Juantxo Ziganda Zilbeti. Euskaldunberri, irakasle, itzultzaile
Artikulua pdf formatuan
Joan zaigu mundutik, baina ez amorratuta. Sufrituz joan da, baina ez etsita edo irribarrerik gabe.
Berrogeita hamar urte bete berritan hil da, gazterik, gaurko neurrietan kontatuz gero. Urte eta erdi eman zuen borrokan 2007ko udaberrian biriketako minbizia diagnostikatu ziotenetik. Eritasunaren prozesuan ez genion, haatik, amorru hitzik aditu. Minak min, konplikazioak konplikazio, izuak izu, gogo onez onartu zituen mediku-erizainek proposatutako sendabide eta tratamenduak. Adiskidetako balio zuen bezala, gaixotako ere erraza zen, «se acepta» batekin amen eginez eman beharreko pauso bakoitzari.
Gogorra bezain atsegina izan da haren ondoan egotea denbora honetan guztian. Gogorra, ez baita xamurra estimatzen duzun norbait maldan behera ikustea. Baina atsegina eta eskertzeko modukoa ere bai, animoso ateratzen baikinen bisita bakoitzetik, gaixotasuna eta sufrimendua zeinen aldarte onarekin, zeinen umoretsu eta zenbaterainoko patxadaz eta bakeaz onartzen zituen ikusita.
Atea jo gabe etxera sartzen zaigun oinazearekin tratatzen jakitea, omen, zoriontasunerako giltza.
«X izpiek dena erretzen badute, barnekoa barne, zergatik ez dituzte zelula kantzerigeno horiek behingoz kiskaltzen!». Esperantzaz ekin zion prozesuari, otzan, esaneko.
Umorez egin zion aurre gaixotasunari. «Niri Biritxiturako maletak egiteko esaten ez didaten bitartean...», esaten zuen Iruñeko hilerria dagoen parajerako azken bidaiari muzin egin nahirik. Eta botikek eta kimioterapiak huts eginda ere, «niri testamentua prestatzeko esaten ez badidate...».
Baina azkenean joan zitzaigun, goxo, Juantxo, Xorro, Saurio, gure tronboi-jolea.
Juantxo Ziganda euskaldun berria zen, euskaldun berri zaharra, alegia, gazte-gazterik euskaldundu eta euskara oso barneratua zuena, euskara biziarekin lotura estua zuena. Iruñean euskaldundu zen gaztetan, baina beste iturri batzuetatik ere edan zuen euskara: aita Beuntzakoa zuen, Atezkoa, eta ahaide franko zituen Atetz-Imotz-Odieta-Ultzama inguruan. Eta aise antzematen zitzaion kutsu hori, goi nafarrerarena, hegoaldeko zenbait ñabardura eta guzti.
Euskaldundu, eta gazte-gaztetan hasi zen irakasle ere, garai hartako beharrak handiak baitziren. Zenbait urtez egon zen irakasle Nafarroako Gobernuak 1980ko hamarkadan antolatutako CIE zerizten ikastaroetan (euskara ikastaro trinkoak), baita irakasleen birtziklajean ere. Han ezagutu zituen Nafarroako Diputazioko lehenbiziko bi teknikari-itzultzaileak, gerora maisu-maistren irakasle bihurtuak: Joxe Bernardo Jauregi eta Javier Tirapu, Txapas, biak ala biak Juantxo eraman duen gaitz berak berriki samar eramanak.
1988an, berriz, itzultzaile lanposturako aurkeztu zen gurekin eta azken urteotako beste lankide batzuekin batera. Lanpostua eskuratu eta beste sei lagunekin batera, lehenbiziko Itzulpen Unitatea sortu zen Nafarroako Gobernuan. Nafarroako Aldizkari Ofizialaren euskarazko alearen sorrera ere, beraz, haren eta beste batzuen fruitua izan zen.
Zenbait urtez itzulpen lana alboratu eta, Hizkuntza Politikako arduradunek proposatuta, euskara teknikari lanetan aritu zen. Orduko proiektu eta lan aipagarriak dira Euskaltzaindiarekiko koordinazioa eta Nafarroako Udaletako euskara teknikarien sarea sortzea eta koordinatzea.
Ondoren, berriz ere itzulpen lanera itzuli eta hartan aritu zen 2008ra arte.
Bere euskaltzaletasuna, gure hizkuntzarenganako maitasuna, beste arlo batzuetan ere landu zuen, bere auzo kuttunean bereziki. Zeren, gurasotu, eta bere emazte Kontxesiren eta bien umeak eskolatu beharra izan zenean, gogotik egin baitzuen lana Arrotxapean D eredua irekitzeko. Guraso talde gogotsua bildu zen, Ave María ikastetxe publikoan D eredua sor zedin bulkaka ibili, eta pixkana-pixkana euskal lerroa indartu zen, gerora Patxi Larraintzar eskola publikoa bihurtuko zena. Arrotxapeko eskola horretan arras ezaguna eta maitatua izan da beti Juantxo bere ekarpenagatik.
Gutako beste asko bezala, auzoko paperak eta panfletoak euskaratuz trebatu zen hasieran itzulpengintzan. Gero, Igela argitaletxea Iruñean jaio eta laster, 1981ean, Juantxok aukera izan zuen, Erreinu Zaharreko beste multxo batek bezala, literatur itzulpenean ere trebatzeko.
