Arrue eta bere garaia
Yoana Iguaran

Artikulu hau idaztean, Gregorio Arruek bizi izan zuen garaia aztertzea izango da gure helburu nagusia. Horretarako, estatuko eta Europako gertaerak eta kultur mugimenduak azaltzen hasiko gara, ondoren Euskal Herrian gertatutakoan sakontzeko asmoz. Aurrerago ikusteko aukera izango dugun bezala, garai honetan Euskal Herritik kanpo gertatzen denak eragin haundia izango du bertan jazotakoa ulertzeko, bai politikan, bai kultur arloan.

Bigarren urratsa, XIX. mendeko euskal literaturaren garapena aztertzea izango da: joerak, idazleak...

Azkenik, Arruerengana hurbilduko gara, berak idatzitakoa eta egindako lana garai honetan txertatzeko asmoz, aldiberean bere garaikide ziren mugimendu eta idazleekin izan zituen harremanak azalduz.

Lantxo honen xedea, Arrueren lana bera baino honek bere garaian izan zuen oihartzuna eta eragina aztertzea da. Hori dela eta ez gatzaizkio bere lanari zuzenean lotuko; bere idazkeraren azterketa, adibidez, azalekoa besterik ez da izango.

Bizitza

Gregorio Arruabarrena Rezola, Gregorio Arrue izenez ezagunagoa dena, 1811. urtean jaio zen Hernanin.

Gaztaroan, 1829an Arantzazuko frantziskotarren etxera joan zen fraile izateko asmoz, baina bere osasun ahulagatik ezin izan zuen bere gogoa bete, 1831 an bidali bait zuten. Handik Zarautzera aldatu zen bizitzera, maixu ikasketak egin eta irakaskuntzan eman zuen bere bizitza. Hala ere, irakaskuntzari denbora eta lan asko eskeini bazion ere euskararen arloan lortu zuen ospea.

1890ean hil zen Zarautzen.

Idazlana

Lehen esan dugun bezala, Arrue euskararen arloan egindako lanagatik ezagutzen dugu gaur egun. Ez dakigu, ordea, noiz hasi zen euskara lantzen. Batzuren ustez, maixu ikasketak amaitu ondoren hasi omen zen.

Bera izango da, ogibidez, lehen euskal itzultzailea. Bitartean asko izan ziren bere lanak beste hizkuntzetako liburuak itzuliz osatu zituztenak; baina inork ez zuen izan, ziur asko, Arruek adinako eskaera. Honetaz gain, egindako itzulpenak ordaindu egiten zizkioten eta Arocenak dioenez "si no espléndidamente con cierta eficacia remunerativa que aun hoy pareceria aceptable^[1]. Beraz, hona hemen lehen euskal itzultzaile profesionala.

Horregatik, bere lanaren zatirik haundiena itzulpenak izango dira eta hauetan erlijio gaietakoak nagusi badira, baditu bestelakoak ere. Dena den, ez da dena itzulpena izango azter; dezagun bada, bere idazlana gertuagotik; horretarako hiru multzo bereziko ditugu:

a) Batetik, itzulpenak ditugu. Gorago esan dugun bezala, hauek dira bere lanaren zati garrantzitsuena. Gehienak erlijioa dute gai nagusi bezala, adibidez:

• Santuen bizitzak:
  • Aita San Ignacio Loyolaco gloriosoaren hizitza Azpe Azcoitietaco person ascoren erreguz D. Gregorio Arrue Zarauzvo escolamaisuac euscaraz ifinia.
  • Bearguillearen arguia edo bearguintz humilletan sant ciran cembait Cristau nohleren Vicitzac Familia Sagl duaren cerbait herri laburqui aurrera emanaz Jesus Companiaco Aita Francisco Butinac gaztelaniaz egsA eta D. Gregoio Arruec euskarara itzulia.
• Kateximak:
  • Cristauaren doctrinaren jaquinbide azaldua edo Astesl ren esplicacioac Santiago Mazo Jaunaren liburutic ] Gregorio Arrue Zarauzco escola maisuac aterea.
  • Cristoren imitacio eta munduaren desprecioa lau libur tan. Aita Tomas Kempis veneragarriac latizıez eguirıac e D. Gregorio Arrue-c eusquerara ecarria.
• Aszetikako liburuak:
  • Oracio mental edo pensamentuzcoa iduquitzeco gai egx quiac decazquian escu-liburua. Jesusen Compafıiako Ai Villacastinec gaztelaniaz eguin zuenetic D. Gregor Arruec eusquerara itzulia.
  • Salvacioco aingura edo bertutean hiciro aurreratzec cristauai hide eta gai egoquiac heguietaratzen eta anime artzayai beren parroquiaco gendea ontzeco hiciro lagu dizayequean escu-liburua. Jesusen Companiaco aita Jos Mach-ec gaztelaniaz eguin eta D. Gregorio Arrue-c eua querara itzulia.
• Orazio liburuak:
  • Aita San Jose gloriotsuaren bederatzi-urren edo nobend gaztelaniazvo batetic D. Gregorio Arrue-c eusquerart itzulia.
  • Maria Doncella guciz garhiari here sortze edo concepciK manchagabearen misterioan hederatzi-urrena A. Silvestre Llansolec erderaz ipini eta don Gregorio Arrue-c eusquerara itzulia.

Baina bere itzulpenen artetik arrakastarik haundiena ezagutu zuena Bravante-co Genovevaren hicitz arrigarri miragarria da; bi argitaraldi izan ditu liburu honek: 1855ean lehena eta 1960an bigarrena. Badu Arruek, ordea, liburu honen beste itzulpen bat 1868an egindakoa: Santa Genovevaren vicitza antzinaco denhoretaco condairen ederretaco hat.

Liburu hau erlijio gaietatik gehiegi urrundu gabe bestelako irakurgaia eskeintzen zien euskaldun kristau prestuei; hortik lortu zuen arrakasta eta zabalkundea.

