Joxe Austin Arrietarekin solasean
Artikulua PDFn
Joxe Austin Arrieta donostiarra da Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak urtero ematen dituen Euskadi Sarien barruan aurten itzulpenarena irabazi duena. William Golding-en Eulien ugazaba itzultzeagatik eman diote saria. Gure zorionik beroenak beraz.
Filologia Erromanikoan lizentziatua, 42 urte ditu eta 1982tik Gipuzkoa Kutxako itzultzailea da. Hor egiten duen lanaren fruituen artean UZEIrekin batera argitaratutako Aurrezki-Kutxak hiztegia aipatu behar da. EUTG eta Deustuko unibertsitatean irakaslea izana, bere idazle eta itzultzaile lanagatik da ezaguna gure artean.
1978an Abuztuaren 15eko bazkalondoa liburua argitaratu zuen eta 87an Manu militari. Hiru poema liburu ere argitaratuak ditu: Arrotzarena eta neurtitz neurgabeak (1983), Bertso paper printzatuak (1986) eta Mintzoen Mintzak (1989). Literatur itzulpenak berriz bi: Marguerite Yourcenar-en Hadrianoren oroitzapenak (1985), eta orain saritua izan dena, Golding-en Eulien ugazaba (1990). Azken itzulpen honegatik ere, iaz Bizkaiko Foru Diputazioak itzulpen saria eman zion.
Saritutako liburuaz eta itzulpenaz orohar galdera sorta bat egin diogu Joxe Austin Arrietari.
* * *
- Zergatik aukeratu zenuen obra hau, hala lehenik autorea jo zenuen begiz?
Obra bera aukeratu nuen, eta neurri batean, gainera, kasualitatez. Alde batetik, nere ingeles kaskarra nahi nuen landu, hizkuntza pasibo bezala —irakurtzeko soilik erabili dudan hizkuntza hau jorratu nahi nuen—. Lagun bati galdetu, eta berak irakurri berria zuen liburu hau gomendatu zidan. Joxe Antonio Azpiroz da lagun hori, geroztik ere asko lagundu didana itzulpenarekin, nik lana egin ahala berari erakutsi, berak jatorrizkoarekin zorrotz alderatu, eta horrela ikaragarri lagundu bait dit.
Liburua irakurri eta asko gustatu zitzaidan; nahiko pesimista eta gogorra da, baina atentzioa deitu zidan bere literatur balioengatik eta duen maila sinbolikoarengatik. Metafora isil baten gisara edo, Euskal Herriaren isolamendu etniko-sozio-politikoarekiko lotura ezkonziente antzeko bat sortu zitzaidan, eta beraz interes handiarekin irakurri nuen, bai maila pertsonalean eta behar bada baita kolektiboan ere.
Bestalde, literatur itzulpengintzan, Marguerite Yourcenarenarekin konparatuz, estilo erabat diferenteko zerbaiti ekin nahi nion, neure burua, edo neure luma deskribapen zehatzagoko eta periodo sintaktiko motzagoko estilo batean trebatuz.
- Zenbat denbora eraman zizun itzulpenak orotara?
Hasi, uste dut 88an hasi nintzela, eta bukatu iaz, korrika eta presaka bukatu ere. Anekdota bezala ez da kontatzeko itsusia: ELKAR argitaletxeak eskatu zituen itzulpen eskubideak, eta pare bat urteko epea eman zieten liburua argitaratzeko. Epea pasatu eta erreklamazioa etorri zitzaien liburua argitaratu gabe zegoelako. Lehenbailehen bukatu egin beharko nuela esan zidaten, beraz. Akuilu polita, ikusten duzunez. Orduak ezin ditut kalkulatu, nolanahi ere ehundaka ordu asko sartu nituen eta kolpe diferenteetan gainera. Hasieran, ohi denez, berotasunaren garrarekin hiru bat kapitulu egin nituen, gero liburua utzi eta luzaroan ez nuen ikutu ere egin, beste hamaika eginkizunetan sartuta. Guztira, hiru epe edo fase diferentetan burutu nuen lana.
- Eta epeka egiteari arazorik aurkitu al diozu?
