Euskararako literatura-itzulpenen kritikaz (ELI dossierra)
Manu Lopez Gaseni

Artikulua pdf formatuan

Abiapuntuak

Pasadizo autobiografiko batekin eman nahi nioke hasiera lantxo honi: enkarguz egin nuen lehen lan akademikoa euskal kritikaren azterketa bat izan zen, Jakin aldizkarian jasoa. Orain, hogei urte geroago euskararako itzulpenen kritikari buruzko lan hau eskatu zidatenean, beste hura abiapuntu egoki bat izan zitekeela pentsatu nuen, nahiz eta orduko hura egindako kritiken azterketa deskriptiboa eta, oraingo hau, itzulpenen kritikak egiteko lan preskriptiboa izan behar omen den.

Orduko hartan egin nuen sailkapenak honakoak hartzen zituen bere baitan: kritika deskriptiboak, kritika linguistikoak, kritika zientifikoa, kritikaren kritika eta kritika ad hominem. Gaur egun, nolabaiteko normalkuntzara iritsita, garai nahasi haietako kritika mota batzuk desagerturik edo hil-hurren daudela esan daiteke, adibidez, kritika linguistikoak eta ad hominem egindakoak, eta beste batzuk, berriz, erantsi beharko genituzke, hala nola, gaiaren inguruan gaudelarik, itzulpenen kritika, garai hartan pentsaezina edo hutsala zena. Gainontzean, ordukoarekin konparatuz gaur eguneko euskal kritikaren panoraman aldatuen ikusten dudan elementua kritikoen kopurua asko emendatu izana da, dozena erdi baino gutxiagotik dozena batzuetara, arrautza terminoetan mintzatzeko.

Itzulpen-azterketekin zerikusia duten beste abiapuntu batzuk Polisistemaren Teoriaren eremuko teorizatzaile Itamar Even-Zohar eta teoria hura itzulpen-azterketaren arloko aplikatzaile Gideon Toury irakasleak izan dira, teoriaren garrantziagatik ez ezik, azterbide horien emankortasunagatik ere.

Azken abiapuntua, aldiz, PEN American Center-ek oraindik orain bere webgunean jarritako «Reviewers guidelines for translated books» delakoa. Bertan, «should» eta «might» askoren bitartez, itzulpen-iruzkingileek literatura-itzulpen bat hizpide hartzen dutenean ezinbestean gogoan hartu beharko lituzketen alderdiak ezartzen dira. Gure artean erabateko adostasuna duten kontuak izan arren, estilo bereziki zainduaz emanda daude, eta amaiera aldera ekarriko ditut hizpidera.

Helburuak

Lan honen helburuetara pasatuz, xede nagusia literatura-itzulpengintzaren ikusgaitasuna bultzatzea dela esan liteke. Jakina denez, itzulpengintzaren inguruko azterbideetan eztabaida bat baino gehiago egon da gardentasunaren metaforaren inguruan. Jarrera tradizionalak itzulpenen ikusezintasuna aldarrikatzen zuen, itzultzailea eta bere eskua ikusezin bihurtuko zituen naturaltasun moduko baten bila. Eskola berritzaile batzuek, berriz, kontrako jarrera defenditu dute: itzultzailea ez da bitartekari garden xaloa, era askotako erabakiak hartzen dituen eta testuak manipulatzen dituen eragile aktiboa baizik. Bide horretatik aldarrikatu da itzultzailearen ikusgaitasuna.

Baina lan honek helburutzat hartu duen ikusgaitasuna beste mota batekoa da, eta zerikusi zuzena du itzultzailearen status sozialarekin. Gizarteko arlo guztietan egiten diren jarduera askoren oinarrian itzulpena dagoela eta itzultzaile horien lanaren garrantzia azpimarratzea da, gaur egun, munduko itzultzaile elkarte guztien lehentasunezko helburua. Izan ere, hain dira ikusezinak, legokiekeena baino askoz status apalagoa aitortzen baitzaie. Eta literatura aipatutako gizarte arlo handi horietako bat izanik, literatura-itzultzaileak eta literatura-itzulpengintza bera azalarazteko beharra ikusten da.

Gainontzeko helburuak horren azpian egongo lirateke: literatura-itzulpenen azterketa-moten sailkapena egitea, literatura-itzulpenen iruzkinak sustatzea hedabide guztietan, horrelakoak egiteko norabideak eskaintzea... Has nadin, beraz.

