Xabier Queirugarekin solasean
Amaia Apalauza, Iñigo Roque

Nor da Xabi Queiruga?
Hogeita hemezortzi urteko mutil bat, Vilagarcía de Arousakoa. Bilbora ikastera etorri eta azken hamabi urteak Donostian eman dituena. Nire familia guztia galiziarra da, eta ez nuen harremanik eduki Euskal Herriarekin hona ikastera etorri nintzen arte.

Editore gisa aurkezten al duzu zeure burua?
Ez, ez, ezta batere. Hori garbi esan nahi dut.

Eta, zertan aritzen zaren galdetzen dizutenean, zer erantzuten duzu?
Badaukadala beste lan bat. Hau ez dudala ogibide, nahiz hortik atera nahi nukeen bizimodua. Nik uste, gainera, euskarazko literaturarako inportantea litzatekeela editoreek liburugintzatik atera ahal izatea bizimodua, horrek esan nahi lukeelako liburuak saltzen direla eta irakurri egiten dela. Gaur-gaurkoz, ordea, sei urteren buruan, ezinezkoa zait nire argitaratze-erritmoan. Beraz, badaukat beste lan bat, eta honekin txandakatzen dut.

Nolatan hasi zinen? Izan al zenuen diru-iturri magikorik?
Ez, ez, sos batzuk neuzkan aurreraturik, eta horrekin abiatu nintzen. Orain, urtean-urtean berdintzen ditut gastuak.

Nola hurreratu zinen literaturara?
Literaturara… irakurle modura hurreratu nintzen. Beti izan naiz irakurzalea. Baneukan beste lan bat (eta horretan segitzen dut), baina zerbait egin nahi nuen liburuen inguruan. Beste lan horretan gustura aritzen naiz, baina ez nau askorik asebetetzen, eta, honetan hasteko aukera ikusi nuelarik, kontuak atera nituen ezelako arazorik ez izateko, eta, honetatik bizi nahi nukeenez, bada, aurrera egin nuen eta horretan nago.

Zure abiapuntua orduan…
Bai, bai, irakurzaletasuna, irakurtzearen plazera… besterik ez. Nik Zuzenbidea ikasi nuen. Bi-hiru urtean ibili nuen aukera hau buruan, eta, argitaletxeen munduarekin zerikusirik ez neukanez, Galiziako pare bat editorerekin jarri nintzen harremanetan, haiek ere hutsetik hasitako argitaletxeak baitzeuzkaten, eta galdetu nien ea nondik nora atera zuten aurrera egitasmoa: inprimategia, itzulpenak, eskubideak, banaketak, autonomoak…

Gastuak aipatu dituzu. Pasazaiten, irabazpiderik ez daukan bakarra editorea da.
Bai, gaur egun hala da. Badauzkat irabaziak, baina liburu berrietan inbertitzen dut dena. Orain, urtean bi-hiru liburu ateratzen ditut. Aurreko liburuak ere saltzen dira (ez da bakarrik azkena saltzen), eta hori bentaja da. Salmentak gehituz doaz, nolabait ere, nahiz liburu zaharrak gutxixeago saltzen diren, eta horri esker segitzen dut liburuak ateratzen.

Zergatik Galizian Rinoceronte edo Hugin e Munin bizi daitezke literatura itzulia argitaratzetik eta Pasazaite ez?
Haiek badute alde editorea itzultzaile ere badela eta urtean liburu bat edo bi berak itzultzen dituela, eta, hala, diru hori aurrezten dute. Urtean lau liburu ateratzen dituzte, eta Xuntaren laguntzarekin, gainera. Laguntza-sistema aleatorio samarra izaten da, baina diru-laguntza gehiago dituzte hemen baino. Argitaratzen dituzten liburu guztiak, guzti-guztiak, diruz lagunduak dira.