Bai, aldika egindako lan horietan, etenaldi luzeegi bat gertatu baldin bada, zerorrek ere ez dituzu erizpide berberak erabiltzen, kontraesanetan erortzen zara askotan hiztegiaren aldetik, etab. Ondorioz, orrazketa lana zaildu egiten da, zeren agian lehen kapituluan hitz bat erabili baduzu, baliteke zazpigarrenean hitz bera erabili ordez beste sinomino baten bitartez ordaina ematea. Desorekarako arrisku dexente dago, beraz.
Marguerite Yourcenarena uste dut jarraituago egin nuela, eta bere akats edo bertuteekin, zuzenketa lanak egiterakoan ez nuen hainbesterainoko arazorik izan, hiztegiaren aldetik, behinik-behin. Goldingen liburu honetan, hiztegia, deskribapenen aldetik, bihurriagoa eta puntillistagoa da, kontzeptu abstraktoak ez dira hain ugari, baina bai adibidez erliebe geografikoari edota pertsonaien mugimendu eta keinuei, edo argiaren paisaiaren gaineko efektuei dagozkienak.
Gainerako arazoen artean, betikoa bada ere, aditz trinkoen buruhauste eternoa aipatuko nuke, endemas ingelesa den bezalakoa izaki. Dena den euskarak baditu bere baliapideak horretan: partizipio hutsen erabilera, laguntzailea elidituz, eta abar. Hain zuzen ere, poztu egin nintzen, sari hau eman zidatenean prentsan azaldu zen aipamenean hori azpimarratzen zutelako, narrazioaren erritmoari eusten niola, alegia, bizitasun hori senez jaso eta gauzak ahal dela laburtzen saiatua nintzela.
Literaturtasun fonikoa zaintzen ere saiatu naiz: adibidez, landareria astindu zen jarri beharrean landareria iharrotsi zen jarri dut, jatorrizko shake delakoaren antzekoagoa, nire eritziz; hau da, mimetismo foniko horiek, Goldingek nire ustez oso ongi zainduta dauzkanak, nik neuk ere nolabait jasotzen saiatu naiz, narrazio bat izan arren, eta ez poesia: jakina denez, poesian askoz ere gehiago zaindu behar dira horrelako gauzak, baina prosan ere bai, ahal den neurrian, nik uste.
- Itzulpenean aurkitutako arazo batzuk, lexikoarena adibidez, aipatu dituzu, baina zeintzuk azpimarratuko zenituzke?
Uste dut euskal itzultzaileok badugula arazo oinarrizko eta ia-ia estruktural bat: hiztegiz hiztegi saltoka ibili beharra. Orain badago ingeles-euskara hiztegi bat, baina artean ez zegoen halakorik; oraingoa ere ez dakit zein neurritan izango ote den literatur itzulpenerako erabilgarri, ez dut oraindik probarik egin. Orain arte behintzat, hauxe da euskal itzultzaileoi dagokigun patua: irakurtzen duzu jatorrizko testuan halako hitz bat, bere esanahia edo adiera zehatza ez dakizuna —cliff, demagun—, begiratzen duzu ingeles-gaztelera hiztegian —acantilado azaltzen zaizu—, eta azkenik Placido Mujikarenean edo bilatu behar duzu euskarazko ordaina... Lan nekosoa da.
Hiztegien artean saltoka ibili behar horrek luzatu eta zaildu egiten du prozesua, eta askotan gaztelera-euskara hiztegiek ere badakigu zer nolako zehatzgabetasuna izan ohi duten. Nik neuk, behintzat, berme bila beti jotzen dut Azkuerengana, edo Ibonen hiztegira, baina Ibonen hiztegia ere oraindik amaitu gabe dago... Kuestioa da, liburua bukatu ondoren konturatzen zarela beharbada hitz hori gaizki erabili duzula; adibidearekin jarraituz, cliff uste dut troka bezala itzuli dudala liburu osoan, labar beharko zukeela konturatu gabe. Hiztegiaren joritasun hori izan dut buruhausterik handiena lan honetan. Yourcenarrenean agian gehiago erreparatu nion esaldien taiukerari, sintaxiari, erritmoari; baina Goldingen honetan, aldiz, hiztegia izan da, dudarik gabe, Diogenesen kriseiluarekin bila ibili behar izan dudana, eta batzutan, noski, zalantza frankorekin.
