Juan Garzia bere ez-bakardadean
Karlos del Olmo

Juan Garziak birritan irabazi du itzulpen onenerako Euskadi Saria: 2015ekoa, Sonetoak (William Shakespeare) euskaratzeagatik, eta 1999koa, Ipuin hautatuak (Borges) itzultzeagatik. Azken urteotan Euskal Herriko itzulpengintzan ezin konta ahala ekarpen gogoangarri eginikoa da, dela alderdi praktikoan, dela teorikoan, dela didaktikoan, itzulpengintzaren inguruko sare sozialetako ekarria ahaztu barik; besteak beste, EIZIEren Itzul posta zerrenda eta 31 eskutik bloga.

Irakaskuntza arautuan zein bestelakoan irakasle lanetan luzaro jardun ondoren, Euskal Herriko Unibertsitateko Euskara Zerbitzuko behargina izan da duela gutxi arte. Euskaltzain urgazle izendatu zuen Euskaltzaindiak 2013an. Idazlea ere bada, itzulpengintzan ibilbide oparoagoa izan badu ere. Ikusi besterik ez dago honako zerrenda hau: Pierre Couronne-ren Neuk ikusia ibai ertzean (1986), Herman Melvilleren Bartleby izkribatzailea: Wall Street-eko historia bat (1991), William Shakespeareren Soneto hautatuak (1995), Roland Barthesen Testuaren atsegina. Idazkuntzaren zero gradua (1996), Gilbert Keith Chestertonen Ostegun izan zen gizona (1997), Jorge Luis Borgesen Ipuin hautatuak (1998), Primo Leviren Sistema periodikoa (1998), Henry Jamesen Aspernen paperak (2000), Samuel Becketten Godoten esperoan (2001), Juan Rulforen Pedro Paramo (2001), Marcel Schwoben Bizi alegiazkoak (2002), William Shakespeareren Hamlet: Danimarkako printzea (2002), François Jacoben Sagua, eulia eta gizakia (2004), Jorge Wagensbergen Formen matxinada (2007), Ernest Gellner-en Nazioak eta Nazionalismoa (2009), William Shakespeareren Hamlet (2012), William Shakespeareren Sonetoak. Zeru horren infernuak (2014), William Shakespeareren Uda gau bateko ametsa (2014), Herman Melvilleren Bartleby eskribatzailea (2016).

Karlos Del Olmo: Gau-erdiaren seme-alabengandik Uda gau bateko ametseraino: itzultzailea, gaueko lanean diharduen kontrabandista? Behin esan zenuenez, kontrabandista apatrida bat da itzultzailea.

Juan Garzia: Ez dut gogoan noiz eta zer testuingurutan bota nuen hori, baina saia nadin eusten. Badira sorburu-hizkuntza eta xede-hizkuntza, eta haietan bizi dira hiztunak. Itzultzailea batetik bestera dabil etengabe, itzalgaizka jenero-garraio, baina ez dago, egon, ez batean ez bestean: hizkuntza bien (edo guztien) artean ibiltze horretan bizi da itzultzaile den heinean. Oso maila abstraktuan hori, zeren, bestela, nik neuk, apropiatzaile-lantzat daukat zehazkiago neure itzulpengintza. Inorena euskarari ekartzen nabilelakoan dihardut; alegia, txiroa aberastu nahian. Ez da bekatu, ezta?

Karlos: Shakespeare XXI. mendean euskaratu duzu. Bidaide ona izan da ala etengabe segadak jartzen dituen horietako bat? Shakespeareren beste lanen bat euskaratzeko gogorik? Zein?

Juan: Shakespeare, literatura gisa, ez da mende batekoa edo baterakoa (eta nik eskolatik diet gorroto halako kronologia eta periodizazioei). Serio pentsatzen ari naiz inorekin baino ordu gehiago eman dudala Will-ekin azken hogei urte luzeotan, eta konpainia zoragarria izan da, edozein aldartetan ere. Badut dagoeneko neure sortatxoa itzulita: Hamlet tragedia, Uda gau bateko ametsa komedia eta Sonetoak. Uste dut Lear tokatuko litzatekeela orain, eta gero Ekaitza-edo… Ai, horretatik bizitzerik balego!

Karlos: Nola eta zergatik heldu zinen itzulpengintzara?

Juan: Zaila izaten da halakoetan arrazoi sakonak jakiten. Irakasle nintzela, jabeturik nengoen nolako eskasia genuen literatura-bazkaz, eta, garai hartan gauza gehienak egiten genituen bezala, neu hasi nintzen saiotxo bat edo beste egiten, neure burua probatze aldera. Eskasia, bestalde, ez zen bakarrik euskarazko literaturarena, baizik eta gutariko bakoitzaren hizkuntzarena, neronena gordin-gordinik barne. Hala, itzulpen-hasikin haien neke gozoan, bidenabar, hizkuntza-tresna zorrozten ari nintzen. Eta horretan jarraitzen dut noski: ez da ariketa hoberik, eta zerikasia aldiro areagotzen da zerbait (ustez) ikasi ahala…

Karlos: Lehenengo itzulpen kontzientea gogoan?