Bi liburu euskaratu zituen Juantxok, biak Igelaren Sail Beltza bildumakoak: Jim Thompson estatubatuarrarena lehenbizikoa, Ihesa, 1991n, eta Ttu eginen dut zuen hilobietan bigarrena, Boris Vian frantsesarena, 1993an. Biak argitaletxeak proposatu zizkion eta lana zintzo bete zuen. Gaztetan irakurle amorratua izana zen, nonbait, eta behin baino gehiagotan Julio Verne eta gazteentzako literaturako beste zenbait autore ere proposatu zizkion Igelari euskaratzeko, baina beste hainbaten kasuan gertatu den bezala, asmoetan gelditu zen.
Joan zaigu, baina gurekin da oraindik, mutil handia baitzen, handiegia... osorik eta erabat joateko.
Eranskina
Aintzin solasa
1946ko uztail aldera ezagutu zuen Jean d'Halluinek Sullivan, frantses-amerikar bilera moduko batean. Handik bi egunetara, Sullivanek eskuizkribua eman zion.
Bitartean, bere burua Zuria baino gehiago Beltza sentitzen zuela erran zion, mugaz haratago egon arren; urtero, 'beltz' milaka batzuk (legeak halakotzat jotakoak) erroldetatik desagertu eta etsaiaren alderdira jotzen dutela gauza jakina da; Beltzak nahiago izateak, literaturako Zuriek bizkarrean kolpetxo gozoak ematen dizkieten 'Beltz On'enganako mezprezua sorrerazten zion Sullivani. Bere ustetan, ez zen imaginatzen ahal ezta atzeman ere Zuriak bezain 'gogorra' izan zitekeen Beltzik. Horixe bera zen bere nobela ttikian frogatu nahi izan zuena. Jean d'Halluinek, lagun baten bidez nobela haren berri jakin bezain fite, argitaratzeko eskubideak eskuratu zituen. Sullivanek, berau argitaratzaile amerikarrekin harremanetan jarri eta bere herrian bertan argitaratzeko eginahalak alferrekoak zirela ohartu baitzen, ez zuen eskuizkribua Frantzian uzteko zalantza haundirik izan.
Hemen, gure moralista ospetsuek zenbait orrialderen... errealismo latzari oztopoak paratuko dizkiote. Horri buruz, interesgarri iduritu zaigu orrialde horien eta Milleren narrazioen artean dagoen alde sakona azpimarratzea; azken honek ez du hiztegi larriena erabiltzeko duda izpirik ere sekula erakusten; Sullivanek, aldiz, idazkera larriaren ordez erramolde eta perifrasiak erabiliz, zuzenki mintzatu beharrean sugeritu egiten duela ematen du, hola, bada, tradizio erotiko latinoago baten barrenean kokatzen ahal dugu.
Orrialde hauetan, beste aldetik, J. Cainen eragin nabarmena agertzen zaigu (egileak, nahiz lehenbiziko pertsona erabiltzen duen, ez du ez idatzizko ez bestelako trukoen bidez horren erabilera justifikatzeko eginahalik egiten, eta kontuan hartu behar da J. Cainek, berriz, haren Three of a Kinden, Ameriketan ale bakarrean bildutako hiru nobela motzen bilduma eta hemen Sabine Berritzek itzulitakoa den liburuaren aintzin solas bitxian lehenbiziko pertsona erabili beharra aldarrikatzen duela), eta baita Chase eta beste zenbait horrorezale gazteagoren eragina ere. Puntu horren gainean, Sullivanek bere aintzindari ospetsuek baino sadismo gogorragoa erakusten digula aitortu beharra dago; ez da harritzekoa bere lana Ameriketan baztertua izatea: argitaratu eta biharamunean baietz debekatuko luketela eginen nuke apustu. Mamiari berari dagokionez, zernahi erranik ere, orain ere laidoa sufritu eta kokildua dagoen arraza batek mendekuarekin duen plazerraren adierazpen gisa ikusi behar da, 'benetako' Zurien menpekotasunaren kontra jotzen duen sorginkeria saio bat bezala, hala nola neolitikoko gizakiek, hilgaiak xederetara erakartzeko, azkonek zauritutako bisonteak margotzen baitzituzten, hau da, itxurari mesprezurik aski agertuz eta irakurlearen gustuari kontzesioak eginaz.
Baina ai, Amerika, Promisioko herria izateaz gain, puritanoen, alkoholzaleen eta sar-zazu-hau-zerorren-kaskoan erramoldeko moduko herria ere badugu: eta saiatzen bagara, Frantzian, bitxiagoa delarik gainera, ez da batere lan zaila, Atlantikoaz beste aldean, baliagarria dela frogatu duen formula batez lotsarik gabe baliatzea. Zer erranen dut? Ez da jeneroa saltzeko modu txarra.
Boris Vian[1]
[1] Oharra: Nobela hau, eta beste hauek, Les morts on tous la même peau, Et on tuera tous les affreux, eta Elles se rendent pas compte Boris Vianek lehenbiziko argitarapenetan, Vernon Sullivan izengoitiaz sinatu zituen. Gero Vianek argitu zuen marroa.