Galizian, orduan, diru-laguntza gehiago dago.
Bai, bai. Nik hasieran begiratu nuen ea zer diru-laguntza eska nezakeen hemen, eta ohartu nintzen ezin nintzela deialdira aurkeztu batez ere eskatutako liburu kopuruarengatik, tiradarengatik. Nik, inprimatze digitala egiten dudanez, kopuru txikiagoak inprimatzen ditut. Nire ustez, gaur egun argitaletxeen mundua nola dagoen ikusirik, ez dauka zentzu handirik halako baldintzak ezartzeak, mila aleko tiradarik ez baita ia egiten. Online salmenta ere ez dute kontuan hartzen, gainera.

Online asko saltzen al duzu?
Ez. Liburua atera berritan, halako gorakada bat egoten da, lehenbiziko bi asteetan, sare sozialak direla bitarte.

Diru-laguntzen arlora itzulita, egokia iruditzen al zaizu hemengo politika?
Aspaldi da ez dudala begiratu hemen laguntzak nola diren. Nik uste sistema aldatu behar litzatekeela. Galizian bere garaian eskatu zen bezala, begiratu behar litzateke ea zer garrantzi daukan itzuliko den liburuak, eta ez zer tirada duen, baldin eta itzulpengintza sustatu nahi bada.

Badira sei urte Pasazaite sortu zela, eta badauzkagu hamahiru liburu eta bi bilduma. Nolakoa da balantzea? Ona?
Bai, ni oso pozik nago. Oso pozik, argitaletxeak aurrera segitzen duelako. Nire esperantza litzateke urtean hiru liburu argitaratzea eta, hartara, ez egotea hainbeste azken salmenten mendean. Lasaiago ibiltzeko, besterik ez bada ere.

Aurrera segitzen duzu hamahiru liburuek ondo funtzionatu dutelako, ezta?
Bai, tira, denek ez dute berdin funtzionatu. Batzuek harritu naute, ez dutelako hain harrera onik izan. Azken liburuak oso ondo ari dira zabaltzen (Foster Wallacerena, Kristo irakiarra, Xala…), batez ere irakurle- taldeetan.

Argitaletxe pertsonabakarra izate hori nola daramazu?
Neu arduratzen naiz denaz, bai. Hasieran, irakurgaiak bilatzea zen arazoa, azkenean neuk zer irakurtzen dudan horixe ateratzen dugulako. Beste gauza batzuk ere atera nahi nituzke. Batzuetan, beldurra ematen dit nire gustuari bakarrik kasu egiteak. Batzuek kritika egiten didate liburuak tristeak direla eta, baina nik esaten diet ez direla denak bata bestearen atzetik irakurri behar. Nik, orain, liburuak aukeratu eta administrazio-lana (eskubideak, ISBNak, inprimategiak…) egiten dut. Diseinua La Personnalitén egiten da; itzulpenak eta zuzenketak ere, kanpoan.

Webgunean diozunez, Pasazaiteren etxettoak hiru oinarri dauzka: euskara, itzultzailea eta kalitate oneko literatura. Zergatik euskara?
Ni galego-hiztuna naiz, eta badaukat hango hizkuntza-ingurunearen kontzientzia, eta hemengoa, berdina ez den arren, parekatu egin daiteke gauza batzuetan. Banekien kultura-proiekturen bat abiaraziz gero Galizian galegoz egingo nuela eta hemen euskaraz.

Bigarren oinarria, itzultzailea. Pasazaitek entzute ona dauka lan-baldintzengatik. Nola hasi zinen itzultzaile bila?
Hasieran, asko kostatu zitzaidan, ez bainekien nondik hasi. EIZIEren berri izan nuen, eta gogoan dut Muskuiluak afaltzeko atera nahi nuela lehena, Birgit Vanderbekerena, baina ez nuen aurkitzen zeinek itzuli alemanetik. Italieratik ikusi nuen Josu Zabaletak bazeukala Euskadi Sariren bat, eta horregatik… sariduna zenez… harixe eskatu nion Hamar itzultzeko, Andrej Longorena. Eta, Rosettan, Koro Navarro ezagutu nuen. Ainhoa Irazustabarrenarengana ere EIZIEren bitartez iritsi nintzen, eta uste dut beraren aurreneko literatura-itzulpena zela, baina jendea oso pozik dago egin zuen lanarekin. Atzo ere galdetu zidaten ea eskuarki eskarmentua lehenesten ote den itzultzailea hautatzean, baina nik ez daukat beldurrik gazteei ere eskaintzeko; batzuetan, izan liteke gogo handiagoa izatea gazteek. Danele Sarriugarteren lanarekin ere pozik dago jendea, eta lehendik ez zeukan itzulpen askorik eginda.