Juan: Eskolako gauzatxo batzuk alde batera utzita, Rushdie-ren Midnight’s Children izan zen nire lehen entrenatoki luze serioa. Oso garbi neukan, hasieran, neuretzat ari nintzela, oso gustuko nuen prosa bat euskaratzeko ausardia betean, eta egin litezkeen bekatu guztiak eginez; besteak beste, gaztelaniazko bertsiotik itzultzen nuen… Geroztik, buelta asko eman zuen itzul-asmo horrek, eta herenean-edo gelditu zen (hasieran baino txukunxeago) itzulita. Amaitu gabe, beraz, baina ni (nire prosa, nire itzulmoldea eta nire ingelesa ere nolabait) Midnight’s Children haietariko bat naizela esango nuke. Gero, haurrentzako liburuxka bat itzuli nuen, katalanetik, eta huraxe da lehenik argitaratu zena: Lierni.

Argitaratzearen kontuaz ari garela, konturatu naiz ahaztu ditudala nire ibilbidean garrantzi handia izan zuten beste itzulpen batzuk, argitaratu ez zirenak (baina bai taularatu), ustez lehenagokoak direnak ia guztiak, aurretik aipatu ditudanak baino: hiruzpalau antzezlan. Ez dago esan beharrik zer onura dakarren antzerkiko testuak apailatu beharrak hizkuntzari, besteak beste, zuzeneko komunikagarritasuna emateari begira. Hori ere ikastegi eta probaleku ederra izan zen, eta oso eskertuta nagokie beren saltsan sartzen utzi zidaten antzezle jator haiei guztiei.

Karlos: Nolako prestakuntza izan zenuen itzulpengintzan?

Juan: Batere ez. Neure kasa ekin nion, intuizio hutsez. Gogoa baino ez nuen, baina tematia naiz zerbait buruan sartzen zaidanean. Gerora, saiatu naiz kontrastatzen nire praktika teorizatzaileen esanekin. Eszeptiko samarra naiz, hala ere, itzulpen-teoria delakoaz; hizkuntza-bikote bakoitzari buruz ez badihardu, ezer gutxi atera daiteke praktikan, nik uste; eta orokorki esatekoek nekez bete lezakete, mamiz, liburu oso bat. Nire ustez, praktikan oinarritu behar lirateke nagusiki ikasketak ere.

Karlos: Zure itzulpengintzaren bilakabidea laburtuko diguzu, hasi zinenetik eta gaur arte? Alderik ikusten duzu?

Juan: Oraintxe egokitu zait nire hastapen hartako itzulpen kuttun bat eguneratzea berrargitaratzeko: Bartleby. Inozoa ni, uste nuen aski izango zela Hiztegi Batuari zegozkionak eta beste txikikeriaren bat moldatzea, baina ia lan gehiago eman dit berriro hutsetik itzultzeak baino. Ordukoa eta orain argitaratu dena parekaturik ikus daiteke nola aldatu garen, bai ni (xehetasunetan, ustez; ez funtsean) eta bai euskara bera ere.

Karlos: Juan irakaslearen eskarmentuak zer ekarri dio Juan itzultzaileari?

Juan: Nik esango nuke alderantzizkoa dela eragin nagusia. Neu praktikan ikasiz joan naizena helarazi nahi izan diet eskarmentu hori jaso nahi izan dutenei. (Behin, halaxe esan zidan batek ikastaro batean: «Zergatik uste duzu zuri kasu egiten dizugula: zuk aurretik praktikatuak dituzulako esaten dizkiguzunak». Ez daukat saltzeko piropo hori, neuk esaten baitut ikastaroetan ez dakardala teoriarik, praktikaren formalizazio bat baino, nork berearekin kontrastatzeko). Hasieran, guztiz harriturik nengoen beste inork (trebeago batek) ez zuelako egiten bilketa- eta sistematizazio-lan hori, baina, azkenean, ia nire lanbide nagusia bilakatu da hori. Hizkuntzaren eta hizkuntzen kontzientzia ikaragarri zorrozten da dialektika horretan, baina badu zehar-kalte bat: eginak egin, egitekoa nabarmen.

Karlos: Eta zuzentzaileari?

Juan: Bada, aurreko horixe bera. Ez dakit zein den gogorrena: inorenak zuzentzea ala norberarenak. Tira, horrek ere ematen ditu pozak, esker onez hartzen baitira kidearen begiek ikusarazten dizkigutenak; denok baikara gutxi-asko itsuak geurearekiko. Aspalditik nabil esaten, hala ere, zuzentzaile hitza baztertzekoa litzatekeela; lan horrek izen jatorragoa merezi luke: hobetzaile.

Horri dagokionez, gogora datorkit aspaldiko batean zer bota zidan adiskide dudan itzultzaile batek, nik garai hartan Literatura Unibertsala bildumako argitalpenak zuzendu behar izaten zituenaren eramana eta xehe-gosea goraipatzean: «Hik zuzenketa beharrez bidaliko dituk itzulpenak; nik, berriz, garbi-garbi aurkezten ditiat, “soineko xuriz jantziak”, eta ez diat inoiz izaten besteren zuzenketa beharrik». Jakina, denok ez dugu halako (h)egorik… Itzulpengintzan, bizitzaren beste alderdi gehienetan bezala, badago zoriontasun halako batean bizi den jenderik, ados ere ados bere buruarekin. Enparauak, berriz, kondenaturik gaude gauzak ondo egin nahi izatearen etengabeko gatazka horri orekan eusten saiatzera. Lana arinago eginda emaitza hoberik lor genezakeela?; tira, etengabe borroka horretan iraun behar, ezin garenaren neurrira etorri…

