Itzulpengintzako liburu-aldizkarien berri
Xabier Mendiguren Bereziartu

Benjamins Book Gazette eta Translation Spaces

Itzultzaile gutxi izango dira Benjamins argitaletxe herbeheretarraren berri ez dutenak, eta seguru asko haren Book Gazette, paperezkoa zein digitala (www.benjamins.com), hartzen dutenak ere mordoska bat izango dira. Izan ere, egoitza nagusia Amsterdamen duen etxe honek antropologia, hizkuntzalaritza aplikatua, kontzientzia, keinua, hizkuntzalaritza, literatura-azterlanak, psikologia, itzulpengintza eta interpretazioa, eta abar luze batez osaturiko erakusleihoa irekitzen du aldika. Duela 40 urte sortutako familia-argitaletxe honen zuzendaria Seline alaba da.

Hasia den udaberriari dagokionak itzulpengintza-azterlanetako bi liburu klasiko berrikusi dakartza: bata Descriptive Translation Studies and beyond, Gideon Toury Tel Aviveko irakasle ezagunaren obraren edizio berrikusia, 1995ean bazterrak astindu zituena. Bestea, Translators through History, Jean Delislek eta Judith Woodsworthek Ottawako Concordia Unibertsitatean editatu eta zuzendua. Lehen aldiz agertu zenean bide-urratzailetzat hartu bazen, oraingo edizio berri nabarmen berrikusi eta hedatuan, nazioarteko berrogeita hamar lankidek parte hartu dute. Bibliografian 100 titulu berri baino gehiago datoz, eta horrek ezinbesteko bihurtzen du itzulpengintzako ikasle, aditu eta profesionalentzat.

Baina Benjaminsen udaberri honetako ekarpenean bada bereziki aipatu beharreko zerbait: Translation Spaces A multidisciplinary, multimedia, and multilingual journal of translation. Deborah A. Folaron eta Gregory M. Shreve dira argitaratzaileak, eta argitalpen-aholkulariak, berriz, Turku Unibertsitateko Yves Gambier eta Rovira i Virgili Unibertsitateko Anthony Pym.

Pareen berrikusketaz edo arbitrajez kalitatea segurtatzen duen urtekari honek itzulpengintzaren inpaktu global diziplina- artekoa aitortzen du, eta itzulpena gune sozio-kulturalen multzo konplexu bezala ikusten du, non jendeak eta populazioek elkarrekin topo egiten duten ezagutza, sinesteak eta balioak partekatzeko. Topaketa-gune global horiek birtualak dira, gaur eguneko Interneteko ziberespazio mugagabean bezala; baita fisikoak ere, munduan lastertasunez hedatzen ari diren hiri eleanitzak eta kultura anitzak bezala.

Nahiz eta bertsio inprimatuak eta elektronikoak ingelesezkoak izango diren, webgune berritzaile osagarri baten bitartez argitalpenak ahalik eta hizkuntza gehienetara itzultzeko moduko edukiak eta elkarrizketak eskainiko ditu, hartara itzulpengintza eta hizkuntza askoren arteko elkarrizketarako kanal garaikide indartsu bihurtuz. Webgune berritzaile horretan blogak, debateak, on-line egindako elkarrizketak, artikulu eta azterlanetan oinarrituriko eztabaida- egutegiak eta argitalpen eta erreferentzia berriak agertuko dira.

Ikus: www.translationspaces.com eta blog.translationspaces.com.

SABIO PINILLAS, J.A. & ORDÓÑEZ LÓPEZ, P. Las antologías sobre la traducción en el ámbito peninsular. Análisis y estudio. Relaciones interliterarias en el ámbito hispánico: traducción, literatura y cultura. Tomo 6. Peter Lang, Editorial científica internacional, Bern 2012.

Itzulpenaren munduari luzaroan atxikiriko bi irakasleok -lehena Granadako Unibertsitatean eta bigarrena Universitat Jaume I.ean nahiz atzerrian-, azken hogeita bost urteotan agertu diren hamabost antologia aztertu, eta esku artean dugun liburua mamitu dute. Hiru ardatzen inguruan antolatu dute beren lana: antologia, itzulpenaren historia eta esparru geografiko, kultural eta hizkuntzazkoa, non sakontzen baitu itzulpenaren fenomeno antologikoa (gaztelania, katalana, galegoa, portugesa). Euskal itzulpengintzari dagokionez, erreferentzia bibliografikoan (227. or.) Ibon Uribarri Zenekortaren bitartez ezagutu dituzte J. Mª. Zabaleta, L. Auzmendi eta K. Biguriren antologiak, eta horiek aipatzearen ekarpen soila besterik ez dute egiten egileek.