Nola zaintzen duzu itzultzailea?
Nik ikusten nuen itzultzaileak ez zirela inon agertzen, zegokien garrantzia eman behar zitzaiela. Ez dakit zuen bekaitz naizelako ote den, hizkuntzak dakizkizuelako edo. Orduan, azalean, itzultzailearen izena jartzen dugu; haren biografia ere badakar liburuak, eta, bestalde, bideo txiki bat egiten dugu bakoitzarekin. Nik beti izan dut garbi hori: azalean agertu behar duela izenak. Ez dut uste idazlearen garrantzia gutxiesten duenik horrek. Liburua, noski, idazlearena da, baina zuei esker irakurtzen ditugu liburuak.

Ez luke harritzekoa izan behar, baina zuk kontratu bat eskaintzen diezu itzultzaileei. Araua izan behar luke, baina ez da hala.
Ez dakit araua den, baina nik uste gauzak horrela egin behar direla. Iturginaren faktura eduki nahi izaten dudan bezala, itzultzaileari ere kontratua egiten diot.

Zer hizkuntzatan irakurtzen duzu?
Galegoz, gaztelaniaz, ingelesez, portugesez.

Eta zer hizkuntzatatik hartzen dituzu Pasazaiterako ideiak?
Asko galegora itzulitako lanetatik etorri ziren, lehenengoetatik, Rinoceronteren ildo editoriala gogoko nuelako orduan (orain, ez hainbeste). Eta, bestela, nik uste azkenaldian gaztelaniara itzulitakoetatik etorri direla ideia gehienak.

Badaukazu erreferentziazko argitaletxerik?
Bai, badauzkat gogoko batzuk, baina ez dut uste bat-bat datozenik gero argitaratzen dudanarekin. Orain, esaterako, Pálido fuego gustatzen zait asko. Bi-hiru urte dauzka argitaletxeak, eta batik bat Ipar Amerikako literatura ateratzen du, postmoa eta hola, baina bostehun bat orrialdetik gorako liburuak izaten dira, eta hori ez dator bat Pasazaiteren irizpideekin.

Bestela, argitaratuko zenituzke?
Bai. Badauzka asko gustatzen zaizkidan idazleak, eta liburuak, baina orrialde kopuruak asko mugatzen nau, itzulpenaren eta inprimategiaren prezioagatik. Sexto piso ere gustatzen zait. Badira gustatzen zaizkidan beste liburu batzuk ere, baina XIX. mendekoak edo XX. mendearen hasierakoak dira, eta, beraz, ez dira literatura garaikidekoak, eta ezin atera. Ez dakit egunen batean Pasazaiteren filosofia hori aldatu beharko dudan. Beste era batera antolatu behar nuke dena.

Zure ustean, zer da kalitatezko literatura?
Ez da erraza erantzuten. Nik uste dena bilatzen dudala: bai kontagaia, bai kontamoldea.

Benetan gustatzen zaizkizu istorio tristeak, lehen esan duzunez?
Nik denetatik irakurtzen dut, baina gero bada onil edo iragazki bat, eta hortik pasatzen denak ez du erabat erakusten zer irakurtzen dudan. Ez dut uste tristezia bereziki estimutan dudanik. Badira, noski, oso onak diren umorezko liburuak ere, baina, antza, halakorik aukeratu ez nik.