Egun, zorionez, fidagarritasun handiagoz itzultzen dugu, zorrotzagoak gara zehaztasunean. Zer esanik ez, beti erra daiteke itzultzailea, eta ez bakarrik informazioaren aldetik, gauza asko egoten baitira jokoan: doinua, estiloa, intentzioa… Nolanahi ere, gaurko itzultzaileez esan genezake lehen baino zehaztasun handiagoz joka dezaketela jatorrizkoan hautematen dutenaren arabera. Hori alde batetik; bestetik, uste dut sendatuxea dugula, baita ere, gaizki ulertutako zehaztasuna (mikro-zehaztasun formal hutsa): hemen jatorrizkoan izena ageri baldin bada, nik izena bilatu behar dut ordainetan, kosta ahala kosta, asmatuta baldin bada ere.

Karlos: Ba ote Juanen eskola halako bat? Aspaldi honetan irakasle jardundako ikastaroez, zer esango zenuke?

Juan: Uste dut badela hor gaizki-ulertu bat, gogaikarri zaidana. Zuzenean nirekin aritu denak garbi dauka ni ez noala zerbait saltzera, teoria bat edo doktrina bat. Are gutxiago, esan bezala, arituaren eskarmentuaren partez (ustezko) adituaren arauak ezartzera. Ni ez naiz arauemaile, inola ere, eta ez dut aginpiderik hizkuntzaren eta idazkeraren gainean. Nik neuri balio didaten azalpen eta jokabideak aurkezten ditut, nahi duenak bereekin kontrasta ditzan eta, baliagarri zaizkion neurrian, aplika ditzan. Beti esplizitatzen dut testugileak berea duela erantzukizuna, eta bide galdua dela, edo galbidea, inori entzundakoekin aritzea, entzundako hori bere galbahetik pasatu ez bada, norberaren sena baita (sen landua, jakina) erreferentzia eta berme bakarra. Testugilea, baiki, bakarrik dago orrialde zuriaren aurrean.

Hori esanda: bati, edo ehuni, edo milari, lagungarri bazaizkio nire maiseaketak, pozik ni, nire lanak fruituren bat eman duelako eta, ondo bidean, gure testugintzak aurrera egiten duelako denon lanari esker. Akatsak zuzentzea horren parte bat da, baina, esan bezala, testuak hobetzea da helburua, ez boligrafo gorria dantzatzea aginte-makila balitz bezala.

Karlos: Zelan definituko zenuke zeure burua itzultzaile eta zuzentzaile modura?

Juan: Itzultzaile-modura, obretan egongo naiz ondoen definitua. Horrela, laburrean esateko, san Jeronimorenetik has gaitezke («Zentzuz zentzu, eta ez hitzez hitz») eta Miguel Sáenzenarekin errematatu («Ahal bezain hurbil, behar bezain urrun»). Jakina, bada zer xehatua lelo horietan eta, batez ere, ikuspegion aplikazio konkretuan.

Beste modu batera definitzen saia nadin. Niretzat, pertinentzia da gakoa, itzultzea ezinbestean den galeren kudeaketa horretan. Zer den une bakoitzean nagusiki gorde behar dena kasuan kasuko itzulgaian. Literatura-itzulpenean, bereziki, efektua da oroz gainetik zaindu beharra: jatorrizkoak irakurleari eragiten dion moduan eragitea testu itzuliak.

Ezinezkoa, noski, baina ezinekiko borroka etengabea da gurea, ezta?, eta ez itzulpengintzan bakarrik.

Zuzentzaile gisa, ez da kasu bera testu itzuliena eta zuzenean sortuena, eta generoak eta egoerak ere bereizi behar lirateke, baina aipatu berri dudan filosofia aplikatzen saiatzen naiz. Seinale ona izaten da zuzenketa egin diozun pertsonak aintzat hartzea markatu diozun hobekizuna baina berak erabakitzea nola hobetu, zuk emandako arrastoak gorabehera.

Karlos: Itzulpengintzak opari egindako une goxoren bat.

Juan: Asko dira. Gehiegi, hemen aipatzeko. Zorionez, gustuko testuak itzuli ditut gehien-gehienetan, eta, lana izanagatik, eta gogorra, eta gaizki ordaindua, gozamena da, niretzat behinik behin, testuan murgildua eta mundutik galdua egotea: bizitza paralelo bat, guztiz konpainia noblean.

Hori, prozesuan. Gero, emaitzetan, txaloak, sariak eta abar, primeran, baina bada beste kontu bat Borgesen ametsetariko bat zena, eta halako zorion-irri bare bat pizten didana, ez baita erraza gertatzen eta, lortuta ere, jabetzen hala dela. Hara zer den. Berrargitaratu berri den Bartleby eskribatzailea eleberri laburrean, esaldi sonatu bat euskaratzea egokitu zitzaidan, eta istoriotik gizartera egin du jauzi, hizkuntza ondare komunera pasatuz: «Aukeran nahiago ez». Borgesena buruz ekarrita: anonimotasuna lortzea da loria literarioaren gailurra.

