazteko gai den idazlea.
AL: Esango nuke idazle elebakarra ere itzultzaile dela: irakurri dituen beste idazleen itzultzaile, edo egokitzaile, gertatzen da: lehendik irakurriak dituen erregistro batzuk ari da jasotzen, edo haiek aldatzen, edo haiek erabat ipurdiz gora jartzen. Funtsean, itzultzaileak egiten duen bezalaxe egiten du idazleak ere: aurretik badagoen zerbait hartu eta moldatzen du. Zer esanik ez, egoera hori askoz ere nabarmenagoa da euskal idazlearentzat, mundu zabaleko literatur erreferentzia gehienak erdararen batean irakurriak dituenean, ezinbestean ari da erreferentzia horiek itzultzen, nolabait esateko. Gaur egun egoera hori asko ari da aldatzen, itzultzaileen lan izugarriari esker literatura unibertsaleko erreferentzia gero eta gehiago baitugu euskaraz, baina orain dela 20 urte ez zegoen ia deus ere. Orduan, halako egoera batean, oso erraza da idazleari gertatzea burura datozkion ideia argigarrienak beste hizkuntza baten erreferentzian etortzea.
Senez: Alderantzizko norabidean egindako bidaia ere badago, euskarara egindako itzulpenak alegia. Gauza bitxia da Literatura Unibertsaleko bilduman lapurtera usainarekin, edo batzuetan lapurtera nahiko estilo gordinez itzuli dira zenbait liburu, eta denak —hori da bitxiena— frantsesetik eginak dira. Garai bertsuko obrak hartuta, ez dago ingeles edo alemanetik egindako halako itzulpen lapurtarrik, aldiz frantsesetik lauzpabost eleberri dira gisa horretan itzulitakoak...
AL: Itzulpenera jo gabe, literaturgintzan bertan ere bada halako gertakizunik. Eleberri batean iraganeko garai historikoren bat erretratatu nahi baldin bada, normalena da lapurterara jotzea edo, behintzat, lapurteraz idatzitako literatur tradizioaren erreferentzia oso present izatea...
JG: Eta horrek burukomin ikaragarriak emango dizkio gero gaztelerara aldatu behar duen itzultzaileari. Gazteleraz, zer izan daiteke lapurtera klasikoaren pareko erregistroa? Zaila da: gehienez ere gaztelera zaharkitu itxurakoa erabil genezake, baina horrekin idazle zahar baten edo besteren estilora hurbilduko ginateke, aldez aurretik badiren beste erregistroetara, inoiz ez dialekto jakin batera. Dena dela, lehengora etorriz nik uste dut Literatura Unibertsaleko lapurterazko itzulpen horiekin gertatu dena ez dela batere harritzekoa: frantsesik modernoenak ere berezkoa du hizkuntza jaso zaharkituaren ukitua, eta hori euskaraz emateko modu ia automatikoa gure literatur tradizioan dugun eredu jaso eta zaharkitua da, lapurtera alegia. Eztabaidagarria litzateke irtenbide automatiko hori zilegizkoa ote den: euskaldun berri batek, lapurteraren erreferentziarik ez duen batek alegia, aise irakurri behar lituzke Literatura Unibertsaleko liburuak.
AL: Idazle gisa esan dezaket lapurteraren hautuen arazo hori horrela delarik, niretzat askoz ere garrantzizkoagoa da nire irudikapen sistemaren barruan, nire imaginarium propioan, nolako pisua duen Baionak: gure lehenaren edo historiaren eraikuntza egin behar dudanean, irudikapen bat literatura edo zinemagintzaren bitartez sortua ez dagoenez, Baiona dut gogoan. Hura da nire Erdi Aroa, nire lehena; aberastasun ikaragarri duena gainera: portua dauka, juduak, ibaia herrian sartzen dena, hirigintza... Bitxia da gero, Otto Pette-n ez dago Baionarik, eta nire beste eleberri askotan bai (Piztiaren izena, agian Argizariaren egunak).
Senez: Lehen esan duzue zuen arteko azken itzulpen lanetan itzultzailea obraren sormen lanaren barruan egon dela. Itzulpena obraren sorkuntza prozesuaren barruan integraturik egotea ez da oso gauza arrunta, ez egunero ikusten den horietakoa.