Itzulpen kritikak azterketaren asmoaren arabera

Azterketaren garrantziaren edo sakontasunaren araberako sailkapen honetako lehen lekuan azterketa akademikoa dago. Izen hori ematen diot unibertsitatearen inguruan ez ezik literatura eta itzulpena babesten duten erakundeen baitan egiten den azterketa motari. Horren egileek, irizpide eta metodo akademikoak erabiltzeaz gain, ikergaiez bestelako azterketa motetakoek baino askoz luze eta sakonago hausnartzeko aukera izaten dute. Lan horiek, ordea, doktorego-tesiak, zabalkunde gutxiko monografikoak eta espezializatutako aldizkarietako artikuluak izaten dira, eta normalean ez dira irakurleria oso zabalera iristen. Gainera, ikergaiak ez dira gaurkotasuneko itzulpenak baizik eta, oso maiz, azterketa historikoak, konparazio-lanak, katalogoak eta abar.

Bigarrenik, multzo handi batean, dibulgazioko iruzkinak aipatu behar dira. Gaurkotasuneko itzulgaiak izaten dituzte hizpide, luzera aldakorreko testuetan, eta aldizkari espezializatuetan eta informazio orokorreko aldizkari eta egunkarietan argitaratzen dira. Azkenik, erreseina edo aipamenak ditugu: argitaratu berri den itzulpen bati buruzko informazio labur orokorra ematen dutenak, askotan kontrazaleko informazioan edo prentsa oharretan oinarrituta. Horrelakoak informazio orokorreko aldizkari eta egunkarietan agertu ohi dira, eta baita irrati eta telebistako saio batzuetan ere.

Literatura-itzulpenen ezaugarri bereizgarriak

Itzuliak ez diren beste literatura-testuen aldean, literatura itzuliak berariazko ezaugarriak ditu. Alde batetik, itzulitako testuak bi sistemaren arteko dialogoa diren aldetik, mota askotako interferentzien iturri izaten dira. Jakina da itzulpenek sorburu-testuranzko joera izan dezaketela, edo xede testurantz makur daitezkeela, sorburu-sistemako arauetara, edo xede-sistemako arauen aldera, noranzko joera duen. Baina itzultzailearen erabakiek, garrantzitsuak izanda ere, zerikusia izaten dute inplikatutako bi literaturen arteko harremanarekin, eta kasu bakoitzean interpretatzen jakin behar dira.

Gurea bezalako xede sistema ahul batek modu desberdinetara joka dezake sistema indartsu bateko idazlan bat bereganatzean. Konplexutasun jakin bateko testu baten aurrean, xede sistemako hartzaileek errefusatzeko arriskua egonez gero, xedeko arauetara moldatzeko joera azalduko da; aitzitik, testu beraren aurrean, kanpoko arauak eta errepertorioak integratzeko heldutasuna dagoela ikusten bada, sorburu-sistemarantz jotzen duen itzulpena egingo da. Prozedura horiek guztiak sistemako estratu guztietan gertatzen dira, baina genero periferikoetan ikus daitezke garbien.

Beste alde batetik, sistema baten barruan ekoiztutako testu guztiak sistema horren parte dira besterik gabe; beste sistema batetik itzulpenen bidez ekartzen direnak, berriz, aukeratu egiten dira. Itzulgaien aukeraketa bideratzen duten arrazoiak mota askotakoak izan daitezke: sorburu sistemaren prestigioa, sorburu-sistemaren hurbiltasun geografikoa, sorburu-sistemarekiko kidetasun ideologiko-soziala, sorburu-hizkuntzatik itzultzeko gai diren itzultzaileak izatea, sorburu-sistemako errepertorioren bat bereganatzeko beharra edo gogoa...

Hirugarren ezaugarri bereizgarria sorburu-testuaren eta xede-testuaren artean egon daitekeen espazio- eta denbora-distantzia da. Bi koordenada horietan sortzen diren aldeak berdintzeko estrategia eta erabaki jakin batzuk hartu behar ditu itzultzaileak.

Distantzia geografikoaren ondorio bat kultura-desberdintasuna izan daiteke (erlijioa, ohiturak, jantziak, janariak...), eta horretan ere sorburu- edo xede-muturren arteko continuum horretako punturen bat aukeratu behar da. Gauza bera natura-inguruneko osagaiekin, E. Nida-z geroztik hainbestetan aipatua.

Denbora-distantziaren tratamendua konplexuagoa izan ohi da. Izan ere, nola egin esaterako duela bi mende idatzitako obra baten itzulpena? Erantzun xaloa «bere horretan utzita» izango litzateke, azalduta geratu denez itzulpenak berez dakarrelako modu bateko edo besteko manipulazioa. Berriro ere, beraz, bi bideren arteko dilema aurkezten zaigu: obraren garaiko irakurleen harrera berreraikitzea edo harrera haren antzeko bat gaur eguneko irakurleengan birsortzea.