Karlos: Itzulpengintzak ekarritako une garratzen bat.

Juan: Nik ez nuen egin soldaduskarik (nire titulu preziatuena da orduko inútil total hura), baina han ibilitakoei bezala gertatuko zitzaidan, nonbait: infernu hori zerutu egiten dutela oroimenean, eta abentura-istorio gisa kontatzen. Nire esperientzia ez da estrapolagarria, hala ere, ez bainaiz aritu ia inoiz, askoren moduan, gogoz kontrako erlojupeko neke larrian lau sos irabazte aldera. Garratz hori ez dut nik bizi izan hainbestean.

Karlos: Zer sentitu zenuen Euskadi Saria irabazi zenuela jakitean? Berdinak izan ziren aldi biak?

Juan: Bietan poza, jakina. Lehenak kitzika handiagoa, beharbada, lehena izateagatik noski. Ez dakit, hala ere, mesede egiten dioten sariok nire irudiari, jende askok nitaz dukeen estereotipoa kontuan izanik: Borges eta Shakespeare, harrapa itzak! Ez da azpimarratu, baina ausardia izan du epaimahaiak, bestalde, poesia-liburu bat sariturik lehen aldiz. Ni, hasieran, besterik gabe harritu egiten ninduen nire gauzei egiten zitzaien harrera onak; orain, ohituago nago, eta ia sinetsita txukun-antzean egingo nuela tarteka zerbait ere, baina esker onak berdin dirau (eta harridura pixka bat ere bai oraindik ere: izango da ba hoberik —egiten dut neure artean— horretan eta guztian).

Karlos: Zer hartzaile mota izaten duzu buruan, itzultzean?

Juan: Ez dut uste nik erabakitzen dudanik. Literaturan, liburu bakoitzak sortzen du bere irakurlea. Itzultzailea intuizioz ari da horretan ere (hala behar, teorizatze gehiegia ihesbide eta aitzakia-zuritzaile izaten baita maiz: egina justifikatzeko, ona zein txarra izan), eta konplexua da jokoa: bera den irakurleak sentitu dituenak baino ezin dizkio helarazi itzultzaileak beste irakurle-mamuari (berak irudikatzen duen irakurkide ideal horri). Ekintza soziala da itzulpena, baina banakoen artekoa: interpertsonala. Balorazioak ere, beraz, intersubjektiboak dira, hots, ez arbitrarioak baina ez objektiboak ere… Ufff: ikusi zertara ekarri nauen galderak… zuzenean erantzun gabe ere.

Karlos: Gustukoen izan duzun itzulpena?

Juan: Hartzaile modura, jatorrizko testua ez dela ahantzarazi didan edozein (nahiz gero nik neure baitan, deformazio profesionalez, ikuspegi horretatik ere heldu). Ez pentsa hainbeste direnik. Itzultzailearen kontzientzia ere gero eta zorrotzagoa da, alarmak erne beti. Baina esango nuke ez dela hori bakarrik, eta kalitate-exijentzia gero eta eskasagoa dela, oro har, zirkuitu komertzial nagusietan, liburuaren industria delakoan (txantxa onartzen bazait, euskarazkoak salbu gaude, gure txikian, arrisku horretatik).

Nik itzulitakoetan, oso zaila zait hautatzen, bakoitza baita kasu bat bere argi-itzalekin.

Karlos: Zer hizkuntzatatik itzultzen duzu erosoen? Zergatik?

Juan: Alderantzizko proportzioan doa kontua: zenbat eta hurbilago eduki sorburu-hizkuntza (gaztelania, kasu honetan), zalantza gehiago eta galeren eta amarruen kontzientzia handiagoa. Hain neure ez ditudan hizkuntzekin, berriz (gainerako guztiak, ibiliak ibili), zenbat eta arrotzago, lan handiagoa xehetasunak ondo harrapatzeko, eta beldur handiagoa oharkabean egundoko hutsa egiteko.

Karlos: Itzuli dituzun lanak gogoan, zeure burua pribilegiatutzat joko zenuke?

Juan: Bai, jakina. Azaldu ditut arrazoiak. Luxua da gustuko lanean jardutea.

Karlos: Zein izan da itzulpenik nekezena?

Juan: Irakurleari errazen iruditzen zaionen bat, ziurrenik. «Erraz eta natural» esaten dugunean, neke handiz lortutako efektu batez ari gara. Ez ahaztu, hala ere, hori lortzeagatik jatorrizkoari traizio egitea ere akatsa dela, eta larrietarikoa.

Gutxien uste duenean egiten du topo itzultzaileak zailtasun latzekin. Ageriko zailtasunak hasieratik hartu ohi ditut nik desafiotzat, eta horrexek ematen dit indarra haiei ekiteko, gustura ekin ere. Okerrago da testuak lau-lau eta sinple dirudienean eta gero itzulpenean halaxe emateko sekulako maniobrak egin behar dituzula jabetzen zarenean. Etsigarria da hori. Eta, gero, jakina, garbi daukazu irakurleak ez duela ikusiko esfortzu hori hor: zenbat eta landuago eta lortuago, orduan eta normalago irudituko zaiola hainbeste kostatako testua… Hala ere, beste muturreko kasuan ere, zailtasunaren partearekin bakarrik gera daiteke irakurlea: Shakespeareren sonetoak, e, errima eta guzti… joño! Edozein modutan, muturretan zein erdian, hobe ez begiratzea horri: egin, eta kito (Hamlet-ek garbi uzten du hausnarketa gehiegia ekintzaren etsai dela).