AL: Lehendabiziko itzulpena, Kapitain Frakasa-rena (oraindik ere argitaratu gabe dagoena!) ez dakit oso ongi nola sortu zen kontua, sari bat tartean zegoela edo, beharrak eragindako itzulpena izan zen nolabait. Jakina, ordurako elkar ezagutzen genuen Jorgek eta biok, eta bazegoen halako konplizitate bat, baina hori batez ere gero etorri da. Nik urteak daramatzat idazten ditudan lan guztiak —euskaraz nahiz gazteleraz izan— Jorgeri ematen argitaratu aurretik, irakur ditzan; horrela, konplizitate literario handia sortu dugu. Adibidez, Argizariaren egunak idazten hasi aurretik eztabaida luzeak izan nituen berarekin, eta nire buruan zenbait gauza argi izan nituenean baino ez nintzen idazten hasi; gero, gertatu zen liburua beste bide batera lerratu zela berehala, eta ez zela inondik ere eztabaida haietan ateratako ondorioen araberakoa, baina tira... Hori beste arazoa da. Beraz, idatzi aurretik kontu literario asko literarioki eztabaidatuak ditugu itzulpenari ekin aurretik. Horrek esan nahi du, behintzat literario diren arazoak konponduta ditugula ordurako, eta bakar-bakarrik itzulpenaren arazo teknikoak gelditzen direla: doinuarekin asmatzea, batez ere. Nire ustez, itzulpenaren kalitate neurria doinu egokiak ematen du.
JG: Dena dela, itzulpenaren arazo teknikoak ezin ditu hala-hola gutxietsi itzultzaile edo, nik bezala, gazteleratzaileak. Izan ere, Anjel Lertxundik darabilen perpausa sistema, guztiz propioa izateaz gain, gazteleratzaileari oztopo handi samarrak jartzen dizkio bere bidean. Konkatenazio sistema, katea logikoak eta katea sintaktikoak elkar lotzeko sistema oso berezia da, batez ere introspekzioaren alorrean. Gaztelerak horretan zailtasun erantsia dauka, mikroelementuen presentzia, preposizioen erabilera eta abar. Erregistroa lortzeko lehen aipatu ditugu gaztelerak badituela bere abantailak, baina hemen, berriz, iruditzen zait gaztelerak muga oso estuak dituela. Adibide bat jar dezaket, azken eleberrian maiz samar atera zaidana hizpidera: euskaraz hilaziozkoa ez den eta hori, batzuetan ondoriozkotzat har daitekeena. Horrek euskaraz ez du batere arazorik, ahoz ere hala egiten baitugu; eta horrek konkatenazio logikoa arras desberdinak lortzen ditu. Gazteleraz, berriz, zer egin ezin asmaturik gelditzen zara gehienetan: y soil bat jartzen baduzu, hilazio arruntetik hurbilegi gelditzen zaizu, umekeria dirudien konkatenazio logiko batetik; eten ere egin dezakezu, eta perpausa bakarra zena bitan eman gazteleraz; ya que, porque bat ere erabil dezakezu, azalpidezko zentzua erantsita... Baina, azkenean, ohartzen zara halakorik eginez gero, idazlearen estiloari dagokion ekarpenik garrantzizkoenetakoa bazter uzten ari zarela. Diskurtsoak modu batera egin behar du bere bidea, eta modu bateko ezin besteko etenak (konkatenazioa haustea, alegia) arazo larriak sortzen ditu, babesik gabe gelditzen zara benetan. Beraz, irtenbide betibatekorik aurkitu ez dudanez, kasu bakoitzean ahal izan dudana egin dut, beti ere etenik sortu gabe, ahal zela. Hitzen ordena aldatu dut, mikroelementuak erabili gabe utzi ditut (komak erabiliz, adibidez), elipsiak egin ditut... Elipsien sistema ere oso diferentea da euskaraz eta gazteleraz, ergatiboak gauza asko konpontzen baititu. Finean, Argizariaren egunak eleberriarekin askotan egin izan dut arazo-paragrafo horietako bat itzuli, osorik idatzi, eta biharamunean ostera irakurri: horrela egin dudan gehienetan, paragrafoa goitik behera berridazten amaitu dut. Konkatenazioarekin sortu zaizkidan arazo horiei emandako irtenbidea hozten utzi beharra neukala sentitu izan dut, hau da, euskarazko erreferentzia bistan edo oroipenean hurbilegi baldin badaukazu, baldintzatu egiten zaitu. Hobe da halakoetan gaztelerakoa bere logikaren barruan irakurri, soil-soilik, eta hortik abiatu irtenbideak bilatzera. Ondorioz, eta laburbilduz, Argizariaren egunak eleberriaren itzulpena berraztertu eta zuzentzeko lehengoetan baino lan gutxiago izango genuela uste bagenuen ere, beldur naiz ez ote den alderantziz izango, hain xuxen ere konkatenazio logikoen arazoak eraginda.
