Auzitegietako interpretaritza
Alberto Amorrortu

HAEEko Euskalduntze Zerbitzuko itzultzaile-interpretari taldea aritu izan da azken urte hauetan auzitegietako interpretaritza egiten^[1]. Izan ere, Euskal Autonomi Elkarteko Zuzentza Administrazioak, azken bolada honetan itzultzaile-interpretariak kontratatzeari ekin badio ere^[2], HAEEra, besteak beste, jo izan ohi du interpretari bila, erakunde honen zereginetako bat bait da, ihardutze-sail ofizialek hala eskatuz gero, itzulpen-interpretaritza egitea (ikus arauei buruzko eranskina, HAEEren egitura-dekretuak).

HAEEren talde horretako kide izanik, auzitegietako interpretaritzan izan dudan esperientzia laburraren ondoriozko gogoetak (Azkueren hiztegia, 2. adiera) azaltzen ahaleginduko naiz.

Zuzentza-Administrazioaren egoera aipatuz ekingo diot honi. Ezin esan Zuzentza-Administrazioa behar bezala edo modu normalean aritzen denik: arazoak erabakitzeak luzeegi jotzen du, epaile eta idazkarien mugikortasunak buru gabe uzten ditu auzitegi-epaitegiak, baliabide materialak urriak dira (Euskal Autonomi Elkarteak gauzazko baliabideen konpententzia hartzeak konponduko ahal du hori...).

Hizkuntzaren edo hizkuntzen arazoa gehitu behar zaio horri: lege-arauek aitortzen dutenez (ikus arauei buruzko eranskinean, Konstituzioa, Estatutua, Euskararen Erabilera Arauzkotzeko Legea eta "Ley Organica del Poder Judicial" delakoa), bi hizkuntza ofizial dira Euskal Autonomi Elkartean, eta ondorioz, horko Zuzentza Administrazioan. Norbere hizkuntza erabiltzeko eskubidea oinarrizko eskubide da. Euskararen erabilera, goraka egin badu ere, minoritarioa da, ordea, gutxi entzuten da epai aretoetan: erabiltzeko tradiziorik edo ohiturarik eza, funtzionariak, epaile eta idazkariak batez ere, erdaldunak izatea —estatu mailako funtzionariak direla gogoratu behar da— eta horietako batzuren euskararekiko joera (prozesua gehiago luzatuko delako ustea...), langile euskaldunen prestakuntza falta. Arrazoiak ugari.

Guzti horrek lan baldintza eskasekin aritu beharra ekarri dio interpretariari. Alde batetik, aretoan kokatzeko arazoak, lana betetzeko toki egokirik eza..., ez dira konpontzen zailak. Bestetik, pertsonen jarrerak: batzutan, funtzionariek, abokatuek eta interpretariaz baliatzen direnek ez dute interpretariaren lana estimatzen, zalantzatan jartzen dute ("Zer adierazten duten galdetzeko izan nintzen... baina ez nintzen ausartu, itzultzaileez fidatu ez edo", Prontxiok izenpetutako artikulua, 1990-2-8ko EGIN).

Testuingurua kontutan izanik, interpretaritzaren berezitasunei lotuko gatzaizkio jarraian.

Dakikegunez, ahozko itzulpena, interpretaritza, bi eratakoa izan daiteke: esanosteko interpretaritza, hizlariak bere saioa edo diskur-tso zatia bukatu ondorengoa; aldibereko interpretaritza, hizlaria hitz egiten ari den bitartean burutzen dena.

Esanosteko itzulpena da Euskal Autonomi Elkarteko auzitegi epaitegietan bi hizkuntza ofizialen artean gehien erabiltzen dena (aldiberekoa, Nuremberg-eko epaiketari buruzko filmeetan baino ez dugula ikusi esango nuke).

Esanosteko interpretariak, hizkuntza baten entzun duena bestean behar-bezala emango badu, hau da jatorrizko mezua jaso eta dagokionari ulerterazi, lehendabizi mezua ulertu, aldiberean ematen ez denez, gogoratu, eta azkenik, xede hizkuntzan era koherente eta ulergarrian eman behar du.

Goian aipatutako bideari jarraiki, has gaitezen ulermenarekin:

Ulermena

Bi motatako arazoak azpimarratuko nituzke hemen:

A) Hizkuntza arrunta ulertzeari buruzkoak: sarritan gertatzen da zuzentza-administrazioaren zerbitzua eskatu duena, interpretaria eskatu duen hizlaria, alegia, eta interpretaria euskalki berekoak ez izatea (hizlaria baserritarra izatea eta interpretaria euskaldunberria, hizlaria Gipuzkoako kostaldeko arrantzalea izatea eta interpretaria bizkaieradun alfabetatua...). Elkar ulertzeko arazoak sor ditzake horrek (esate bateko, bizilaguna hitza: bizkaieradun euskaldun batek "compañero/ a" itzuliko luke, hizlariak esan nahi zuena gaztelerazko "vecino"tik hurbilago den bitartean. Nabardura horrek garrantzi handia izan dezake). Beraz, komenigarri litzateke hizlariaren euskalkia ezagutzen duen interpretaria izatea: bai epaileak, L.O.P.J. delakoaren arabera hizkuntza ezagutzen duen edonor aukera dezake interpretarirako (ikus arauei buruzko eranskina, L.O.P.J), bai interpretaria bidaltzen duen erakundeak, kontutan izan beharko lukete hori.