Bistan denez, antzeko zerbait gertatzen da sistema bateko obra klasiko baten edizio berria egiten denean: edizio filologikoak lehen bidetik jotzen du, testu kanonikoa ahalik eta fidelen eskainiz (eta era askotako alderdiak argitzen dituzten oharrez betez); irakurleria zabalari eskainitako edizioak, berriz, nori eta zein helbururekin zuzentzen zaion ortografia egunera dezake, beste hainbeste egin dezake lexikoarekin eta zenbait alderdi morfosintaktikorekin; edo garrantzi gutxieneko pasarteak ezaba ditzake, laburpen bat eskain dezake, edo are digest bihurtu, edo Genette-k deskribatutako beste edozein transposizio egin (gogora dezadan Genette-ren iritziz transposiziorik «erakargarriena» itzulpena bera zela).

Neurtitzetan emandako obrak adibide gisa harturik, sorburu-literaturako metro klasiko jakin bat neurria errespetatuz itzul daiteke, edo garai bereko xede-literaturako beste metro klasiko batez ordezka daiteke.

Kontu horietan guztietan xede-sistema bakoitzeko arauek ezarriko dituzte itzultzailearen askatasunaren mugak: sistema batzuk oso zorrotzak dira, eta beste batzuek askatasun gehiago onartzen dute. Esaterako, gaur egun sistema gehienek onartzen dute Homeroren obrak hitz lauz ematea, jatorrian (ahozko) neurtitzak baziren ere.

Euskararako literatura-itzulpenen ezaugarri bereizgarriak

Euskarazko literatura-sistemak ezaugarri bereziak ditu: agerpen idatzietan berankorra izan zen ingurukoen aldean, mendeetan zehar elizak instrumentalizatutako literatura izan da, ahulezia eta gabezia nabarmenak izan ditu errepertorioan eta gaur egun ere txikia da ekoizpenean eta irakurleen aldetik.

Horrelako sistemek literatura-sistema indartsuekin dituzten harremanak guztiz asimetrikoak izan ohi dira: euskararen kasuan, erraza da haietatik euskaratzea, baina oso zaila da euskal literatura haietara esportatzea. Literatura handien diktadura moduko hori saihesteko, gero eta ohikoagoa da sistema txikien arteko sareak antolatzea, trukeak berdintasunean egiteko. Kontuak kontu, gaur egun euskaratzen diren testu batzuk eslovakiarrak, txekiarrak, kroaziarrak, finlandiarrak, edo hizkuntza handietan idazten duten minorietakoak (caboverdetarrak, afroamerikarrak eta beste indigena askorenak) dira.

Horrelako testu askoren kritikarako ez dute balio literatura-azterbide klasikoek, eta ikuspegi postkolonialak aplikatu beharko lirateke, gure kanonetik aldentzen diren ezaugarri bereziak behar bezala agerrarazi eta baloratzeko.

Itzulpen kritiketan kontuan hartu beharrekoak

Kritikak honakoak hartu beharko lituzke gogoan: itzulgai jakin bat zergatik aukeratu den; jatorrizko hizkuntzatik itzuli den; itzulgaiak zein funtzio betetzen zuen sorburu sisteman, eta itzulpenak zein betetzen duen xede-sisteman; bi sistema horien artean itzulpenak norako joera duen; espazio-denboraren auziak nola konpondu diren; testuaren osotasuna errespetatu den... Horietaz gain, alderdi testualak ere aztertu beharko lirateke: paragrafoen banaketa, estiloa, lexiko-aukeraketa, kohesiorako baliabideak, eta abar.

PEN klubak, berriz, ezinbestean eman beharreko informazioak aipatzen ditu, hala nola, itzultzailearen izena eta curriculum-a; iruzkingaitzat hartutako obra itzulpena dela azpimarratzea; itzulpenaren estiloa, koherentzia, tonu narratiboa, hizkuntzaren naturaltasuna, elkarrizketak sinesgarriak ote diren, pertsonaien ahotsak behar bezala bereizita dauden ala ez; lana lehendik itzulita zegoen ala ez eta, lehendik itzulita egotekotan, nolakoa den oraingo bertsioa aurrekoarekin konparatuta. Obra klasikoen itzulpenen kasuan, gainera, zergatik behar ote zen itzulpen berria, zein diren bertsio berriaren ekarpenak eta nola konektatzen duen gaur eguneko irakurleekin; azken batean, itzulpena bera hartu behar da hizpide kasu horretan, itzulgaia aski ezaguna delako.