Aipatutako liburuak
Anjel Lertxundi:
(1994) Otto Pette: hilean bizian bezala Irun, Alberdania. ISBN 84-88669-11-9
(1995) Kapitain Frakasa Donostia, Erein. ISBN 84-7568-359-2
(1996) Azkenaz beste Irun, Alberdania. ISBN 84-88669-36-4
(1996) Las últimas sombras: (Otto Pette) Bartzelona, Seix Barral. Itzultzailea: Jorge Gimenez Bech. ISBN 84-322-4761-8
(1998) Argizariaren egunak Irun, Alberdania. ISBN 84-84-88669-59-3
(1999) Un final para Nora Madril, Alfaguara. Itzultzailea: Jorge Gimenez Bech. ISBN 84-204-2994-5
Arturo Pérez Reverte:
(1996) El Caiptán Alatriste Madridl, Alfaguara. ISBN 84-204-8353-2
(1998) Alatriste kapitaina Etxebarria, Zubia-Alfaguara. Itzultzailea: Xabier Iaben. ISBN 84-8147-286-7
Peter Sloterdijk (1998) Extrañamiento del mundo Valentzia, Pre-textos. Itzultzailea: Eduardo Gil Bera. ISBN 84-8191-213-1
Anjel Lertxundi (1994) Otto Pette: hilean bizian bezala Irun, Alberdania.
ISBN 84-88669-11-9 (442-444 or.)
JAUREGI HONETARANZKO PRESTAKUNTZETAN nenbilela, behar nituen arropa eta trepeta urriak pilatzen, Erregeren laster-mezu bat iritsi zitzaidan. Udako gaztelura ager nendila agintzen zidan Erregek. Joan ez joan egon nintzen luzaz. Erregeren deiak ez ote zuen atzeratuko jauregi honetara erretiratzeko nire erabakia? Baina, bestalde, arriskutsua iruditzen zitzaidan ezer esan gabe aldegitea: Erregek gaizki irizten bazion nire jokabideari?
Ez nuen Erregeren uda-jauregiraino iritsi beharrik izan. Gaztelu aurreko pagadiaren mugan neuzkan Errege eta gorteko bere segizio inoiz baino laburragoa, nire zain.
—Gorde hadi nire zaldiarengandik aparte! agindu zidan Erregek. Eskuan zeraman makilatxo batez zaldiaren ipurmasaila jo, eta animalia nire zaldiaren parean jarri zen, baina hamar bat oinetara. Segiziokoek ere aurrerantz egin zuten, baina Erregek, besoa jasoz, bertan gera zitezela agindu zien.
Pagadiaren mugan hasi ginen trostan, bion zaldiak elkarren parean baina bost bat pausotara, pagadiko soilune baten erdian su-borborka zegoen ikatz txondor bateraino. Gera nendila agindu zidan Erregek. Txondorraren beste aldera joan zen hura, eta aurrez aurre geratu ginen. Ez nuen zertan garunak lanean jarri, zer nahi zuen ulertzeko: nik kutsatzeko beldurra zen noski bion arteko ikatz txondorraren zioa.
Luzaz mintzatu zen Errege. Erresuma osoan izurritea atzeraka zihoala, eta ez zuela ulertzen Erret-hirian nola iraun zezakeen inoiz baino tinkoago. Nola egon ote nintzen hainbeste denbora lurperatzaileen arreta hartu gabe. Aba Yakuek ni egiten ninduela baldarkeria haren errudun, nire erantzunkizun gehiegiaren krudelkeriak eraman omen zuen-eta hiria hondamendira. Astebeteko epea ematen zidala erresuma osoan bezala Erret-hirian ere egoera normaltzen has zedin. Nire lepotik ordainduko nuela porrota, eta hori esaterakoan ezpata zorrotik atera eta airean astindu zuen, eta ke adar bati lepoa ebaki.
Ez zidan hitz bakar bat ere esan espero ez nuenik, baina hitz guztiak txondorreko kearekin batera nahasi ziren zeruranzko bidean.