Batzuk diotenez, bere itzultzeko zaletasuna hainbestekoa zen non beste euskalkietan idatzitako zenbait liburu gipuzkerara moldatu bait zituen; horien artean Mogelen Peru Aharc eta Mendibururen eskutitz batzu ere.

Azkenik, LiDeralen dotrina pecatu d bezalako lanak ditugu. Hau liberalen eta haien pentsaeraren aurkako liburua da, garaiko kristau ikuspuntutik idatzia. Honelako liburuek Arrueren pentsaeraren berri ematen digute.

b) Bestetik, baditu zenbait idazlan orijinal ere, hau da, itzulpenak ez direnak. Narrazio laburrak dira. Baina 1880tik aurrera lorejokoetan aurkeztu eta argitaratu zirenak ezagutzen ditugu bakarrik; baliteke gehiago idatzi izatea baina ez dira guregana iritsi. Izan ere, Arrue hil zenean hainbat esku-idatzi argitaratzeke gelditu ziren. Hauetako batzu Donapaleuko frantziskotarren komentuan daude, beste batzu, berriz, bere senitartekoek dauzkate. Hauek dira ezagutzen ditugunak:

• Gurasoekin zu nola zure umeak zurekin ala. 1881ean Donostian egindako lore-jokoetan ohorezko aipamena.
• Aspaldi ayetaco gure asahak euskaldunak ziran; gu ere bai omen; ala uste. 1882an Donostian ospatutako lorejokoetan zilarrezko erramu sorta.
• Zarauzko ondekidetzea 1884ean Donostian egindako lehiaketan akzesit.
• 1886an Arantzazun, Ama Birjinaren koroaketa zela eta ospatutako literatur lehiaketan saria lortu zuen, euskal idazleen sailean, Felipe Arrese Beitia, Karmelo Etxegarai eta Isidoro de Arbulorekin batera.

c) Azkenik, hirugarren sailerako utzi dugu, hizkuntzalaritza alorrean egindako lanak. Arlo honetan, Bonaparte eta Van Eysi eskeinitako laguntzaz gain, Eusebio Lopez argitalari tolosarrak Aizkibelen hiztegia argitaratzeko presta zezan eskatu zion. Arruek egindako lan honetaz baliatu zen Azkue bera ere bere hiztegirako.

Idazkera

Dirudienez, Arrue euskara oso ondo menperatzera iritsi zen. Izan ere, menperatu ezezik ondotik ezagutzen zuen euskara, horregatik Bonaparte XIX. mendeko hizkuntzalari ospetsua Zarautzeraino joan zitzaion berarekin elkarrizketatzeko asmoz eta Van Eys garai honetako beste hizkuntzalari haundiak ere laguntza eskatu zion bere lexikografiazko azterketak burutzearren. Are gehiago, Eusebio Lopezek Arruek hizkuntzaren arloan zuen jakinduriaz jabeturik, Aizkibelen hiztegia argitaratzeko presta zezan eskatu zion eta Arruek helburu horrekin erantsi zizkion oharrez baliatu zen Azkue bere hiztegia egiterakoan. Guzti honek erakusten digu Arruek hizkuntzaz zuen ezaguera.

Beraz, garbi dago Arruek euskara bere luze zabalean ezagutzeaz gain, beste euskalkietako liburuak ere egokitu bait zituen gipuzkerara, bere sakonean ere ezagutzen zuela.

Haren idazkerari buruz hitz egitean, gehienak ados daude lexikoa baloratzerakoan eta hiztegi oparoa, aberatsa, ugaria zuela diote; Zaitegik, adibidez, honela dio: "Bera ez da garbizalea, ezta urrik eman ere: zertan ari den igarri gabe idazten dizu"^[2].

Baina ez da batasun bera ageri joskerari buruz hitz egitean; Zaitegik, adibidez, honela dio: "Gehienetan zabarra da, mordoillokadak metaka ditu"; Enrike Zabalak, aldiz, honako eritzia du: "Itzultzaile bezala ona eta zehatza da. Hizkera aparta du, ugaria, herrikoia"; Fausto Arocenak "La version guipuzcoana del Peru Abarca artikuluan honela dio: "prosa de gran fluidez y abiertamente asequible"^[3].

Haren idazkeraren azterketa sakona beste baterako uzten badugu ere, zera esan nahi genuke: kontutan izanik Arrueren itzulpenek garai hartan izan zuten hedapena eta arrakasta, bere lanek ez zuten oso zailak izan behar irakurtzeko, ez ulertzeko; hortaz, Zaitegik aipatzen duen "mordollokeria" hobeto aztertu beharko litzateke. Hiztegian ezezik Arrueren idazlanak lokuzio eta esamoldetan ere oso aberatsak dira; honen ondorioz lokuzio hiztegia egitean iturri bezala erabili zituzten bere lanak.

XIX Mendeko giro politikoa

Gregorio Arrue 1811-90 bitartean bizi izan zen, hortaz XIX. mendeko gertaerak gertutik jarraitzeko aukera izan zuen.

XIX. mende honetan aldaketa garrantzitsuak jazoko dira Espainian eta baita Europako beste herrialde askotan ere. Gehiegizko sinplifikazioan erortzeko arriskua badugu ere, aldaketa hauek honela labur ditzakegu: XIX. mendea arte Europako herri gehienetan antzinako errejimenean oinarritutako monarkiak zeuden agintean; honek esan nahi du ekonomia nekazaritzan oinarritzen zela, gizartea gogorki mailakatua zegoela, Elizak indar haundia zuela, erregea ahalosoduna zela, hau da, beste inoren partaidetza gabe agintzen zuela... Baina bestelako ekonomia eta gizarte eredua hasiko da indartzen poliki poliki; merkataritza, lanbide liberalak eta hasi berria den industrializazioa izango dira honen oinarri ekonomikoak.