B) Lege eta Zuzentza arloko hizkuntza ezagutzea: zuzentza edo lege arloa eta hizkuntza juridikoari buruzko ezagupenek kalte egin ez ezik, beharrezko direlakoan nago, hau da, zein ingurutan aritu, hura ezagutu behar: auzitegi-epaitegien antolakuntza, zuzentza funtzionariak, prozesua zer den, prozesu motak eta horien aldiak, ahozkotasuna zeintzutan erabiltzen den gehiago (zibil eta lan arlokoetan), lege arloko hizkuntza bereziko terminologia, arazo zehatzaren nondik norakoa (auzi espedientea epaiketa edo ekintza aurretik eskatu eta ez didate inongo eragozpenik jarri). Euskarazko lege arloko hizkuntza finkatu edo normaldurik izan ez arren, berebiziko garrantzia du gaztelaniazkoa, traketsa, bihurria, klitxetua (el dicente, con la venia, tramite de conclusiones definitivas, circunstancias modifeativas, se desarrolla la prueba de cargo, la retractación de los testigos...) ulertzeak, gero eman ahal izateko. Auzitegietan arituko den interpretariak, edozein interpretarik beharrezko dituen ezagupen eta dohainez gain, arlo horretako ezagupenak behar ditu: ez dut uste interpretarien prestakuntzarena konponduta dagoenik, are gutxiago auzitegietako interpretariena. HAEEren Administrazio eta Lege Arloko Itzultzaile Eskolak saioak egin ditu, baina beldur naiz bide hori ez ote den itxi; baliteke Unibertsitateak zeregin hori bere gain hartzea. Epe laburreko beharrak ezin dira ahaztu, ordea.

Oroimena

Lehen esan bezala, esanosteko interpretaritzak oroitzea eskatzen du ulertzeaz gain. Auzitegietako kontestuak berezitasunak ematen dizkio oroitu behar horri. Izan ere, datak, zenbakizko datuak, enumerazio luzeak, toki izenak, pertsonaia desberdinak, harreman nahasiak, kontrako bertsioak... sarri agertzen dira itzulgaietan. Gure oroimen ahulaz fidatzea baino, hobe dugu esanosteko interpretaritzako notaketa teknika ikasi eta erabiltzea, fideltasuna ezinbesteko gertatzen bait da hemen, besteak beste, zehaztasunik eza kode penalaren esparruan sar daitekeelako (ikus eranskina, Codigo Penal). Prozesu penaletan, behin baino gehiagotan gertatu zaigu salatuaren abokatu defendatzaileak, edo salatuak berak, interpretariak ehuneko ehuna itzuli ez duela argudiatzea. Gakoa bezain garrantzitsu dira zirkunstantziak hemen^[3].

Mezua ematea

Bi hizkuntzetatik interpretatzea, bi hizkuntzetan eman beharra gerta dakiguke: normalean epaileak edo funtzionariak gaztelaniaz esaten duena euskaldunari itzuli behar zaio eta hizlari euskaldunaren diskurtsoa epaile-fiskal eta abarrei. Euskal Autonomi Elkarteko bi hizkuntza ofizialen egoeren arteko ezberdintasunak ere arazoak sortzen ditu sarritan: gaztelerazko zuzentza arloko hizkuntza normaldurik (omen) dago, tradizioa du, hiztegi berezi finkatua... gazteleradun arruntentzako eurentzako ulergaitza, askotan.

Euskaraz ez dago horrelakorik: tradiziorik ez, hizkuntza normaltzeko hastapenetan baino ez gaude. Dokumentuen ereduak, formularioak, hiztegiak, lege testuak eta gaztelerazko lege testuen itzulpen normalduak apenas egiten hasiak. Interpretariak ez du euskarazko erreferentzia gehiegirik, eta euskarazko lege-hizkuntza xume hori ezagututa ere, alferrik zaio erabiltzea, sarritan, euskaldun alfabetatu gabe batek ez bait du ulertzen. Beraz, gaztelaniaz azaldutako mezua euskaraz emateko orduan, itzuli ez ezik, mezua jaso behar duenak ulertzeko moduan egokitu behar da (esate bateko, epailearen ordez jueza erabili; notari-akta edo akta notarialen ordez egun hartan izenpetu zenuen harako paper hura), baina gehiegizko "interpretaziorik" egin gabe.

ERANSKINAK

1978ko Espainiako Konstituzioa

3. ARTIKULUA

1. Gaztelania da Espainiako estatuaren hizkuntza ofiziala. Espainol guztiek jakin behar dute eta erabiltzeko eskubidea dute.
2. Espainiako beste hizkuntzak ere ofizialak izango dira haiei dagozkien erkidego autonomoetan berauen estatutoei dagozkien eran.
3. Espainiako hizkuntza moeta ezberdinen aberastasuna kultur ondare bat da eta hura babes eta begirunegarri izango da.