Eta juduenganako obsesio hori? Albahari, Keret, Ozick.
Literatura judu asko iristen zaigu. Estatu Batuetatik, Roth, Bellow… Alemaniatik, Txekiatik, Poloniatik, Frantziatik ere, XX. mendearen hasierakoak. Ez da zerbait bilatua.

Ez duzu inoiz pentsatu egile bat errepikatzea? Keret, esaterako.
Ez. Niri Keretekin zera gertatu zitzaidan: harritu nintzen zer gutxi saldu zen bere garaian. Harritu nintzen, gaztelaniaz ondo saltzen delako. Galegoz ere bai. Ingelesez ere salmenta onak ditu. Euskaraz, ordea, ez. Eta harrigarria zait, zinez.

Kristo irakiarra, ordea, giro eta umore berdintsukoa da, eta asko saldu da, ezta?
Bai, asko saldu da. Keret oso ezaguna da gure katalogoko beste autoreen aldean, Foster Wallacerekin batera, eta, halere, ez zen askorik saldu. Itzulpena ere ona da, Itziar Otegirena. Ondo mugitu balitz, beharbada hautatuko nukeen Kereten beste kontakizun-libururen bat (baditu beste batzuk onak eta), baina, ikusitakoak ikusita, ez. Beharbada ez nioke horri kasu egin behar, eta autorearen alde egiten segitu, baina, bestalde, atsegin dut autore berriak ezagutaraztea.

Kontakizun-liburu asko argitaratzen duzu. Zergatik? Orrialde kopuruagatik?
Ez, kasu horretan ez da izaten erabakigarria orrialde kopurua. Kontakizunen zalea naiz, eta halako liburu asko irakurtzen ditut. Ez dute hain ondo funtzionatzen gero, salbuespenak salbuespen. Oro har, eleberriek baino salmenta urriagoak izaten dituzte.

Eta begiratzen al duzu zer euskaratzen den beste argitaletxeetan, liburuak aukeratu aurretik? Halako behar genuke euskaraz-edo…
Ez, ez ditut euskal kulturaren hutsuneak bete nahi. Hori ez da nire helburua. Batzuetan, esaten didate: «Hau badago gaztelaniaz». Baina, kontuan izanda zenbat nobedade dauden gaztelaniaz, ia ezinezkoa da gaztelaniaz argitaratuta ez dagoen liburu bat aurkitzea. Helburua ez da irakurle euskalduna oinarrizko literaturaz hornitzea. Horretarako, badago Literatura Unibertsala bilduma, esaterako. Meettok-ek Philip Roth argitaratu du, eta nik ere argitaratu nahi nukeen, baina ez hainbeste euskaraz egon behar duelako, baizik eta niri gustatzen zaidalako.

Blasim…
Kristo irakiarra ez zegoen gaztelaniaz, ez, baina, euskaraz atera aurretxoan, Blasimen beste bat argitaratu zuten gaztelaniaz. Lehenbizikoa zen gaztelaniaz. Hala ere, horrek ez ninduen akuilatu. Bai, bada erakusteko modu bat: «Aizu, bai, gaztelaniaz ez dagoen zerbait atera genezake». Baina ezin zara horretan tematu. Bestalde, hizkuntzen muga ere badago: zer jatorrizkotatik irakurtzen dudan. Ingelesez irakurri behar nuke, baina ingelesera oro har oso gutxi itzultzen da, gaztelaniarekin konparatuta. Asko itzultzen da gaztelaniara. Muskuiluak afaltzeko, kasurako, gaztelaniaz badago, baina oharkabean pasatu zen, eta euskaraz ez (bere neurrian, jakina). Hamar ere, esaterako, ez dago gaztelaniaz, baina ezin dugu beti pentsatu: atera dezagun gaztelaniaz ez dagoen zerbait.