Ez nion ezer erantzun, ez agindu. Diosalaren tenorean agertuko nion dena uzteko asmoa, hala Erregeren triki-mauki, erregu zein madarikazio alferrei bidea itxiz.
Txondorretik bueltan, berriro biok elkarrengandik urrun, pagadiaren mugatik belaze zabalera irten ginenean, zaldi baten trosta azkarrak eragindako hauts-zirimola ikusi genuen gaztelurantz. Gugandik ehun bat pausotara iritsi zenean, eskua jaso zuen Erregek. Fraile jantziko zaldun bat zen, eta, Erregek eskua jaso orduko, hedeei tenk egin eta aurreko bi hankak airera jasotzera behartu zuen zaldia. Txanoa erori zitzaion burutik zaldi gaineko fraile doktrinoari. Ez nuen ezagutu.
Erret-hiriko berriak zekartzan. Sutan omen zegoen hiriaren erdia:
—Ikaragarrizko zuzi bat da hiria! —esanez amaitu zuen iharduna.
—Helas ! —ez zitzaion harridura oihu hura besterik irten Erregeri.
Erregek ezer ez zioenez, mezulariak sutearen nondik norakoak zehazteari ekin zion: zapatari, barbier eta ferratzaile ofizialeen kaleetan hasi omen zen sutea, baina gero katedrale inguruko barride osora banatu omen zen. Ahaleginak egiten ari omen ziren, katedrale inguruak eta katedralea bera suntsitzeraino zabal ez zedin sua; bide onetik zihoazela lanak, katedralearen parez pare sekulako zanga bat zabaldu eta urez bete zutelako. . . baina arriskua zegoela ofizialeen kale guztiak eta barride zahar osoa bertan behera kiskaltzeko, suak errekin ezin hobeak omen zituen-eta etxeetako egurra eta etxagainetako lastoa.
Mezularia isildu zenean, Erregek bere zaldia jirarazi eta niri begira gelditu zen. Erregek, hedeetatik tiraz zaldiari eragin, eta animaliak bospasei pauso eman zituen niganantz, ordura arteko zuhurtasun-neurri guztiei uko eginez.
Gertutik ikus nezakeen Erregeren aurpegia: keinu basati batez bihurritua zeukan.
—Urrutiegi heldu haiz, baronet. Sutearena ez dela hire gauza izan hitz ematen badidak ere, ez diat sinetsiko.
Eguzkia bere gorenean zegoen, batere hodeirik gabeko zeru urdinaren erdi-erdian. Airea geldi eta astuna zen.
Fraile doktrinoari begiratu nion. Baiezkoa egiten ari zitzaion Erregeri, burua gora eta behera mugituz. Zaldiak ere halaxe mugitu zuen burua instant hartan berean, eta barregura eman zidan zaldizkoaren eta zaldiaren bateratasun hark: Aba Yakueren lakirioan erorita zegoen Errege, eta nik ez nuen, ahalegin guztiak eginda ere, ezer onik aterako lakirioa askatzen eta gaizki ulertu hura argitzen ahalegintzetik. Aba Yakueren kontrako leiha galdutzat joko nuen, baldin egun batzuk lehenago gertatu balitzait Erret-hiriaren erreketa. Baina Erregerengana agertu nintzen egun hartan, ez: zer lehia gal dezake leihatze soilari ere uko egin dion batek?
Irria ezpainetan eta Aba Yakueren esanak neurera ekarriz erantzun nion Erregeri:
—Zer luke txar, maiestate, izurriteari bidea errotik moztu izanak, berorrek agindu ere baino lehen? Norbaitek su eman, berez su hartu . . . Hala gertatu da, hori da guztia: ez dirudi negar-aienetan ibiltzekoa dugunik: lehentxeago txondorreko suak gorde gaitu aparte; suak bakarrik xahu zezakeen arratoi-habia hura ere. Horretan arrazoi zuen Aba Yakuek: sua bezalakorik ez dago lurra berriztatzeko. Uste dut deanak zer esanik baduela sute horretan, maiestate . . . —iradoki nuen.
Fraile doktrinoari irten ote zitzaion nik hizketan amaitutakoan entzun genuen karranka, ala zerua hegada nekosoz zeharkatzen ari zen saiarena izan zen? Saia, oinazezko hegaldi baldar eta zalapartatsu batzuen ondoren, Erregeren pare-parean erori zen, irin zakukada batek aterako lukeenaren antzeko zartada motela atereaz lur helkor haustuaren kontra. Erregeren zaldiak izuz jaso zituen aurreko hankak zerurantz.