Adibidez titulua dela eta, batek baino gehiagok esan dit ea ugazaba nondik atera dudan, ingelesezko lord adierazteko. Kuriosoa da, frantsesez Sa majesté des mouches du izenburua, gazteleraz eta katalanez ere El señor/senyor. Eta esaten didate, nola jarri duk ugazaba? Ugazaba gaur egungo euskaran, badakigu "nagusia" dela, baina nere ingeles filologia pittinaren arabera, lord hitzaren etimologia zera da, "ogi banatzailea", jaun feudala, klaneko burua; eta gure "ugazaba" halakoxe zerbait omen zen, Mitxelenak zioenez, ahaide nagusia, euskal klan zaharretako "padrinoa". Horregatik, itzulpenean, Jainkoaren genesi sozialaren nolabaiteko mitologiaren adierazgarri denez gero, ugazaba egokiagoa iruditu zitzaidan.
- Itzulpenari egindako kritikaren batek lexikoaren zailtasuna azpimarratzen zuen hain zuzen. Hiztegia edo hiztegiak erabili beharrik gabe irakur daitekeen liburua ez da izango askorentzat, baina egin al daiteke liburu horren itzulpen on bat lexikoan hainbeste murgildu gabe?
ELKARekoek zer planteatu zidaten, orri azpiko oharrak jartzeko kontua, edo eraskin gisara hiztegitxo bat antolatzea. Buelta asko eman ondoren horrelakorik ez ateratzea erabaki genuen. Izan ere, ze kulpa dugu reef edo arrecife delakorik Euskal Herrian ez baldin badugu... Egia da katramilak pasatzen dituzula euskaraz hori nola den jakiteko, baina Plazido Mujikak baizadia jartzen badizu, hamar aldiz irakurri ondoren, uste dut irakurlea testuinguruagatik konturatzen dela azkenean koralezko baizadia "arrecife de coral" izango dela, eta jabetzen ez bada, ba kontsultatu egin beharko hiztegia, ze erremedio.
Dena den, kritika batzu aipatu dituzunez, gauza bat behintzat garbi utzi nahi nuke: liburu hau ez da zenbaitek esan duenez umeek irakurtzeko moduko liburu "erraxa"; inola ere ez. Bertako protagonistak haurrak eta mutil koskorrak dira, baina ez da inondik ere liburu irakurterraza.
- Eta esperientzia hau idazle batentzat, nolakoa da?
Nik uste dut, "atzeak erakusten du aurrea nola dantzatu" esaldiaren parodia bat eginaz nahi baduzu, itzulpenak erakusten duela idazketa nola egin, neurri handi batean behintzat. Itzulpenak jartzen digun listoi horri aurrez-aurre ekin artean askotan ez gara konturatzen zein erregistro mugatuz mugitzen garen euskarazko literatur sorkuntza egiterakoan. Nik bi literatur itzulpen hauen bitartez ikaragarri ikasi dut, euskara bera ere bai, noski. Ez naiz damutzen lan horiek egin izanaz, eta uste dut euskal literaturgintzan aritu naizela hori egitean.
Nere orain arteko esperientziak, bai literatura itzultzean eta baita Kutxan egunero-egunero egin behar izaten dudan lanean ere —gehienetan testu juridiko-ekonomiko edo eskutitz erabat komertzialak itzultzeak, honek ere egunero ematen dizu halako erritmo edo ohitura bat, eta ez nuke gutxietsi nahi—, baina bereziki literatur itzulpenak sortze lanaren ezinbesteko osagarri bezala ikusten ditut. Esate baterako Bertso paper printzatuak liburua ez nukeen hala idatziko aurretixe Yourcenarren itzulpena egin izan ez banu. Itzulpenek emandako trebeziak eta haietan sintagmak trinkotzen egindako entrenamenduak zuzeneko islada izan du nere ondorengo sortze-lanetan. Literatur sorkuntza eta itzulpengintza elkar elikatzen duten bi lan osagarri dira erabat, eta literaturtasunaren ikuspuntutik balio berekotzat jotzen ditut.
- Eta idaztea ala itzultzea, zer zaizu errazagoa?
Nik uste dut sortze lanak desgaste psikiko handiagoa dakarrela, baina errazagoa da aspektu zehatz batean, alegia, gure ohizko erreferentzia kultural eta linguistikoetatik abiatzen garelako eta baita gure literatur tradizioaren mailatik ere. Aldiz, horrelako liburuak itzuli beharrak izugarrizko entrenamendua egitera behartzen zaitu, eta diziplina handiagoa ere eskatzen dizu, beharbada.