Itzulpen kritikaren inguruko zenbait auzi

Azken atal honetan, arestian aipatutako alderdiek baino adostasun gutxiago biltzen duten beste batzuk jarriko ditut mahai gainean. Bestela esanda, itzulpen kritiketan jaso behar diren ala ez eztabaidan izan ohi diren alde batzuk aipatuko ditut jarraian.

Horietatik lehena, kritika egin aurrekoa, aukeraketaren auzia da, hau da, zeren arabera aukeratzen dira kritikatu/iruzkinduko diren itzulpenak. Batzuetan, testuaren klasiko-izaera izaten da irizpidea, baina literatura unibertsaletik kanpo ere bada itzulpen franko; beste batzuetan, testuaren berritasunaren edo arrakastaren arabera aukeratzen dira eta, bestetan, kritikoaren gustua (edo disgustua).

Eztabaida eragin ohi duen beste kontu bat da kritikoak itzulpeneko testuaren iturri den obraren hizkuntza jakin behar ote duen eta, areago, kritika egiten duenean jatorrizko testua ere aurrean izan behar ote duen. Balio erantsia da, nire ustez, baina dibulgazioko kritikarako ez zait derrigorrezkoa iruditzen; kritika akademikorako, berriz, bai.

Azkenerako utzi dut nola jokatu beharko litzatekeen itzulpenetako akats edo desegokitasunekin. Gogoan hartu behar da itzulpena ez dela testu guztiz autonomoa, neurri handiago edo txikiagoan jatorrizkoaren itzala duelako gainean, eta kritikoak, beraz, bi planoetan egin behar duelako azterketa. Batzuetan gramatika arazoak ager daitezke; bestetan gerta daiteke oharkabean esaldiren bat itzuli gabe geratzea, edo kritikoaren aburuz tonua edo aukera lexikoa desegokia izatea. Zer egin horrelakoetan? Gaitzespen pertsonaletan sartzea baino, arazo sistemiko edo estrukturaltzat jotzea izaten da nire jarrera, benetan hala dela sinesten dudalako. Muturretara jota, horrelakoak askoz gutxiago gertatzen dira erakundeek babestutako bildumetan bazterreko generoetako itzulpenetan baino. Arrazoiak begi bistakoak dira: itzulpen batzuen kasuan lehiaketa bidez aukeratzen dira, ordainketak duinak dira, testuak zuzentzaileen eskuetatik pasatzen dira eta, beste batzuenean, berriz, oso nabarmena da azkar egindako itzulpenak direla (oso gaizki ordainduta daudelako ziur aski), testuak askotan gainbegiratu besterik ez dira egiten, eta eskarmentu gutxiagoko itzultzaileei ematen zaizkie (akaso baldintza horietan lan egitea onartzen duten bakarrak).

Lexikoaren aukeraketaz, berriz, hauxe dio PEN klubeko testuak: «Bereziki laguntzen ez duen praktika bat lexiko aukeraketako (ustezko) akats puntualak azpimarratzen ibiltzea da. Hori egiten duten kritikoek itzultzea hitz gurutzatuen jolasa dela pentsatzen bide dute. Baina literatura-itzulpena oso arte zaila da —sentiberatasun eta estilo jakin bat birsortzea—, non osotasuna zatien gehitzea baino zerbait handiagoa den».

Azkenik, klub horretako aholku-gidako amaiera ustez dotorea eman nahi nioke testu honi ere:

Bizitza osoa horretara emanda egon direnentzat ere, itzulpena oso zaila da definitzen. Onenean, haren existentzia bera ahazteko joera izaten dugu, txoriek gurutzatu nahi luketen leiho garbi-garbi bat balitz bezala; txarrenean, berriz, kristal zikin batean zehar begiratzen saiatzea bezalakoa bihurtzen du irakurketa. Erdipurdiko itzulpen batek eragotz dezake liburu on bat dena bezain ona agertzea, itzulpen on batek erdipurdiko liburu bat hobetu dezakeen neurri berean. Edonola ere, kritikoek gogoan hartu beharko lituzkete kontu hauek guztiak; izan ere, liburu baten berri ematen dutenean, itzulpenaren berri ematen dute, nahitaez. Areago, eskuartean duten gaiaren kontzientzia osoa izan beharko lukete: itzultzaileak idazlan jakin bateko hitzak jatorrizkoaren literaltasuna ez ezik, haren espiritua adierazteko aukeratu eta antolatu izana.