Eredu ekonomiko berriak burjesiaren indartzea eta langileriaren sorrera dakar berarekin. Burjesiak ordua arte gizarte piramidearen goiko mailetan zeuden Eliza eta aristokraziaren boterea gutxitzearren egingo du borroka. Horretaz gainera, erabaki politikoetan hartu nahi izango du parte; hortaz aldaketa ekonomikoak politikoak ere eragingo ditu. Honen haritik, konstituzioetan oinarritutako aginteak eskatuko dituzte, hauen bidez errezago ikusten bait dute beren eskubideen alde egitea.

Bi pentsamolde desberdin hauen arteko borroka izango da mende honetako gertaeren ardatza, istiluak tokian tokiko arazoek piztuko badituzte ere. Adibidez Espainian, errege ondorengotzaren arazoa zela bide gertatu ziren karlistadak, bertan kontserbatzaileak, antzinako errej imenaren aldekoak, Carlos V. aren inguruan, eta liberalak, eredu berriaren aldekoak, Isabel II.aren inguruan bildu zirelarik.

Euskal Herria

Hemen ere banaketa hau nahiko argia izan zen. Baina Espainiako beste zenbait lekutan gertatzen ez den osagai batek emango die berezitasuna bertako borrokei: foruen aldeko borrokak.

Foruen aldeko borroka XIX. mende honetako karlistadetan gauzatuko bada ere, mende osoan zehar borrokatuko dute euskaldunek beren legeak oso osorik hasieran, eta ahal zutena beranduago gorde ahal izateko. Honen adibide, mende hasieran frantziar eta espainiarren artean izandako guda dugu. Basileako bakearen bidez gerra amaitu eta frantsesek Euskal Herritik alde egin zutenean, gipuzkoarrek konbentzio gerran frantsesekin izandako harremanak aitzaki bezala hartuta borbondar estatu espainiarrak foruetan biltzen ziren zenbait eskubideren deuseztapenez zigortuko du Euskal Herria.

Mende honetan jazoko diren hurrengo gertakarietan gelditzen zaizkigun foruen iraupena izango da kezkarik nagusiena.

Espainiako liberalak foruak kentzearen aldekoak zirenez gero, aldeko euskaldun gehienak karlisten inguruan bildu omen ziren. Dena den, azken hau ez litzateke guztiz egia, zenbait historiegileren ustez, bertako liberalak ere foruzaleak bait ziren. Lurralde desberdinetako hiriburuak liberalen aldekoak ziren eta honek badu bere zergaitia: hirien ekonomia merkataritza eta bestelako lanbide liberaletan oinarritzen bait zen.

Hala ere, foruen defentsa izango da hego Euskal Herriko euskaldunak batu eta abertzaletas un sentimendua bizu eta zuzpertuko duena.

Hiru izan ziren karlistadak. Lehenengoa eta azkena izan ziren Euskal Herria gehien ukitu zutenak. Euskal Herriaren ekonomia erabat urritu eta unatu zuten karlistadek. Gudaloste batek zein besteak baserrietan egiten zituzten lapurreten ondorioz zaila gertatzen zitzaien herritarrei eguneroko beharrak asetzea, "Munagorriren kanta"n ondotxo azaltzen zaigun bezala.

Alfontso XII.aren baitan monarkia konstituzionala berreraiki zenean (1875eko abenduaren 29an) karlisten gudalostea sakabanatu egin zen, errege ustekoa Frantziara itzultzea behartuta aurkitu zelarik. Gerra gudaloste karlisten azpiratzearekin bukatzeak, oraindik indarrean zeuden foruen (zerga, militar arazoa) deuseztea ekarri zuen berarekin. Nafarroak bakarrik gorde zuen Lege Pakzionatuaren bidez foru zati zabala.

Euskal literatura garaiko gatazken berri-emailea izango da. Foruen galerak biziki zauritu zituen euskaldunen bihotzak, eta hala isladatuko dute garaiko idazleek bere lanetan. Foruen galera garai honetako gai nagusietako bat bilakatu zen eta behin eta berriro erabiliko dute Iparragirrek, Arrese Beitiak, "Munagorriren kanta"k, etab.

Kultur Giroa

Erromantizismoa izango da XVII. mendearen bukaeratik polikipoliki eratzen eta zabaltzen doan mugimendua. Hala ere estatuan eta Euskal Herrian ez da ezagutuko mende honen erdia arte, orduko gertaerengatik .

Nahiz eta erromantizismoa bereziki arte eta pentsaera arloko mugimendua izan, politikan eta ohituretan ere izan zuen eragina.

Politika eremuan, iraultza frantsesa eta Napoleonen garaiko zabaltzea izango dira mugimendu nazionalisten iturburua. Napoleonek bere inbasioen bidez herrien subirotasunean oinarritutako askatasuna zabaldu nahi izan zuen arren, bere nagusigoa ezartzen ahalegindu zen, zapaldutako herriena deuseztatuz. Napoleonek berak, zabaldutako oinarriei jarraituz nortasuna berreskuratzeko asmoz altxa ziren herri hauek, Napoleonen aurkako gudak nazio askatasunerako borroka bilakatu zirelarik.

Nazio eta nazionalitate ideiak sortu ziren garai honetan, kultura, hizkuntza, arraza eta geografiaren bidez lotutako giza multzoak adierazteko. Nazionalitate sentimenduak, abertzaletasunari emango dio bidea, nazioarekiko atxekimendua adierazteko.

Honekin batera bere nortasunean sakontzen hasi ziren herriak eta horretarako bakoitzak bere historia aztertzeari ekin zion. Hizkuntza ere ikerketa eta berreskuratze xede bihurtu zen, horixe bait da kultur biderik nagusiena.