Hitzaurrea idatzi dion Lieven D'hulst-ek dioenez, hain goraldi nabarian dauden antologietatik abiaturik, muga linguistikoak, espazialak eta nazionalak gainditzearen beharra gogorarazten digu azterlan honek.

Lehen kapituluak Itzulpengintza Azterlanak eta Itzulpengintzaren Historia aztertzen ditu, eta gaurko egoeraren berri ematen du. Amaieran, itzulpengintzaren historiak itzultzaileen prestakuntzan duen paperaz hitz egiten digute.

Bigarren kapituluan, Espainiako eta Portugaleko itzulpengintzaren historiaren berri ematen zaigu, bai irakaskuntzan eta bai ikerkuntzan.

Hirugarren kapituluan, berriz, itzulpengintzari buruzko antologia obra historiko bezala aztertzen dute: generoa, sailkapena eta inbentarioa, antologia orokorrak eta partzialak, etab. aipatzen dira.

Laugarren kapituluak barruti penintsularreko itzulpengintzako antologien analisia eta azterketa dakartza.

Bosgarren eta azken kapituluan, galdera bat egiten da: nondik jarraitu? Antologien geroaren ikuspegiak aztertzen dira, eta honako gaiok jorratzen dituzte egileek: zentral eta periferikotik global eta tokikora; eta itzulpengintzaren teoria eta historiografiaren ezagutza.

Erreferentzia bibliografiko ugari eta hautatu samar batekin ematen zaio bukaera lanari.

BARAMBONES ZUBIRIA, J. Mapping the Dubbing Scene. Audiovisual Translation in Basque Television. Peter Lang, Bern, 2012.

Josu Barambones Zubiria, azterlan honen egilea, irakaslea da Gasteizko Ingeles eta Aleman Filologia, eta Itzulpena eta Interpretazioko Departamentuan. Ikus-entzunezko Itzulpenean doktoregoa lortu zuen, eta haurrentzako telebista-animazioaren bikoizketa bereziki aztertu zuen. Barambones jauna EIZIEko kidea da.

Zortzi kapitulutan zehar ETB1ek ikus-entzunezko itzulpengintzaren bitartez euskararen sustapen eta garapenean burututako lanaren berri ematen du liburuak. Itzulpen-azterketa deskriptiboen ildotik Euskal Herrian ingelesetik euskarara egindako ikus-entzunezko itzulpengintzaren testuinguru sozio-kulturala argitzen du. Liburuaren alderdi berritzaileena haren planteamendu kultural eta deskriptiboa da.

Lehenik testuinguru linguistiko eta kulturalaren berri ematen du eta ondoren euskal bikoizketaren ikuspegi historiko bat. Gero, metodologia deskriptiboa erakusten du ikus-entzunezko itzulpengintzaren eremuan. ETB1eko Katalogoa (2006) azaltzen du, katalogoaren analisia egin, katalogotik corpusera pasatuko da (Corpus 1 eta Corpus 2), eta, azkenik, euskarazko corpus elebakarraren gaiari lotuko zaio.

Laugarren kapituluan, marrazki bizidunen ezaugarritzeari eta itzulpenari helduko dio, eta xehetasun ugari emango ditu: marrazki bizidunen sortze-prozesutik abiaturik, horiek itzultzean eta egokitzean eragina duten faktoreak eta ikusle-entzuleria (3-9/10-16, helduak) aztertuz. Ondoren, bete-betean sartuko da marrazki bizidunetako hizkuntzan: interjekzio eta esklamazioen erabilera sarria, izen bereziak, abestiak eta formula estereotipatuak haurren ipuinetan; eta bukatzeko marrazki bizidunen sinkronia aipatuko du.

Bosgarren kapituluan, Lambert eta van Gorp-ek (1985) proposaturiko ereduan oinarrituta (literatura-testuen itzulpenak aztertzeko ere balio baitu), ikus-entzunezko testuen analisiari ekingo dio Delabastita, Goris, Díaz-Cintas, Ballester edo Martí Ferriolen ekarpenak kontuan izanik. Honako hauek dira, Josu Barambones jaunaren iritziz, arau nagusiak: estandarizatze linguistikoa, naturalizazioa, esplizitazioa eta fideltasun linguistikoa.