Baten batek esan lezake: «A, euskaraz atera duzu liburu bat, baina nik irakurrita daukat lehendik gaztelaniaz». Irakurleak galtzen ote dituzun.
Bai, baina ez dut uste liburu asko gaztelaniaz ezagutu dituenik jendeak. Litekeena da asko irakurtzen duen batek, bai, gaztelaniaz irakurrita edukitzea, baina… Ezinezkoa da gaztelaniara itzultzen den guztira iristea. Foster Wallace, esaterako, oso ezaguna da, eta jendeak bai, esan dit ezagutzen zuela baina ez zuela liburu jakin hori irakurri. Gaztelaniarekin lehian hasiz gero, zer ez dagoen argitaratuta huraxe ateratzeko, oso gogorra litzateke; ni ez nintzateke ailegatuko. Alemanez, hungarieraz edo italieraz irakurtzen hasi behar nuke. Eta, halere, lantoki zaila litzateke.

Arazoak izan dituzu hizkuntza batzuetako itzultzaileak bilatzeko: hebreera, arabiera, serbo-kroaziera… Zubi-hizkuntzek balioa kentzen al diote itzulpenari?
Nik uste ezetz. Albahariren kasuan, esaterako, Navarrok hiru-lau hizkuntza erabili zituen. Baimena eskatzen dut beti. Eta inoiz ez dut izan inongo arazorik. Sjón-en kasuan, esan zidaten ingelesezko itzulpena ona zela, eta, orduan, ingelesezkoa, gaztelaniazkoa (ez zen batere ona; orri batzuk ere falta zituen) eta danierazkoa erabili zituen Mendizabalek. Egile-eskubideak eskuratzean, beti eskatzen dut baimena, zuzenekoa egiteko inor aurkitu ez dugula esanez, eta beti ulertu izan dute.

Zer harreman duzu itzulpenak argitaratzen dituzten beste argitaletxeekin?
Egia esanda, ez daukat batere. Ez neure kasa ibili nahi dudalako; baina, mundu horretakoa ez naizenez eta bizitzak tarterik uzten ez didanez… Meettok-en gauza batzuk gustatzen zaizkit, adibidez. DeLillo ere itzuli dute, eta asko gustatzen zait. Jim Thompson ere gustatzen zait, Igelakoa.

Nola ikusten duzu panorama? Orain, atzerriko literatura garaikidea ere hasi da gehixeago argitaratzen.
Bai, uste dut zerbait naturala dela. Galiziako literaturan ere gertatzen zen: itzulpenak hutsuneak betetzera bideratzen ziren. Dena itzulia duten hizkuntza-sistemen parera iritsi beharra. Itzul ditzagun klasiko handiak, haien beharrean gaude eta. Sistema apur bat normalizatzea da kontua. Itzuliko dugu, baina literatura garaikidea.

Zure iritzian, ezagun al da Pasazaite irakurle euskaldunen artean?
Ez, ez, eta harritzen nau. Inoiz gertatu zait euskaraz irakurtzen duen jendearekin suertatu eta haiek argitaletxea ez ezagutzea. Eta harrigarria da, euskaraz ez direlako hainbeste. Ez dakit zein den bidea ikusgaitasuna lortzeko. Edo gutxi hitz egiten ote den. Nik uste euskal idazleak askoz ere gehiago irakurtzen direla (Galizian ere gertatzen da). Ez dakit zergatik; lehen gutxiago itzultzen zelako edo itzulpena erakargarri suertatzen ez delako, jendeak ez dauka ohiturarik itzulpenak irakurtzeko. Ez da gertatzen bakarrik Pasazaiterekin. Seguruenik, pertsona horrek ez zuen Meettok ere ezagutuko.

Ez duzu uste aurreiritzi horiek gainditzen ari direla? Irakurle-taldeetan, gero eta itzulpen gehiago irakurtzen da…
Irakurle-taldeen arduradunek, bai, ezagutzen dituzte halako argitaletxeak. Jakin nahi nuke, ordea, ea taldekideek ezagutzen ote dituzten itzulpenak plazaratzen dituzten argitaletxeak; Igela ezagutzen ote duten, esaterako, ibilbide luzea daukan arren.