Artearen ikuspegitik, erromantizismoak literaturan eta musikan izan zuen bere adierazpenik gailenena. Alor hauetan erromantizismoa neoklasizismoaren zorroztasunaren eta garai hartako arau akademikoen gogortasunaren aurka altxako da. Ilustrazioaren ondorioz nagusitu zen arrazionalismoaren aurkakoa izango da; eremu berri eta ezezagunak aurkitu nahi izan zituen. Horregatik norbanakoen eskubideak, sentiberatasunaren adierazpen librea, berritasuna, irudimena, etab. aldarrikatuko ditu.

Kultur giroa Euskal Herrian

Euskal Herrira itzuliz gero, kultur mailan bi aldi desberdin bereiz ditzakegu; banaketa hau gainera, erromantizismoaren etorrerak markatuko du.

XIX. mendeko lehen erdialdeko kultur giroa aurreko mendearen oihartzuna izango da. Larramendiren indarrak bere jarraitzaileen lanean zirauen, baina 1850erako haren oihartzuna gero eta apalagoa da: Mateo Zabala 1840an, Iztueta 1845ean, J. Cruz Etxeberria 1853an, Lardizabal 1855ean hilko dira. Mendearen bigarren erdian, berriz, kultur giroak eta literaturak zuzpertze ikaragarria ezagutuko dute. Azter dezagun, bada, nola gertatu zen hau.

Euskaldunek mende osoa jardun zuten beren foruen aldeko borrokan eta honek artean ez ezagututako abertzaletasun sentimendua biztu zuen euskaldunengan. Foruak izan ziren ordua arte probintzia bakoitza bere buruaren jabe senti erazi zuena. Berauen galerak espainolen menpean jartzen zituen, beren ezaugarririk nagusiena deuseztatzen zuelarik. Horregatik, lokarri berrien bila abiatuko dira: hizkuntza, arraza, kultura, geografia; eta hauetan oinarrituko da nazionalismo berria.

Nazionalismo berriak arazoak beste era batera irudikatu zituen. Ordua arte lurralde bakoitza bere kabuz ibili bazen ere, aurrerantzean, "laurak bat" bezalako lemak sortu ziren. Artean lau probintzia izandakoak batasunaren beharra somatzen hasi ziren. Batasun hori zabaldu egingo da Chahok eta Gratien Adema Zaldubyk zazpirak bat" deia luzatu zutenean, mugaz bestaldeko eskualdeak gogoratuz.

Erromantizismoaren eragina mendearen erditik aurrera nabarmenduko da; bere baitako nazionalismo edukia azkar zabalduko da Euskal Herrian, euskaldunei beren nortasunean sakontzera behartuz.

Foruak, askorentzat euskal nortasunaren zutabea zirenak, galdu ondoren euskalduntasunaren adierazle berriak bilatzeari ekin zioten. Ikuspegi honetatik aztertu behar ditugu Iztuetaren Guipuzcoaco dantza gogoangarrien condaira edo historia edo Manterolaren Cancionero Vasco. Dena den, hizkuntzaren arlora zuzenduko dira ahalegin garrantzitsuenak.

Hizkuntzalaritzan ezinbestekoa da Luis Luciano Bonaparte, Van Eys eta Vinsonen lanak aipatzea. Haien lanei esker lortu zuten euskal gaiek maila zientifikoa.

Bai Bonapartek, bai Van Eysek bertako idazleen lankidetza behar izan zuten beren lana burutzeko. Bonaparte euskalkien azterketan murgildu zen; aztergaia biltzeko euskalki desberdinetako idazleei eskatu zien Biblia eta katexima zatiak itzultzeko; hona hemen osatu zuen lantaldeko partaide batzuren izenak: Uriarte bizkaitarra, Duvoisin lapurtarra, Otaegi gipuzkoarra eta Salaberry behenafartarra. Van Eysek, berriz, Arrueren eta Zarauzko frantziskotarren laguntza izango du lexikografiazko ikerketetarako. Hirurei eskertu behar zaie zenbait libururen argitalpena (Bonaparte) edo aurreko idazleen lanei buruzko berria ere (Vinson).

Chaho eta D'Abbadieren lanek bultzatuko dute, berriz, literaturaren zuzpertze eta loratzea mendearen erdialde honetan. Ezin da esan euskal literatura goi mailara jaso zutenik, baina lehen urrats bezala garrantzi haundikoa izan zen.

Azter dezagun, bada, literaturaren bizkundea.

Chaho eta d'Abbadie (Lore-jokoak)

Euskal Herrian ematen den erromantizismoa berezia izango da; ez da nazionalismoak Frantzian edo Alemanian eragin zuen erromantizismo bera. Euskal Herrian euskaldunek beren herria goratzeari ekingo diote baina zanpatua ikusten dutelako: iparraldea XIX. mendearen hasieratik Frantziaren menpe dago, eta hegoaldean mendearen azken herenean deuseztatuko dituzte foruak.

Gauzak honela, garai hartako giro ofiziala euskararen aurkakoa zen mugaren bi aldeetan. Egoera honetan, iparraldean euskal kontzientziaren bi eragile nekaezin azaltzen dira: Chaho eta d'Abbadie zuberotarrak. Biak 1810ean jaio eta Parisen ikasi zuten, bertan elkar ezagutu zutelarik.

Chaho erromantiko-zaletasunak barrutik zirikatu zuen Parisen ikasi zuen garaian. Baionan, 1845ean Ariel aldizkaria hasi zen argitaratzen. Bera dugu, hortaz, lehen euskal kazetaria. Aldizkaria sei urtez kaleratu zen baina 1862an galerazi egin zuten eta Chaho erbesteratua izan zen.

Antoine d'Abbadie zientzi gizona zen, asko ikasia eta ibilia atzerrian, baina euskaltzale porrokatua zen eta alor honetan egindako lanagatik ezagutzen dugu. Bertsolaria, kanta, antzerki eta dantza zalea zen eta zaletasun bera sortu nahi zuen beste euskaldunengan. Euskaltzaleak bilduz talde bat sortu nahi izan zuen, horretarako jendea euskal suaz zirikatuz. Asmo honekin "Euskal Festa" hasi zen antolatzen.