Itzulgairik latzena?: hurrena datorrena, egiteke dagoenez.

Karlos: Eta atseginena?

Juan: Esango nuke kantak itzultzen eta doinura egokitzen pasatu ditudala unerik atseginenak: jolas hutsa, gustuko musika lagun… Barthes-en ildotik bereiz genitzake, hala ere, atsegina eta gozamena (bi hitzon zentzu erotikoa inolaz ere baztertzeke). Gozamena ez da atsegina bezain arina, eta bakanago lortu ohi da; intentsitatez eta betetasunez saritzen du, ordea, hartara iristeko neke hori. Zentzu horretan, Sonetoen ibilbide guztia izango da nire itzultzaile-gozamenen gailurra. Baina ahaztuak izan ditzaket beste asko… datozkeenen irrikaz.

Askotarikoak ditut gustuak literaturan, eta aldakorrak izan ditut adinarekin. Diakronian, prototipotzat hartuta, bi fase ditut gogoan iraunkor samartzat: Gabo-Grass-Llosa > Calvino. Hortik aurrera, ez dut uste hain fokalizatua ibili naizenik, baina erremediorik gabe nindekarren ibilbide horrek (eta bizitzak) iturri klasikoetara; erakarri izan nau esperimentalismoak eta berritasunak, baina kanon-zale samartu ote naizen denborarekin: ibai guztiek eramaten, nonbait, Avon-era. Itzuli ditudan idazle guztiak ditut, hala ere, aldez edo moldez, kuttun, eta eragin sakona utzi didate itzultzaile, idazle eta pertsona modura. Zertarako, bestela, hainbeste denbora pasatu haiekin?

Zergatik erakartzen gaituen esaten bageneki, ez ote luke bertan xarma galduko hala erakartzen gaituen horrek? Arrazoia garbi ez dagoelako edo aldiro desberdina delako ez ote ditugu kutunago kuttun ditugunak? Eman nitzake, beharbada, zertzelada batzuk aipatu ditudan kutun(en) horietariko bat edo besteri buruz, baina ihes egingo lidake garrantzitsuenak, edo tautologikoa litzateke kontua… zera, maitasuna esplikatzea bezala litzateke.

Karlos: Ez (ei) diozu uko egiten polemika edo eztabaida saio on bati, datorrena datorrela ere…

Juan: Eztabaida nahiago polemika baino. Eskarmentuak diost botere(txo)en arteko jokoa gailentzen dela askotan iritzi-truke jatorraren gainetik edo azpitik. Gehien erabiltzen diren gune eta formatuak ere ez zaizkit iruditzen egokiak gutxieneko fundamentuarekin heltzeko funtsezko kontuei. Botere(txo)-talka eta arinkeria; ni ez nabil gustura saltsa horretan. Horregatik-edo (adinak dakarren nekea ere izan daiteke eskarmentutzat jo dudana), aspalditxo honetan ez naiz hain erraz oldartzen edozein ziritara. Polemika bila dabiltzanenetara batez ere, grina hori baino zerbait taxuzkoagorik ez badute behintzat. Hala ere, eztabaida benetakoaren oso zale izaten jarraitzen dut eta jarraitu nahi nuke, baina ez edonola. (Bai: edonoren edozein iritzik edonon berdin balio ez duela pentsatzen duten elitista zaharkitu horietarikoa nauzue).

Karlos: Peter Newmarken arabera: «Hiztegia zurruna da, eta ezin da nahierara erabili; joskera, ordea, guztiz malgua». Nola lortzen duzu bien arteko oreka?

Juan: Esango nuke nahasgarria dela Newmark-en hori horrela formulatuta (bide batez: negargarria da haren liburu ospetsuaren gaztelaniazko bertsioa; eta ez da kasu bakarra horrela itzulpenaz diharduen testua guztiz trakets itzulia datorrena gaztelaniaz: ikus, besteak beste, zertan geratu zen After Babel ). Sintaxi-egitura ere, gramatika-arau den aldetik, zurruna da bere horretan. Sintaxien arteko aukera da malguagoa, estiloari dagokion aldetik (zentzu oinarrizkoenean: testugilearen hautura geratzen dena). Horretaz aritzen gara ikastaroetan, testugilearen esku dagoen parte horretaz (joskera-aukerez); alegia, testuaren antolaeraz.

Hiztegiari dagokionez ere bereizi beharra dago hitz erreferentzial soilen kontua (hori bai zurruna, erreferentziak aldatu nahi ez badira) eta gainerakoena, adjektiboetatik hasi eta nominalizazio-bideen bihurritasuneraino. Izan ere, hor ere bada aukerarik eta malgutasun-tarterik, joskera-aukerekin guztiz loturik. Bi mailak bereizteko inertzia izaten dugu, baina oso konektaturik daude, askotariko joko semantikoz, sintaxia eta hiztegia, eta bietan aurkitzen dugu parte bat zurruna eta beste bat hautazkoa.