Goiak eta beheak ahotan hartuz, birao egin zuen Erregek, ukabil bildua niganantz zuzendurik. Haserre bitsetan zegoen: aurpegia gorri-gorri eta lehertzear; begiak arranpalo; burua zabuka... Barre egin nuen nik. Neure kabutatik berez irtena zen nire irria, eta neure buruari egiten ari nintzaion irri, Erregeri bainoago. Ez dut uste, ordea, Erregek hala hartu zuenik, beste birao andana bati ekin baitzion. Hura ikusita, berriro egin nuen barre, baina ez aurrekoan bezala: biriketako arnasa guztia bildu eta hartara jarri nuen sabelaldiaren puzgo-huzgoa, isekaren gordina indartzeko.
Ez dut neure denboran inor hain patetiko ikusi nola egun hartan Errege, ezpata zorrotik atera bai, baina niganaino arrimatzera ezin ausartuz.
Zaldia jirarazi eta jauregi honetarantz egin nuen, Erregeren birao eta madarikazioak atzetik nituela.
Anjel Lertxundi (1996) Las últimas sombras: (Otto Pette) Bartzelona, Seix Barral.
Itzultzailea: Jorge Gimenez Bech.
ISBN 84-322-4761-8 (302-305 or.)
RECIBÍ UN CORREO URGENTE DEL REY, cuando estaba ocupado en preparar mi traslado a este palacio, disponiendo las ropas y escasos enseres que pensaba traer conmigo. El Rey me ordenaba que acudiera a su palacio de verano. Dudé mucho tiempo entre ir o no. ¿Retrasaría la llamada del Rey mi decisión de retirarme a este lugar? Pero, por otra parte, me parecía peligroso desaparecer sin decir nada: ¿y si el Rey se tomaba mi actitud como una afrenta?
No tuve necesidad de llegar hasta el palacio de verano. El Rey me esperaba, con su cada vez más mermado séquito, en la linde de un hayedo próximo a su mansión.
—Manténte lejos de mi caballo! —me ordenó el Rey. Dio un golpe de fusta en el anca de su montura, y el animal se puso al par de mi caballo, pero a unos diez pies de distancia. Los cortesanos del séquito hicieron, a su vez, ademán de avanzar, pero el Rey, levantando el brazo, les mandó permanecer donde estaban.
En la linde del hayedo, pusimos nuestros caballos al trote, paralelos pero manteniendo siempre una distancia de varios pasos, hasta que llegamos a un claro del bosque, en cuyo centro se alzaba una pila de leña para hacer carbón. El Rey me mandó parar. Él se colocó al otro lado de la carbonera, justo enfrente de mí. No necesitaba fatigar mis sesos para adivinar lo que pretendía el monarca: temeroso de que le contagiara, se protegía poniéndose al otro lado de la carbonera.
Su discurso fue largo. El Rey no alcanzaba a comprender por qué la peste, que retrocedía en todo el reino, seguía aún acrecentando su virulencia precisamente en Hiriburgo. También le causaba extrañeza mi demora en atender los trabajos de enterramiento. Aba Yakue me consideraba culpable de aquella negligencia, acusándome, además, de haber ejercido cruelmente mis excesivas responsabilidades, lo que, según él, había sumido a Hiriburgo en la mayor de las catástrofes. El Rey me daba una semana de plazo para que la situación comenzara a normalizarse, como ya había ocurrido en el resto del reino. Concluyó advirtiéndome que pagaría mi fracaso con la vida. Al tiempo que me lanzaba su amenaza, desenvainó la espada y, con un rápido movimiento circular, cortó en dos una de las volutas de humo que se desprendían de la carbonera.
Nada de lo que me dijo me resultó inesperado, pero todas sus palabras se mezclaron con el humo de la carbonera en su camino hacia el cielo.
No le respondí, ni me comprometí a nada. Aprovecharía el momento de la despedida para comunicarle mi decisión de abandonarlo todo, cerrando así el paso a sus añagazas, ruegos y maldiciones.