Euskal Herrirako Autonomia Estatutoaren 3/1979 abenduak 18, Lege Organikoa

6. ARTIKULUA

1. Euskarak, Euskal Herriaren berezko hizkuntza denez, hizkuntza ofizialen maila izango du Euskal Herrian gaztelaniarekin batera eta guztiek dute bi hizkuntzok ezagutzeko eta erabiltzeko eskubidea.

Ley Orgánica 6/1985 de 1 de julio del Poder Judicial.

ARTÍCULO 231

1. En todas las actuaciones judiciales, los jueces, magistrados, fiscales, secretarios y demas funcionarios de juzgados y tribunales, usaran el castellano, lengua oficial del estado.
2. Los jueces, magistrados, fiscales, secretarios y demás funcionarios de juzgados y tribunales podrán usar también la lengua oficial propia de la comunidad autónoma, si ninguna de las partes se opusiere, alegando desconocimiento de ella, que pudiere producir indefensión.
3. Las partes, sus representantes y quienes les dirijan, asi como los testigos y peritos, podrán utilizar la lengua que sea también oficial en la comunidad autónoma en cuyo territorio tengan lugar las actuaciones judiciales tanto en manifestaciones orales como escritas.
4. Las actuaciones judiciales realizadas y los documentos presentados en el idioma oficial de una comunidad autónoma tendrán, sin necesidad de traducción al castellano, plena validez y eficacia. De oficio se procederá a su traducción cuando deban surtir efectos fuera de la jurisdicción de los órganos judiciales sitos en la comunidad autónoma, salvo, en este último caso, si se trata de comunidades autónomas con lengua oficial propia coincidente, o por mandato del Juez o a instancia de parte que alegue indefensión.
5. En las actuaciones orales, el juez o tribunal podrá habilitar como interprete a cualquier persona conocedora de la lengua empleada, previo juramento o promesa de aquella.

Código Penal

ARTÍCULO 332

Cuando el testigo o perito, sin faltar sustancialmente a la verdad, la altere con reticencias o inexactitudes, la pena será de multa de 100.000 a 1.000.000 de pesetas.

Azaroaren 24ko 10/1982 oinarrizko Legea, euskararen erabilpena arauzkotzezkoa.

9. ATALA

1. Epailaritzarekingo harremanetan, herritar guztiek aukerako hizkuntza ofizialaz baliatu ahal izango dute, inolako itzulpenik ezin eska dakiekeela.
2. Euskaraz aurkeztutako idazki eta agiriak, eta bai epailaritza ihardunak, balio osozkoak eta eragite-indarrezkoak izango dira.
3. Eusko Jaurlaritzak, dagokien ihardutze-sailekin elkar hartuta, Euskal Herriango Epai-Arduralaritzan euskararen erabilpena arauzkotzea suztatuko du.

12. ATALA

2. Halaber, itzultzaile zerbitzu ofiziala sortaraziko du; hori autonomia-elkarteko herritarren eta herri-erakundeen esku egongo da, itzulpenen zehaztasuna eta legezko baliokidetasuna bermatzeko.

Azaroaren 7ko 262/1989 Dekretua, Euskal Autonomi Elkarteko Itzulpen Zerbitzu Ofiziala sortarazi eta Herri-Arduralaritzaren Euskal Erakundearen Ihardute-Egitura aldatzen duena (1989-12-14ko EHAA, 235 zk.a)

2. ATALA

Herri-Arduralaritzaren Euskal Erakundearen Ihardute-egitura zehazten duen dekretuaren (azaroaren 1 lko 269/1986 dekretua) 12. atala honela idatzita geratuko litzateke:

12. ATALA

1. Itzulpen-Zerbitzu Ofiziala izango da euskararen eta gaztelaniaren arteko itzulpenen zehaztasuna eta lege-baliokidetasuna ziurtatzeko aginpidea duen ihardute-saila.
2. Itzulpen Zerbitzu Ofizialak honako egiteko hauek beteko ditu:
   d) Zuzentza-Administrazioak eskatutako epailaritza ihardunak (auzi-eske, elkar hartzeko agiri, agiri-bidezko froga, epai, e.a) euskaratzea eta gazteleratzea, doakien alderdiei jakin erazteko edo besterekiko indarra izan behar dutenean.
   e) Epaialdi, aurrez-aurreko, adierazpen eta abar bezalako epailaritza ihardunetan euskarazko nahiz gaztelaniazko interpretaritza egitea, Zuzentza-Administrazioak hala eska dezanean.

Oharrak

1. 1986: 6 saio. 1987: 23 saio. 1988: 24 saio. 1989: 29 saio.

2. Euskal Herriko Auzitegi Nagusian, Bilbon, bi itzultzaile-interpretari ari dira. Bana Donostiako eta Gasteizko Probintzi Auzitegietan.

3. Ikus Koldo Bigurik interpretaritzari buruzko ikastaroez egindako aipamena: SENEZ 1989, 1-2 zenbakiak, 215-217 orr.