Ni, beraz, bien arteko oreka bilatu baino areago, testuaren osotasunari modu sintetiko, integratu batean begiratzen saiatzen naiz, analitikoki bereizten ohituta gaudenetik harago: komunikatu nahi den horren zerbitzura jarririk hizkuntzaren arma guztiak.

Karlos: Egile berberak dioenez, testurik teknikoenean ere terminologia % 5 eta % 10 bitartean da; gainerakoa, fraseologia da; alegia, estiloa. Zelan ikusten duzu auzia?

Juan: Hor ere, zehaztasun bat egingo nuke: estiloa ez da fraseologia hutsa. Fraseologia terminologiaren eskutik joaten da, eta hiztegiaren hedapen moduko bat da: hitza baino zabalagoko unitate lexikoak. Aurreko atalean saiatu naiz azaltzen zeri esaten diodan nik, hemen ari garen auzian, estilo: testugileak hautazko duenari.

Hori esanda, ehuneko bostetik hurbilago dagoela esango nuke, hamarretik baino. Baita alorreko fraseologia espezifikoa sartuta ere terminologiaren barruan. Hori, objektiboki arakatuta testuak. Beste kontu bat da espezialitate-testuen erabiltzaile batzuek irudipena izatea, kontu kontzeptualak eta linguistikoak bereizi ezinez, dena dela beren alorrean terminologia zientifikoa, azken xehetasuneraino. Adibide mordoa eman nezake, baina ez dut berriz piztu nahi inorekin halako gor-eztabaidarik…

Karlos: Ecoren arabera, itzultzailea librea da, itzulpena lotuago dagoelako xede hizkuntzaren senari arau jakin bati baino. Zenbateraino sentitzen zara sortzaile eta libre itzultzean?

Juan: Uste dut jadanik azaldu dudala horretaz dudan jarrera. Itzultzailea sortzaile da (izan behar du)… jatorrizko sortzailearekiko fidel izango bada. Sortzaile, gainera, harroa, bere gain hartzen duen eginkizun gaitz horren tamainakoa: efektu bera sortzea bestela. Itzulgaiaren morroi gogotsu, beraz, baina, aldi berean, sortzaile libre harro.

Karlos: Horri lotuta, zer alde igarri duzu, itzultzerakoan, testu tekniko eta literarioen artean?

Juan: Mota bakoitzean komunikatu behar direnen araberako pertinentzia-hierarkia aldatzen da alderdi batzuetan, baina ez guztietan. Literaturan, efektu estetikoa dago ororen gainetik; testu tekniko jatorretan (utz dezagun horretan bestelakoen kontua), argi-zehaztasuna da helburu behinena. Eta, jakina, mota bakoitzaren barruan ere ez dira kasu guztiak berdinak. Bestalde, ez dago, jakina denez, genero pururik. Literaturak edozer fagozita dezake, are testu teknikoak, eta testu teknikoak bere izan dezake asmo estetikoa ere.

Ni, hain zuzen ere, dibulgazio-liburuen itzulpengintzan aritua naiz batez ere azkenaldian, eta hor esplizitua da kultura biak (literatura/zientzia) bateratzeko asmoa. Hor bai datorrela harira orekaren kontua, aipatu berri ditudan pertinentzia nagusi biak ondo ezkonduko badira (eta ez literaturazalea eta ez zientzialaria guztiz gogaitu edo haserretuko ez bazaizkigu).

Uste dut badela hor arazo espezifiko bat gurean, halako generoek euskaraz izan duten garapen eskasarengatik. Ez dakit erraz ikusten den lotura, baina antzeko auzia dugu (eta, oraingoz, porrota), besteak beste, filmen bikoizketan: ia ezinean bagabiltza zehatz adierazteko —eta ulertzeko— gauzak eta munduak, neke horrek eragozten digu eroso eta natural gozatzea atsegin estetikoaz.

Batzuek zotz magikoz konpondu nahi dituzte halako arazoak gauetik goizera, baina ekimen adina pazientzia eskatzen dute noski, iraunkortasuna eta ganora, garenari eta dugunari zukua ateraz joateko, eta hizkuntza zernahitarako tresna egokitzat trebatu eta zorrozteko bidean ez etsitzeko (kultura-hizkuntza nagusiek mende batzuetan egin dutena egiten ari gara urte gutxitan, eta ez dezagun hori bistatik galdu). Bide batez, eta bentzu entzuteko belarririk duenak: ez du euskarak errua; gure klasikoak zioen moduan, euskaldunona da, izatekotan, eskasia. Hizkuntza-ingeniaritza nahiz azti-lana bainoago, hobekuntza pertsonala behar da hemen, nire iritziz: errezeten zain egon beharrean, norberak zaindu egunero osasuna.

Karlos: Zer erantzuten edo pentsatzen duzu Traduttore, traditore… entzutean?

Juan: Zein indartsua den topikoen inertzia. Eta, idatzita badator, deformazio profesionalez, ea ondo jarrita dauden t letrak hitzotan…

Karlos: Zer da, zure iritziz, fideltasuna itzulpengintzan?

Juan: Behar den arreta guztia jartzea itzulgaiaren zerbitzura, eta hura edukitzea beti gogoan irakurle berrien zerbitzura zeure testua sortzean. Bitartekari fidagarria izatea, alegia, bestela elkar adituko ez luketenen arteko tratuan. Komunikaziorik, gozamenik eta are maitasuna sortzen bada, haien artekoa izango da, baina zu gabe ez zen izango halakorik batere. Bai, Zelestina ere fidela zen, zentzu horretan: bitartekari prestua.