Nos alejamos de la carbonera, cabalgando siempre separados, y salimos al amplio prado lindante con el hayedo. Un caballo se acercaba desde el castillo a galope tendido, levantando un remolino de polvo. Cuando estuvo a cien pasos de nosotros, el Rey levantó la mano. El jinete, vestido con hábitos de monje, obedeció la señal del Rey, y tiró con fuerza de las riendas, obligando al caballo a levantar las patas delanteras. La capucha del fraile preceptor resbaló hacia atrás, pero no lo conocí.
—¡Hiriburgo es una gigantesca hoguera, majestad!
—¡Por Sathanael!
En vista de que el Rey no era capaz de decir nada más, el mensajero prosiguió con los detalles del incendio: el fuego había comenzado en las calles de los gremios de zapateros, barberos y herradores, pero pronto se extendió a todo el barrio de la catedral. Se trabajaba con denuedo para evitar que las llamas se extendieran a las casas próximas a la catedral y al propio templo; de momento se estaba logrando ese objetivo, gracias a que habían abierto una enorme zanja en torno a la catedral, llenándola después de agua... pero persistía aún el riesgo de que ardieran las calles de los gremios y, con ellas, todo el barrio viejo, pues la madera de las casas y la paja de los tejados eran un combustible inmejorable.
Concluido el informe del mensajero, el Rey hizo girar a su caballo hasta colocarse frente a mí. Olvidando todas las precauciones que hasta entonces había observado, el Rey requirió al caballo tirándole de las riendas, y éste avanzó cinco o seis pasos hacia donde yo me encontraba.
Por fin pude ver su rostro de cerca: un rictus salvaje le deformaba las facciones.
—Has llegado demasiado lejos, baronet. Por mucho que me juraras que el incendio no es cosa tuya, no te creería.
El sol estaba en su cenit, majestuoso en medio de un azul sin rastro de nubes. El aire, pesado, estaba como detenido.
Dirigí la mirada al fraile preceptor. Asentía con la cabeza a las palabras del Rey. También el caballo movió la cabeza de arriba abajo en aquel preciso instante, y estuve a punto de echarme a reír ante aquel consenso entre jinete y montura: el Rey había caído en la trampa tendida por Aba Yakue, y yo, por mucho que me empeñara en poner al descubierto el ardid y aclarar aquel malentendido, no obtendría provecho alguno. Si el incendio de Hiriburgo hubiera ocurrido unos días antes, habría dado por perdida mi batalla contra Aba Yakue. Pero aquel día en que me presenté ante el Rey, no: ¿qué batalla puede perder quien ni siquiera acepta combatir?
Con la sonrisa en los labios, adecué las palabras de Aba Yakue a mis intereses:
—¿Qué tendría de malo el hecho de cortar la peste de raíz, aun antes de que vuestra majestad lo hubiera ordenado? ¿Qué puede importar que el incendio haya sido provocado o fortuito. . . ? Lo importante es que se ha producido: no parece que debamos entregarnos a la lamentación: hace poco, el fuego de la carbonera nos ha mantenido separados; sólo el fuego podía purificar aquel nido de ratas. En eso, Aba Yakue tiene toda la razón: no hay como el fuego para renovar la tierra. Creo que el deán tendrá algo que decir respecto a ese incendio, majestad... —le sugerí.
Se escuchó un graznido. Por un momento pensé que era el fraile quien lo había emitido, pero un buitre que surcaba cansino el cielo, tras un doliente aleteo torpe y ruidoso, cayó a tierra muy cerca del Rey, estrellándose contra el polvoriento sequedal con un blando sonido semejante al de un saco de harina arrojado al suelo. El caballo del Rey, asustado, alzó las patas delanteras hacia el cielo.
El Rey estalló en blasfemias contra cielos y tierra, y me mostró su puño amenazador. La ira lo había puesto fuera de sí: el rostro, cárdeno, parecía próximo a reventar; sus ojos pugnaban por salir de sus órbitas; la cabeza le oscilaba sobre los hombros... La risa me brotó de las entrañas, y se dirigía más contra mí mismo que contra el Rey. No creo, sin embargo, que el Rey lo comprendiera así, a juzgar por su nueva retahíla de blasfemias. Al ver su reacción, volví a reirme, pero, esta vez, exageré deliberadamente mis carcajadas.
En mi vida he visto figura tan patética como la del Rey aquel día, con la espada desenvainada pero sin atreverse a acercarse a mí.
Volví grupas en dirección a este palacio, perseguido por los insultos y maldiciones del Rey.