Gero, hamabost itzulpen teknikaren laburbilduma eskaintzen du: lehenik hiztegi-mailan (egokitzea, kalkoa, deskripzioa, orokortzea, bereiztea, mailegatzea), eta ondoren sintaxi-mailan (anplifikatzea, konpentsatzea, sortze diskurtsiboa, modulazioa, murrizpena, ordezpena, itzulpen literala, transposizioa, bariazioa).

Ondoren, ikus-entzunezko bi testuren azterketa deskriptibo-konparatiboa eskaintzen digu (Totally Spies - Berebiziko espioiak / Braceface - Burdin aho), horretarako corpus paralelo elebiduna baliatuz.

Zazpigarren eta azken kapituluan analisi intersistemikoa burutzen du maila fonetikotik hasi, hiztegi-mailan jarraitu, maila morfologikotik igaro eta maila sintaktikoan amaituz.

Orain arte Barambones jaunak egindako ekarpena zehatza bezain osoa eta argia dela esan ondoren, liburuaren bukaeran eskaintzen dituen ondorioen aipamena egitea ezinbestekoa iruditzen zait. Besteak beste, honako baieztapen hauek egiten ditu, zer pentsatua ematen dutenak:

1988tik aurrera helduentzako filmen kopurua beheraka joan zela, eta aldiz, haurrentzakoena pixkanaka haziz joan zela. 2006an marrazki bizidunak osatzen zutela fikzio-edukiaren % 93,90 eta bikoiztutako inportazioen ia % 68 zirela. Gehienak EEBBetatik zetozela, eta animazio guztiak japoniarrak zirela, gaztelaniaz erabiltzen zelarik itzulpenerako tarteko hizkuntza.

Ondoren, programazioaren egoera diglosiko bikoitza aipatzen du: alde batetik, ETB2rekikoa eta, bestetik, Euskal Herrian ari diren gainerako telebista-sareekikoa. Harrigarria badirudi ere, Euskal Telebistak berak eragiten duela desoreka hori ETB2 erdaldunaren eta ETB1 euskaldunaren artean, nahiz eta giza baliabide eta baliabide ekonomiko ohargarriak izan eskura: langileria 1.000 pertsonatik gorakoa da eta 2010eko ETB1 eta ETB2ren aurrekontua 150 milioi eurokoa izan.

Azkenik, 1983tik EITB euskal bikoizketaren bezero ia bakarra izan denez gero, merkatu guztia bezero horren baitan egoteak arrisku nabarmenak dituela ohartarazten du. Berak erabakitzen du zer ikus- entzunezko mota euskaratuko den; izan ere, ikus-entzunezko testuen ekoizpena eta harrera berak baldintzatzen ditu. Areago, hizkuntza-kontrola ezartzen du emititzen dituen produktu guztietan, eta behartu egiten ditu bikoizketa-estudioak -eta inplikazioz ikus-entzunezkoen itzultzaileak- ETB1ek eskatzen dituen kalitate-estandarrak betetzera, produktu bikoiztuetako hizkuntza-kontrol handi baten mendean dagoelarik. Josu Barambones jauna kritiko ageri da egoera horrekiko, eta euskarazko bikoizketa-eredu bat garatzeko oztopo izan dela aitortzen du, itzulitako literaturaren kasuan ez bezala.

Gainera, zera dio: ikus-entzunezkoen itzultzaileek ez dutela dagokien aitortzarik jasotzen, haien izenak ez baitira agertzen filmen kredituetan. Euskal ikus-entzunezkoen itzulpenaren mapari begiratu bat emanez gero euskarazko kanalak defizit larria ageri duela esatera ausartzen da fikzioko formatu nagusiei dagokienez. Ontzat ematen du haurrentzako saioek lehentasun halako bat izatea baina ez helduak diskriminaturik uztea gainerako ikusleen aldean; politika kontraesaneko eta paradoxikoa dagoela aipatzen du: haur eta gazteak euskarazko programa bikoiztuak ikusiz hazten direla eta nagusitzean ETB1ean eskaintzen direnak nabarmen mugatzen direla erdarazko kanalak ikustera behartuz. Euskarak pairatzen duen egoera diglosiko eta abantaila gabearen adibidea dela hori aitortzen du, eta egoera diglosikoa bikoitza dela aipatzen du: bata ETB2rekikoa eta bestea Euskal Herrian emititzen duten gainerako telebista-kanalekikoa.

Oso interesgarritzat jotzen dugu Josu Barambones jaunak egindako euskal bikoizketaren sintesia, eta zer pentsatua eman beharko lieke telebistako saioen programatzaileei gure gizartearen garabidea kontuan hartu nahi badute.