Izen honekin ezagutzen ditugun jaiak gehienez hiru egun irauten zuten eta mota guztietako ekitaldiak izaten ziren: pelota partiduak, herri-kirolak, ganadu feriak, dantzariak, txistulariak, bertsolariak eta guri gehien axola diguna, literatur lehiaketak edo lorejokoak. Euskal Festa horiek euskal munduaren isladapena izan nahi zuten.

1853tik 1879ra iparraldean bakarrik ospatu ziren Euskal Festak, baina indarra galduz joan ziren eta 1879an ospatu ziren lehen aldiz hegoaldean, Elizondon hain zuzen. Ondoren Gipuzkoan ere ospatu ziren eta beranduxeago Bizkaian. D'Abbadie 1897an hil zenean hegoaldean bakarrik ospatzen ziren.

Lorejokoetarako epaimahaia izendatzen zen eta honek aukeratzen zuen aurkeztutako olerkien artean zein saritu. Iparraldean ospatzen zirenean olerkiak bakarrik aurkez zitezkeen. Hauen maila oso ona ez izan arren, lehen olerkari belaunaldia sortuko da jai hauetatik. Hegoaldeko lorejokoetan narrazioek ere izango dute beren lekua. Bertara aurkeztutako lanak gero eta hobeak izango dira bai gaia bai formaren aldetik.

Honetaz gain, d'Abbadiek 1853an Parisen argitaratzen hasi zen Revue des Basses Pyrennees et Landes aldizkarian ere hartu zuen parte.

Chahok eta d'Abbadiek lan asko egin zuten elkarrekin; bien artean Euskal Herri osoari opa nahi izan zioten gramatika egin zuten. Berau zazpi probintziei opa zietela adierazteko "Zazpirak bat" lema berria erabili zuten. (Chaho izan omen zen eusko-abertzaletasunari oinarriak ipini zizkiona)

Bi aitzindari hauen lanak, oihartzun haundia izan zuen hegoaldean, antzeko taldeak sortu zirelarik lau probintzietako hiriburuetan; Irunekoa eta Donostiakoa izan ziren garrantzitsuenak.

Irunean 1877an Joan Iturralde Suit-ek bere etxean elkartu zituen euskara, Euskal Herriko lege zahar, ohitura eta eskubideen alde lan egiteko prest zegoen hainbat pertsona: Arturo Kanpion, Hermilio de Olariz, Francisco Navarro Villoslada...

Hauek "Asociaci 6n Euskara de Navarra " i zenek o elkartea o satu zuten eta Revista Euskara aldizkaria sortu zuten beren lanen adierazle bezala. Aldizkaria lauzpabost urtetan argitaratu zen. Bertan euskal literaturaz, etnografiaz, industriaz, moralitateaz etab. idazten zuten. Hau dena gazteleraz idazten zuten, elkarteko partaide gehienek euskara ez zekitelako.

Kanpion dugu talde honetan ezagunena. Gaztetan euskara ikasi zuen, bere burua Nafarroa eta Euskal Herri osoari oso lotuta sentitzen zuelako. Bere garai hartan Irunea aldean eta Euskal Herrian zeuden aldizkari guztietan idatzi zuen.

Gipuzkoako taldeaz aurrerago hitz egingo dugu.

Arrueren garaikideak

Orain arte XIX. mendean gertatutakoa eta honek kultur arloan izan zuen eragina aztertu ditugu. Ikus dezagun, bada, esandako guztia nola gauzatu zen, hau da, nola bizi ziren eta nola isladatu zuten garai hura mende hartako idazleek.

Horretarako hiru talde bereziko ditugu, bizitzea tokatu zitzaien garaiaren arabera; alde batetik XVIII-XIX. mendeen arteko aldaketa bizitzea suertatu zitzaien idazleak ditugu; bestetik, beren lana XIX. mendean zehar burutu zutenak ditugu; eta azkenik mendearen azken herenean aritu zirenak.

a) XVIII-XIX. mendeen bitarteko idazleak

Mende honen erdialdera arte luzatzen dira XVIII. mendean jaiotako zenbait idazleren lanak. Horien artean hauek lirateke garrantzitsuenak:

• Bizkaian:
  • Juan Antonio Mogel (1745-1804)
  • Pedro Antonio Anibarro (1748-1830)
  • Fray Bartolome Santa Teresa (1768-1853)
  • Pedro Astarloa (1751-1821)
  • Juan Mateo Zabala (1777-1840)

• Gipuzkoan:
  • Joan Bautista Agirre (Asteasukoa) (1742-1823)
  • Joan Inazio Iztueta (1768-1840)
  • Agustin Paskual Iturriaga (1778-1851)
    
    
• Nafarroan:
  • Joakin Lizarraga (1803-1868)

Ia idazle guztiak apaizak edota elizgizonak dira, prosaz idatziko dute eta gai erlijiosoa izango da gehien erabiliko dutena. Dena den, lan hauen helburua euskal kristauei irakurgai egokiak eskeintzea litzateke. Bestetik, garai honetan apaizak mixioak ematen ibili ziren herrietan zehar. Hauetako asko euskaldun hutsak zirenez gero, beren lana euskaraz egin beharko zutela konturatu ziren, baina ez zuten libururik beren predikuak euskaraz prestatu ahal izateko. Garai honetako liburu asko, beraz kristauei ezezik apaizei ere zuzenduak zeuden, mixioak euskaraz eman ahal zitzaten. Kateximak, sermoi liburuak, aszetika liburuak itzuli eta prestatuko dituzte Anibarrok, Lizarragak, eta Frai Bartolomek, besteak beste.