Karlos: Zer sentitu zenuen zeure euskarazko lana erdaratuta ikustean? Nolako harremana izan zenuen itzultzailearekin?

Juan: Itzalen itzal Manu López adiskideak gaztelaniaratu zuen, eta nahikoa lan izango zuen noski hango nire joko eta jolas bihurriak egokitzen. Uste dut ondo gorde genituela oinarrizko arauak: ni ez nintzen sartu bere irizpide eta aukeretan, berak niri zerbait esplizituki galdetu ezean, eta berak aintzat hartu zituen interpretazio-zalantzen inguruko nire oharrak. Uste dut lan bikaina egin zuela, eta ondo irakurtzen dela testua, berezko zailtasunak gorabehera. Efektuaren parte bat, hala ere, ezinbestean da desberdina, kolore estilistikoen jokoa ezohikoagoa, berriagoa baitzaio —eta areago liburua argitaratu zenean— euskal irakurleari gaztelaniazkoari baino. Nolanahi ere, lagun erdaldunek maiz gogoratzen didaten moduan, horixe dut nik liburu oso bakarra haiek nire literatura-bideak ezagutzeko.

Gubbio istorioa frantsesera eta ingelesera ere itzulita dago, eta, ni hori epaitzeko gai naizen punturaino, modu bikainean. Ingelesezkoan, Kristin Addis amerikar euskara-ingeles itzultzaile trebeak eta biok luze, bero eta zorrotz eztabaidatu genuen testu guztia, eta primeran pasatu nuen nik behingoz itzulpenaren barrikadaren beste aldetik ikusiz gauzak. Bera ere ez ahal nuen gogaituko neure burugogorkeriaz. Frantsesezkoa Kattalin Totorikak egin zuen, zoragarri hark ere, nirekin deus kontsultatu beharrik gabe: ez dago modu bakarra (are gutxiago errezetarik) itzulpenak ondo egiteko. Beste hizkuntza batzuetara ere itzulita dago ipuin hori (italiera, errusiera…), eta Pernixio, polonierara eta serbierara, baina nik ez dut traturik izan itzultzaile horiekin.

Karlos: Zenbait euskal girotan, oraindik, sorkuntzazko testuek itzuliek baino izen handiagoa dute. Zer deritzozu horri?

Juan: Aitzakia ederra dela ez irakurtzeko, ez itzulpenik eta ez bestelako libururik ere noski. Edota, zerbait irakurriz gero, geure txokotxotik mundura irten nahi ez izatea. Oso erraza da kontraesana ikusarazten: nola jokatzen dute erdarazkoekin?

Karlos: Claudio Magrisen aburuz, itzulpena beste literatur genero bat da, eta itzultzailea, ondorioz, egilekidea. Hala da zure iritziz ere?

Juan: Guztiz bat nator. Baina maila filosofikoan hartu behar da hori; alegia, ez erabili gurean (batzuek testuen teknikotasuna bezala) aitzakia gisa testuak beste hizkuntza-modu batean emateko, benetan euskaratzeko kemen edo abilidade faltaz (nik ikastaroetan itzulera deitzen diodan eta ez erdara ez guztiz euskara den indiolekto ezertarakoez batean, txantxa zilegi bazait). Ondo irakurri: «beste literatur genero bat» dio, eta ez «beste hizkuntza molde bat».

Karlos: Benetan izan behar du ikusezina itzultzaileak? Batzuek diotenez, zure itzulpenak erraz identifikatzen dira, estilo ezaugarri jakin batzuk izaten dituzte.

Juan: Identifikatuko ez dituzte, ba! Neure izena etorri ohi da-eta aurretik!

Nahi izatera, aise egingo nuke inork ez ezagutzeko moduko itzulpenen bat, akats arrunt eta guzti, baina nahiago dut gai naizen ondoen zaindu darabildan hizkuntza, inori dotorekeria irudituagatik (ohoretzat daukat nik hori mordoilozaleengandik etorrita). Kontua ez da hori —alegia, ea beste itzultzaileen idazkeratik zenbateraino bereizten den nirea, ezinbestean bainaiz ni neu hor testugile, neure neuretasun eta neurekeriekin—, baizik eta ikustea ea bereizten diren nire itzulpenak estiloz beren artean. Esate baterako, ea, demagun, Rulfo eta Henry James, Borges eta Primo Levi berdin eman ditudan estiloz (denak ere garzieraz egotea gorabehera), edota, zergatik ez, Shakespeareren Sonetoak eta Uda-gau bateko ametsa.

Bide horretatik joz gero, zer esan liteke Queneau/Olarra estiloaz Estilo-ariketak ospetsuan?

Tira, ezintasun metafisikoa da itzultzailea autore izatea eta idazle-estiloren bat ez izatea berez, nahiz eta liburu bakoitzean literatura-estilo desberdina erabili, autorearena islatu beharrez.

Karlos: Miresten duzun itzultzaileren bat?