- Lehen esan duzu jatorrizko testuaz gain beste hiru itzulpen ere erabili dituzula zure lanean. Zer iruditu zaizkizu beste hizkuntzetara egindako itzulpen horiek?
Konturatu nintzen, harridura dexenterekin gainera, hizkuntza normalizatu eta guztiz finkatu horietan itzultzaileek oso askatasun handia darabiltela itzultzean; frantses itzulpenarena oso kasu nabarmena da, titulutik hasita; ez da errespetatzen ezta puntuazioa ere, esaldiak berak askoz era anpulosoagoan itzulita daude, eta erabat libre. Honekin ez dut ez ezer eta ez inor justifikatu nahi, baina agian guk egiten duguna ez da hain txarra; baliteke gu zenbaitetan aitasantua baino santuago izatea, hiperkritikoak, alegia.
- Azken urte hauetan salto handia eman da literatur itzulpenean; gero eta gehiago itzultzen da, baina kalitatea kantitatearen pare al dago?
Nik azkeneko hiru urte hauetan hurbiletik ezagutu dudan literatur itzulpenaren lagin bat hemengo "Orixe" sarira aurkezten diren proiektuak dira. Urtero irakurtzen ditut eta alde handiak nabaritzen dira; berehala nabaritzen zaio esperientzia duen eskuari eta zirriparraka ari den hasi berriari edo euskara behar bezala menderatzen ez duenari. Baina nik esango nuke dozena bat literatur itzultzaile oso onak baditugula Euskal Herrian, eta produzio aldetik ere horiek dira gehien argitaratzen dutenak.
- Administrazio, irakaskuntza eta beste alor batzutarako erizpide finkaketa ahalegin bat dagoen bezala, literatur itzulpenerako ere erizpideak hurbiltzeko premiarik ikusten al duzu?
Administrazio mailan egiten ari den hizkuntz ereduen finkaketa, nik ez dakit zein neurritan den kontrolatua eta erizpide finkatuen bitartez egindakoa; neurtu beharko litzateke zenbateraino IVAPetik edo beste erakundeetatik ematen diren erizpide bateratu horiek. Nik hemengo (Kutxako) esperientziagatik diot, frankotiradore gisara gabiltzalako neurri handi batean. Eskerrak UZEI hor dagoen, zeren hizkuntza teknikoaren alorrean nik behintzat aitortzen dut UZEIren kumea naizela, UZEIk markatutako erizpide terminologikoen arabera funtzionatu izan dudala. Baina hori terminologiari dagokionean bakarrik, hizkuntza askoz zabalagoa da ordea, eta hor daude adibidez sintaxi problemak, eta horietan ahal duenak ahal duena egiten du, bere kasa. Dudarik gabe beharko litzateke halako estruktura bat, borborrean eta han-hemenka egiten diren esperientzia guzti horiek bateratuko lituzkeena. Adostasun batera iritsiko litzatekeen erakunderen bat. Hori nere ustez Unibertsitatean edo Itzultzaile Eskolan —goian bego— edo antzeko erakunde ofizialki aintzat hartutako eta hornitutako batean egin beharko litzateke, esperientzia guztien mintegia izango litzatekeen leku batean, eta noski bedeinkazio guztiekin, Euskaltzaindiatik hasita. Horrelakorik ez dagoen bitartean, ahal dugun bezala jarraitu beharko dugu. Funtzio sozial nahi baduzu landuagoetan beraietan ere, ikastoletako testugintzan adibidez, askotan hizkuntza oso txepela, oso pobrea erabiltzen bait da. Mailaz-maila eta alorrez-alor ikusi beharko genuke, eta batuketarako saio eraginkorragoak egin. Baita literatur itzulpenaren alorrean ere, nahiz eta hor, literatur hizkeraren berezitasunak halakoak izaki, seguraski barreiadura, sakabanaketa edo eritzi aniztasuna beharbada ugariagoa izango litzatekeen, baina saiatu egin beharko ginateke.
* * *
Itzultzaile-idazle ziklikoa da Joxe Austin Arrieta, beti tartekatu ditu literatur itzulpenak eta sormen lanak. Berak adierazi digunez, orain sormen lanari ekitea tokatzen omen zaio.