Beste liburu multzo bat hizkuntzaren ingurukoek osatzen dute. Batzuk apologiazko liburuak idatziko dituzte Larramendiren ildotik, Astarloak edo Mogelek adibidez. Beste batzu, ordea, hizkuntzaren azterketari lotuko zaizkio. Honela, Mateo Zabalak aditza izango du aztergai eta Anibarro eta Mogelek gipuzkera-bizkaieraren arteko desberdintasunaz arituko dira, Anibarrok euskal gramatika bat ere prestatu zuen.

Baina badira mende hasiera honetan bestelako gaiak jorratuko dituztenak; Iztuetak Gipuzkoako dantzak eta kondaira bildu zituen, gero erromantizismoaren eraginez indartuko den joerari hasiera emanez.

Bizenta Mogel (1782-1854), Agustin Paskual Iturriaga eta Zaldubyk mendearen azken herenean erlijio gaiak baino irakurgai arinagoko liburuak eskeini nahi izango zizkioten euskal irakurleari. Hori zela eta, alegia ugari idatzi zituzten, gehienak Esopo, Samaniego, Lafontaine eta beste batzuk idatzitakoen itzulpenak baziren ere. Alegien helburua guztiz didaktikoa izan arren, erlijio gai hutsezko liburuak baino atseginago eta errezagoak gertatuko zitzaizkion irakurleari.

Baina garai honetako idazlanei buruz ari garela ezin dugu ahaztu Mogelen Peru Aharca euskal literaturako lehen elaberritzat jo izan dena, nahiz eta horretarako zalantza asko izan diren eta oraindik ere badiren. 1802rako bukatua egon arren, 1880an hasi zen Beti Bat aldizkaria atalka argitaratzen, eta 1881an kaleratuko da lehenengo aldiz liburu itxuraz. Baserri giroaren gorespena eta euskararen aldeko apologiak kutsu didaktikoa ematen diote liburuari. Mogelen liburu hau frantziskotarrek gorde zuten. Arruek Zarauzko frantziskotarren etxean ezagutu zuen eta gipuzkerara itzuli zuen. Honek bi gauza erakusten dizkigu: batetik, Arruek oso harreman onak zituela Zarauzko komentuko fraileekin; eta bestetik, bere garaikideen lanak ondo eta gertutik ezagutzen zituela.

Honekin lotuta, orobat, gogora dezagun mende horren hasieran frantziskotarrek mixiolari eskola ireki zutela eta bertan izan zirela Anibarro (1790tik aurrera) edo Mateo Zabala (1815-1840 bitartean). Arrue, berriz, 1831 an aldatu zen Zarautzera. Beraz, ziur izan zuten elkarren berri.

b) XIX. mendeko idazleak

XIX. mendean olerkari andana garrantzitsua sortuko da. Arrue bezala, mendearen hasieran jaio eta mendearen bukaera aldera hil ziren; hauek dira garrantzitsuenak:

• Iparraldean:
  • Pierre Topet EtxaDun (1786-1862)
  • Jean Martin Hiribarren (1810-1866)
  • Jean Batista Elissamburu (1828-1891)
  • Gratien Adema Zalduby (1828- 1907)

• Gipuzkoan:
  • Indalecio Bizkarrondo Bilintx (1831-1876)
  • Joxe Mari Iparragirre (1820-1881)
  • Gregorio Arrue (1811-1890)

• Bizkaian:
  • Eusebio Maria Azkue (1813-1890)

Etxahunen olerkiak bizitzan zehar pairatu behar izan zuen zoritxarraren eraginez doinu lazgarri eta grinatsua du. Bi motako olerkiak landu zituen batipat: ziri-bertsoa eta negar-bertsoak. 1853an Urrunan ospatutako lorejokuetan Montebideorat jaulkiak olerkia aurkeztu zuen.

Etxahunek bere bizitzaren gorabeherak isladatu bazituen bere olerkietan, Iparragirrek, aldiz, herriaren ezbeharra, Euskal Herriarena, abestu zuen. Haren kantuen gaiak garaiko gertaerei guztiz lotuak egongo dira: foruen galera, Euskal Herriarekiko maitasuna, herrimina etab. Haren kantuak garaiko euskaldun guztien kantu bilakatuko dira, hor dugu adibidez Gernikako arbola beste askoren artean.

Jean Martin Hiribarrenek erlijio gaietako liburuekin batera bi olerki lan luze utzi zizkigun, non euskaldunen aldeko apologia egin bait zuen. Olerki hau interesgarria da garai hartako euskaldunen bizimoduari buruz ematen dizkigun berriengatik.

Elissamburu eta Zalduby, urte berean jaiotzeaz gain, lagun minak izan ziren. Garaiko olerkari gorenekotzat jo izan dituzte literatur historiagileek, zerabilten hizkuntzaren dotoreziagatik, eta hizkera landua eta txukuna bait zuten. Elissamburu behin baino gehiagotan izan zen saritua (1855-1871 bitartean) d'Abbadiek antolatutako lorejokoetara aurkeztutako lanengatik. Gai desberdinak erabili zituen bere olerkietan: irri-bertsoak, baserriko bakea, herrimina, etab.

Zaldubyren lanarenHzati haundi bat gai erlijiosozkoa da; hala ere, beste gai batzu ere jorratu zituen, hauen artean aberri-olerkiak dira aipagarrienak, erabiltzen duten sinbologiagatik: zazpi Eskualherria / bat egin dezagun, haritza... Azkenik, gogoratu alegigilea ere izan zela.

Bilintxen bertsoetan "ni"a goibel zein umoretsu azaltzen zaigu aldi berean, maitasun-olerkietan batez ere. Irri-bertsoa izango da asko landuko duen beste gai bat. Olerkari herrikoia da eta halako hizkera erabiliko du. Dena den, aipagarria da emakumezkoen eta maitasunaren gaiaren inguruan landu eta erabili zituen irudi eta hiztegia.

Eusebio Maria Azkuek gai ugari ikutuko ditu bere olerkietan, (horien artean) mitologia duelarik kuttunena. Gainerakoan gai herrikoiak erabiliko ditu, satira eta ironia, malizia eta seriotasuna ederki agertuz.