Juan: Bat bakarrik aipatzearren, oso kuttun izan dut neure hastapenetatik Miguel Sáenz gaztelaniazko itzultzaile oparo bezain bikaina. Uste dut asko jaitsi dela batez besteko maila azken urteetan, liburu-industriaren zekenkeria itsua dela eta. Lotsagarrizko akatsak aurkitzen dira gaur egun testu gehienetan, bai eta ia osorik trakets asko diren itzulpenak. Hala ere, bada harribitxirik; esate baterako, Murakamiren prosa zoragarria da gaztelaniazko bertsioan (ez dut gogoan, barka, itzultzailearen izenik). Halakoetan, bost axola, edo kasik hobe, jatorrizko hizkuntza ez ezagutzea irakurleak: ez luke meritu makala itzultzaileak bere kabuz asmatu badu halako testua, jatorrizkotik aldendu zein ez.

Euskarazkoetan, literaturan behintzat, hobea da oro har, nik uste, itzultzaileen maila, eta bikaina kasu askotan (barka bekit ez aipatzea bat hainbesteren artean: dozena bat izen datozkit oraintxe burura). Arazo handiagoa ikusten dut irakurle izan litezkeenen ohitura eta trebakuntza faltan, euskararen gizarte- eta kultura-normalizazio eskasaren testuinguru orokorrean (diglosia eta ahulezia).

Tira: izenik ezetz esan dut, baina Xabier Olarra aipatzea ez dago lekuz kanpo: haren ibilbide osoa, jakina, baina azken alea bera bakarrik ere bada txapela betiko kentzeko modukoa. Sekulako lana litzateke Joyce-ren Ulises zentzu guztietan hain potolo hori edonola itzultzea ere; Xabierrek ez du, ez horixe, edonola itzuli (bai, ordea, bizkor arraio: di-da batean, esate batera; zer deabrurekin itunduta ote dago halako etekina ateratzeko bere orduei?). Konplexua sortzen digu, egia esan, askoz ere lan txikiagoak egiteko askoz ere denbora gehiago behar izaten dugunoi.

Karlos: Umberto Ecok idatzi zuenez, itzultzailea zentzu komunari min ematen ez dioten hizkuntzazko soluzioen negoziatzailea da. Hala deritzozu?

Juan: Bai. Beste hitz batzuekin esan nahi izan dut lehenago gauza bertsua: itzulgaiari eta testu itzuliari, biei zor zaienaren arteko oreka zaintzea, pertinentzia gidari.

Karlos: Baduzu esku artean itzulpen lanen bat hasita? Hasi-alde batera laga-ostera ere ekinikoren bat?

Juan: Aipatu dut Midnight’s Childrenen kasua. Errazago izaten da, askoz, alde batera uztea berriro ekitea baino…

Karlos: Aspaldion irakurritako itzulpen gogoangarriren bat (berdin dio hizkuntzak)?

Juan: Murakamirena aipatu dut arestian. ねじまき鳥クロニクル, Nejimaki-dori Kuronikuru [Crónica del pájaro que da cuerda al mundo] da irakurri nuen lehena, eta liluratuta geratu nintzen prosaz; gerora, irakurri nuen lauzpabosgarren liburuarekin, aspertu egin ninduen formula beraren errepikapenak, baina tira. Gaztelaniazkoekin jarraituz, Miguel Sáenzenak, jakina; A. S. Byat-en Possession ere bikaina iruditu zitzaidan María Luisa Balseiro-ren bertsioan. Esan dut batez besteko maila asko jaitsi dela, baina, lehen bezala orain ere, bada itzultzaile bikainik. Euskaraz, gure zirkuituaren eskasiak gorabehera, Literatura Unibertsala bildumak izugarrizko gorakada ekarri zuen kalitateari dagokionez, eta laborategi horren fruituetatik elikatzen da orain euskal itzulpengintza literario guztia. Batzuetan, askotan, pena ematen du aurretik irakurria izatea euskaraz plazaratzen den alea. Une batean, kezkaturik egon nintzen itzulpengintzaren guardia zaharra erretiratzean zer izango zen, baina badatoz gazteak indarrean, aurrekoon markak berehala hautsiko dituztenak… lanbidearen kondizioek are okerragora egiten ez badute (edo bizioz debalde itzultzen jarraitzeko kemenik ez badute).

Karlos: Itzultzen hasi nahi dutenentzako eta hasi berrientzako aholkuren bat?

Juan: Ekin, ekin, ekin, eta jarrai, jarrai, jarrai. Eta zeu izan zorrotzena zeure hobetu beharrean. Infinitua da ikasbidea: tematu, baina ez erotu.

Karlos: Behar diren baldintza guztiak eskura edukita, zer gustatuko litzaizuke itzultzea?

Juan: Parean harrapatzen nuen gustuko edozer itzultzeko bulkadak bizi izan nau orain arte, eta neure ahalen neurrian eutsi diot horri: ez naiz kexatzen. Orain, gehixeago pentsatuko nuke zer itzulgai aukeratu: jolas-puntua galdu gabe, baina egitasmo jakin bati jarraituz. Akaso, Larrakoetxearen bidea segitu behar nuke: fraide sartu, eta Shakespeare-ren antzerki-lan guztiak itzuli. Aukeran, hala ere, komentura sartu gabe nahiago.

Karlos: Zelan ikusten duzu euskal itzulpengintzaren etorkizuna?

Juan: Ai etorkizun-ikusle banintz!