Durangoko Azokara ez zara joaten.
Ez, ez, diru-kontuagatik. Hasieran, joatea pentsatu nuen, baina egunak eskatu behar nituzke, eta beste lanarekin ez litzateke erraza izango. Inoiz pentsatu izan dut, oporrak hartuta eta, baina atzera egin dut azkenean.

Goazen Galizia aldera. Zer parekotasun eta desberdintasun ikusten dituzu bi egoeren artean?
Alderik nabarmenena zera da: hemen, euskarazko hezkuntza-sistemak irakurleak sortzen ditu, eta, han, ez. Galegoa ia osorik baztertu da hezkuntzatik, arrazoi politikoengatik. Lehen belaunaldiak sortu dira etxean galegorik entzuten ez dutenak. Eta, jakina, ez da irakurlerik sortzen. Badira liburu jakin batzuk asko saltzen direnak, eskolara bideratuta daudelako, derrigorrezko irakurgaiak. Gero, adin batetik aurrera, «behartu gabe» irakurtzen dutenak gutxi dira. Horien batez besteko adina gero eta handiagoa da. Batzuek, hizkuntzaren kontzientzia dutenek, bai, irakurtzen dute, baina ez modu natural batean, konpromisoagatik baizik. Hemen, ordea, ez zait iruditzen hala denik.

Irakurtzen al da itzulpenik Galizian?
Nik uste gehiago irakurtzen dela jatorriz galegoz idatzitako literatura. Kritikarien blogetan, gomendatuen zerrendetan, salduenen zerrendetan eta abarretan oso gutxi ageri dira itzulpenak, eta beti harritu izan nau eskasia horrek. Eta itzulpen batzuk oso onak dira, baina, halere, ez dakit zergatik, baina gutxi azaltzen dira. Ez da hainbeste salduenen zerrenda horietan, ezpada kritikari batek berak gomendatutakoen artean hain itzulpen gutxi azaltzea zait harrigarriena. Eta, gainera, haur- eta gazte-literatura nahasian ageri da zerrenda horietan, eta gainerako literaturari lekua kentzen zaio. Gainera, Galizian, oso literatura ona daukagu haur eta gazteentzat.

Ba al duzu interesik hango literatura hemen sustatzeko?
Bai, nahi nuke; baina, kontuan izanda urtean bi-hiru liburu argitaratzen ditugula, ez da erraza hango bat gailentzea. Liburu onena lehenetsi nahi dut, eta ez hainbeste nondik datorren. Iolanda Zuñigarena iruditu zitzaidan ondo sartzen zela gure ildoan: kontakizun laburrak, emakume bat, hau eta beste. Eta oso pozik nago emaitzarekin. Hala ere, galegozkoa izatea ez da erabakigarria. Bestalde, egia da gehiago itzultzen dela galegotik euskarara alderantziz baino. Kopuruak txikiegiak dira, haatik, bi noranzkoetan. Uste dut hemendik Galiziara ez dela begiratzen, ez literaturan, ez musikan, ez bestela.

Zer asmo daukazu etorkizunerako? Orain arte bezala segitu? Bilduma berriren bat?
Oraingoz, bi bildumei eustea. Eta badira urte batzuk gauza bat darabildala buruan, baina ez dakit nola antolatu: harpidetza- sistema bat abian jartzea. Baina ez dut liburu kopuru bera argitaratzen urtero. Eta, orduan, harpidedunei esan behar nieke: «Lasai, halako batean iritsiko dira liburuak». Urtean pare bat argitaratuta, aukera izango nuke oinarri ekonomiko bat izateko, salmenta kopuru bat berehalakoan bermatzeko. Argitaletxe txiki gehienek badaukate halako harpidetza-sistema bat. Horrela, bide batez, jakin nezake zer prestutasun daukan jendeak, ea bat datorren ildo editorialarekin… Hala ere, atzera eragiten dit kontuak, iruditzen baitzait jendeak harpidetza gehiegi dauzkala. Egunaren arabera, garbiago edo ilunago ikusten dut kontua.