Arrue izango da hainbeste olerkariren artean prosaz idatziko duen bakarra.

Olerkari multzo honetako asko erromantikotzat hartu izan dira, horretara bultzatutako arrazoiak batean eta bestean oso desberdinak izan arren.

Etxahuni bizi eta kantatutako zoritxarrek erromantizismo bihurri bat lotzen diote. Bilintxen bertsoetan azaltzen den ni goibel eta umoretsua jo izan da erromantikotzat.

Iparragirre eta Zaldubyren aberri-kantak erromantizismoak zuzpertutako abertzaletasunarekin lotuko lirateke. Eta beste olerkarien kasuetan, erabili zituzten gai herrikoiak izango dira erromantizismoarekin lotuko lituzketenak.

Nolanahi ere, erromantizismo berankor eta amaikorraren adierazleak lirateke.

c) Mendearen azken herena

Hauek izango dira garai honetako idazleak:

• Gipuzkoan:
  • Karmelo Etxegarai (1865-1925)
  • Antonio Arzak (1855-1904)
  • Marcelino Soroa (1848-1884)
  • Jose Manterola (1849-1884)
  • Serafin Baroja (1840-1912)
  • Lopez Alen (1866-1910)

• Nafarroan:
  • Arturo Kanpion (1854-1937)
    
    
• Bizkaian:
  • Felipe Arrese baitia (1844-1909)

Gorago Donostiako taldea deitu duguna osatzen zuten idazle gipuzkoarraek, d'Abbadieren suziria jaso eta bizirik iraun arazteaz arduratu ziren. Hala ere, Manterola nabarmendu zen guztien artetik, bera izan bait zen taldearen eratzailea eta muina.

Manterolak bihotzez maite zuen sorterria eta gaztetatik saiatu zen beronen gauza jakingarrienak hedatzen eta indartzen. Horretarako hartu zuen El Diario de San Sebastian egunkariaren zuzendaritza, Euskal-Erria aldizkaria sortu eta lorejokoak Gipuzkoan antolatu.

Euskal-Erria aldizkaria 1880an sortu zen eta 38 urtez argitaratu zen. Revista Euskara bezala gai ugari ukitzen ziren bertan: ohiturak, etnografia gaien ikerketa, historia, filosofia, bibliografia, literatura, etab. Bertan argitaratu ziren garai hartako lorejokoetan saritutako lan asko. Aldizkari honetan Revista Euskara baino gehiago ziren euskaraz argitaratutako lanak, eta haundiagoa euskal literaturari eskeinitako tartea. Aldizkariak garaiko euskalzale eta euskalari garrantzitsuenak bildu zituen bere inguruan.

Talde honetatik kanpo, Arturo Kanpion eta Arrese Beitiaren lanak lirateke aipagarrienak. Kanpion, lehenago esan dugun bezala, Iruneko taldearen partaidea izan zen eta Revista Euskararen sortzailea.

Arrese Beitia hegoaldeko lorejokoetan eman zen ezagutzera bertara aurkeztutako olerkien bidez; hamalau aldiz izan zen saritua. Bere poesian era guztietako gaiak darabiltza, aberri-kantak, foruen galera eta euskara nagusienak direlarik. Foruen galerak eta garaiko gertaerek biziki ikutu zuten Arrese Beitia.

Orain arte aipatu ditugun idazleen artetik gutxik izan zuten aukera beren lana argitaratua ikusteko. Etxahun, Bilintx, Iparragirre etabarren olerkiak hauek hil ondoren bildu eta argitaratu ziren liburu moduan. Mendearen azken herenean ekingo diote lan honi kaleratu berriak ziren aldizkariek; batzutan atalka argitaratu zituzten, Mogelen Peru Abarca bezala, bestetan literatur arloko ospakizunez berri ematean. Euskal-Erria aldizkariak lorejokoetan saritutako olerki eta narrazioak argitaratzen zituen literaturari eskeinitako sailean. Aldizkariez gain, Tolosako Eusebio Lopez inprimatzailea aurreko euskal idazleen lanak argitaratzeari lotuko zaio, horretarako Donostiako taldearen laguntza izan zuelarik.

Orain esan berri dugunaren salbuespena Arrese Beitia izango da, Ama Euskariaren liburu kantaria ( 1900) argitaratu bait zuen. Olerki liburuak ez baina erlijio liburu batzu argitaratu ziren.

Beraz, XIX. mendeko idazleen eta, batez ere, olerkarien lanak aldizkarietan argitaratu ziren eta kasu askotan oso sakabanatuak daude han eta hemen. Beste idazlan asko ere ez ziren argitaratu eta gaur egun zenbait komentuko liburutegi eta artxibotan daude gordeak oraindik.

Mende honetan euskaraz gauza asko idatzi zen arren, euskal giroa kaxkarra zen. Giro ofiziala euskararen aurkakoa zen mendean zehar jazotako gertaerengatik. Hala ere, inoiz baino euskaltzale eta euskalari gehiagok jardungo dute euskararen inguruan, baina askok gazteleraz burutu zituzten beren lanak. Horregatik Euskal-Erria edo Revista Euskarako artikulu asko aterako dira gazteleraz idatziak. Mende honen hasieran Anibarrok, Lizarragak eta beranduago Arruek berak prestatutako erlijio liburuek ere apaizak trebatzea zuten helburu nagusi, hauek mixioak, sermoiak, etab. euskaraz egin ahal izan zitzaten.

XIX. mendeko euskal liburugintza literaturtasuna irabazten joango da mendean zehar. Hasieran erlijio gai hutseko liburuetan helburu ez literarioak nagusi baziren ere, hurrengo alegi liburuek gehiago zainduko dute forma literarioa, helburuak didaktikoak izaten jarraitu arren. Olerkiaren bizkunde garaian era guztietako gaiak landuko dira, nahiz eta gertaeren haritik gai batzu nagusitu: euskara, foruak, herrimina... Hemen kokatu behar dugu jenero berri baten sorrera eta lanketa ere: narrazio laburrak, beranduago sortuko den elaberriaren aitzindari. Garrantzi haundia izan zuten honetan lorejokoek narrazioak ere saritzean, bertara aurkeztu bait zituzten beren lanak Etxegaraik, Kanpionek, Arruek. Narrazio gehienen gaia historikoa zen; pertsonaia historikoren baten gorespena edo antzinako gertaeretan oinarrituz euskaltasuna eta abertzaletasuna aldarrikatzea helburu dutelarik. Beste batzutan xede didaktikoa duten kontaketak izango ditugu.

Euskal idazkera ge ro eta li terarioago bi lakatuko da irakurle berrien izaerak bultzaturik; bultzada hori bi literatur alderditan nabari daiteke: alde batetik, aintzinatik erabilitako litaratur moten garapenean, olerkian esate baterako; beste aldetik, jenero berrien-nobelaren-sorreran.

Arrueri buruzko azken eritziak

Aurretik ikusi dugun guztia kontutan izanik, azter ditzagun Arruek bere garaikideekin izan zituen lotura eta harremanak, bai eta garaiko gertaerek beraren gain izan zuten eragina ere.

• Zarautzen bizi izan zenez gero, harreman estuak izan zituen bertako komentuko frantziskotarrekin: Anibarro, Zabala, Jose Kruz Etxeberria, Jose Inazio Arana, Crispin Beobide, eta abarrekin. Frantziskotarren bidez ezagutu zuen Mogelen Peru Abarca eta komentuan gordeta zegoen ale baten bidez prestatu zuen gipuzkerarako egokipena. Hortaz, XIX. mende hasieran egindako lanaz berri zuzena izan zuen. Ez da ahaztu behar Arrueren itzulpen zati haundi bat katexima liburuek, elizarako liburuek eta antzekoek osatzen dutela; hots, mende hasiera honetan Anibarrok, Lizarragak eta abarrek egiten zuten lanaren jarraitzailea izan zela.
  
  
• Haren lanen berri izan zuenean, XIX. mendeko atzerritar hizkuntzalari ospetsu bat, Bonaparte hain zuzen, bila joan zitzaion Zarautzera. Van Eysek berak ere, Zarautzen igaro zituen udaldietan, haren laguntza eskuratu zuen bere azterketetarako gaia osatzearren. Mendearen azken herenean d'Abbadiek iparraldean bultzatutako euskaltzale taldeen eraginez Donostian sortu berria zen euskaltzale taldeko partaide izan zen. Partaidea izateaz gain, Manterolak eta bestek antolatutako lorejokoetan ere aurkeztu zituen bere narrazio labur batzu.
  
  
• Haren lana mende horretan zehar egindakoaren ispilu izango da, olerkia ez landu arren. Batetik erlijiozko liburuak euskaratu zituen: kateximak, eliz-liburuak eta aszetikakoak, mende hasiera honetako helburuari jarraituz; hots, euskaldunei kristau irakurgaiak beren hizkuntzan eskeintzea eta apaizek berer lanak euskaraz egin ahal izateko gaiak osatzea izan zen harer lana. Batzuk ziotenez, hobe zen irakurgaiak euskarara itzultzea, herritarrek gauza "kaltegarriak" irakur bait zitzaketen gazteleraz.

Kristau kutsua baztertu gabe, helburu didaktikoko itzulpenak ere egin zituen, Bravanteko Genoveva adibidez, hainbeste arrakasta izan zuena, edo Liberalen dotrina pecatu da irakurleen kristau heziketa zaintzeko asmoz.

Mendearen azken herenean lorejokoetara bidalitako narrazio batzu ere ezagutzen ditugu. Hauetako batek —Gurasoekin zu nola zure umeak zurekin ala— helburu didaktikoa du; beste biak, Zarauzko ondekidetzea eta Aspaldi ayetako gure asabak euskaldunak ziran; gure bai omen; ala uste antzinako gertaera historikoetan oinarritzen dira euskaldunen gorespen eta apologia egitearren. Azken hauetan, beraz, foruen galerak eragindako abertzaletasun sentimendua ageri da.

Beraz, argi dago Arruek oso gertutik ezagutu zuela euskal kultur giroa. Aukera izan zuen bertan parte hartu zuen hainbat idazle, euskaltzale, euskalari ezagutzeko. Honetaz gain, Donostian sortu zen euskaltzale taldeko partaide izan zen eta honek antolatu zituen lorejokoetan hartu zuen parte.

Izen haundiko itzultzailea izan zen, horregatik zuzentzen ziren berarengana itzulpen eske. Bere lan gehienak bizi zelarik argitaratu ziren askok harrera ona izan zutelarik. Maisutzat zuten itzulpen arloan hizkuntzaz zuen ezagueragatik eta erabilpenean erakusten zuen trebeziagatik.

Bibliografia

Mitxelena, Luis. Historia de la literatura vasca. Donostia: Erein, D.L. 1988.

Villasante, Luis. Historia de la literatura vasca. Bilbo: Sendoa, 1961.

Onaindia, Santi. Euskal literatura (11). XIX. Mendea. Bilbo: Etor, 1973.

Enciclopedia general ilustrada del Pais Vasco. Literatura 1. San Sebastian: Aunamendi, Estornes Lasa Hnos., 1968.

Oharrak

1. Arocena, Fausto: "La versión guipuzcoana del Peru Aharka de Moguel". Boletín de Amigos del País, 1948. Aipamen hauek zenbaki berberaz earriko dira artikulu osoan

2. 0naindia, Santi: Euskal Literatura (II). Bilbo: Sendoa, 1961 (277 or.).

3. Zabala, Enrike: Euskal alfabetatzeko literatura. Lazkao: Pax. 1979 (139 or.).