Senez 18 (1996)

Hura, bera eta abarren adar gehiago

Liburuak

Literaltasunaren arazoa Bohumil Hrabal idazle txekiarrarengan
Karlos Cid

Artikulua PDFn

Irakurri artikulua pdf formatuan.

Garagardoa edanda, Jainkoarengandik hurbilago
Bohumil Hrabal

1. Hitzaurrea

Iazko abenduan LIMerako txostentxo bat prestatzea egokitu zitzaidanez gero, zein gai jorratuko eta, Txekiako idazle bat aukeratu nuen: Bohumil Hrabal. Izan ere, duela hiruzpalau urte liburu bana jaso nuen bi lagunengandik: txekierazko bat (Obsluhoval jsem anglického krále) eta, halabeharrez, Yo que serví al rey de Inglaterra, hau da, Jítka Mlejnkovák egindako espainierazko itzulpena. Bi liburuak aldi berean jaso eta aldi berean jakin-minez irakurtzen hasi nintzen. Jarraian, txekierazko beste bi liburu irakurri (Milan Kunderarena bata eta Jaroslav Hašekena bestea), eta artikulu bat izkiriatzea otu zitzaidan, txekiera euskaratzean hizkuntza maila guztietan topa daitezkeen zailtasunei buruz[1].

LIMerako txostentxo hau harako artikulu haren jarraipena da, hori bai, Hrabalen liburuaren lehenengo kapitulura mugatua. Oraingoan, ordea, balizko euskal bertsioak nolakoa izan beharko lukeen proposatu beharrean, espainierazko itzulpenaren gorabeherak aztertzen saiatuko naiz, edozein idazlek literatur arautik desbideratzeko duen askatasuna eta edozein itzultzailek askatasun hori errespetatzeko duen obligazioa aipatuz. Nonbaitetik hasi behar eta, izenburutik: Obsluhoval jsem anglického krále, hau da, "Ingalaterrako erregea zerbitzatu nuen", dugu txekierazkoa. Yo que he servido al rey de Inglaterra, hau da, "ni"-aren garrantzia azpimarratzeko eta, agian, Erdi Aroko oihartzunen bat ekartzeko[2] balio duen perpaus erlatibo ez-murrizgarria, espainierazkoa. Nolabait ere, izenburuan bertan topatzen dugun alde hau bi testuen berezkotasunaren zantzu dugu: irakurketak aurrera egin ahala ohartuko garenez, txekierazkoan ekintza da nagusi, edo hobeki esanda, protagonista nagusiaren inguruan eratutako ekintzen segida etengabea. Espainierazkoan, ordea, zenbait alor landu dira jatorrizkoan ageri ez direnak, eta izenburutik beretik islatzen da berariazko joera hori: txekierazkoan agertu ere egiten ez den subjektua, espainierazkoan, agertzeaz gain, galdegaia da. Itzultzailea beldur da, antza, jatorrizkoa estu-estu errespetatuz gero ez ote duen itzulpenak txarra irudiko, eta, horregatik, hizkuntza maila guztietan antzematen zaio testua "txukundu" edo "hobetzeko" borondatea.

Hain hedatua den joera hau Antoine Bermanek aztertu zuen, baita zehatz-mehatz aztertu ere[3]. Berak aipatzen dituen baliabide deformatzaileetatik bost dira Mlejnkovák bere itzulpenean darabiltzanak:

1/ arrazoikuntza: sintaxia eta puntuazioa birmoldatu egiten dira, diskurtso anarkikoa linealtasunaren ildotik bideratuz.

2/ argikuntza: baliabide honek badu aurrekoarekin zerikusirik. Hrabalek zehaztu baino iradoki nahiago izaten du. Itzulpenean, ordea, alderantzizko joera dago.

3/ noblekuntza: Hrabal ez da idazleen urrezko kadiretan esertzeko jaioa. Plazako gizona dugu oso, eta jendearen hizkera ekarri ohi du literaturara. Izan ere, bere idazkera ahozkotasunari estu-estu loturik dago. Eta hori ez dago itzulpenean behar bezala jasota. Lexiko mailan, esaterako, errepikapenak sinonimoen bidez saihesten dira.

4/ erritmoen deseuztapena: Hrabalek, pasarte asindetiko eta polisindetiko luzeen bidez, segida etengabearen efektua sortzen du. Ulermenaren hobe beharrez, koma edo emendiozko juntagailua ordezkatzen direnean, erritmoa kamustu egiten da.

5/ lokuzioen deseuztapena: lokuzioen ordez baliokide ez-markatuak agertzen dira maiz itzulpenean. Baina kontrakoa ere gerta daiteke: lokuzioren bat itzulpenean agertzea, baina ez jatorrizkoan.

Baliabide hauek guztiak erabiltzetik aterako den testua literarioa dateke, baina inola ere ez "hrabaldarra"[4]. Hrabaltasun hori ulertzekotan, idazlearen bizitza hartu behar kontuan: lanbide askotan aritua (trenbideetako langile, biltegiko laguntzaile, notari baten laguntzaile, aseguru-agente...) eta garagardozale amorratua. Arratsero Pragako Alde Zaharreko "Urrezko tigrea" deritzon tabernan horditu eta lagunen ahotik han-hemenkako pasadizoak entzuten ditu, gero, behin etxean, bere idazkeraren eta alkoholaren galbahetik iragazita, idazmakinaratuko dituenak.

Hitzaurre honetan esandakoak lan honen bigarren zatiko adibideen bidez frogatzen saiatuko naiz. Adibideak hainbat hizkuntza mailatan daude banaturik, eta, batzuetan, itzulpenaren berariazko desbideratzea erakusten dute, eta, bestetan, itzulpen-akats hutsak. Adibide bakoitza honelaxe dago osaturik:

a) parentesi artean, eta hurrenez hurren, txekierazko eta espainierazko orrialde-zenbakiak.

b) txekierazko testua.

d) euskarazko itzulpena.

e) Mlejnkováren espainierazko itzulpena.

2. Adibideak

2.1. SINTAXIA

Txekierak eta espainierak, hizkuntza indoeuroparrak direnez, antzekotasun tipologiko nabarmena dute, sintaxi mailan batez ere. Hori dela eta, ez bide dago arazorik itzulpenetan baliokide sintaktiko zehatzak aurkitzeko. Arlo honetan, beraz, desbideratzeak ez dirudi justifikatuegia.

2.1.1. Koordinazioa

Sintaxia hrabaldarraren oinarria polisindetona da (a[5] "eta" da juntagailurik errepikatuena) eta, maila apalago batean badarik ere, asindetona. Itzulpena, ordea, ahozkotasunaren ezaugarri horri itzurtzen zaio, mendeko perpausen alde apustu eginez. Itzultzaileak uste du honela jokatuz gero on egingo diola itzulpenari, eta, nire iritziz, kale egiten du, ez baitu errespetatzen Hrabalen idazkera anarkiko, zoro eta ustez antiliterarioa. Gehiegizko esplizitazioa dago espainierazko testuan: txekieraz iradokitzen dena espainieraz zehaztu egiten da.

Idazkera automatikoa gogorarazten digun literatura mota hau gertuago dago, hizkuntzaren maila guztietan, ahozko txekieratik idatzizko txekieratik baino, eta hori nola edo hala jaso egin behar itzulpenean. Bestela, iruzur egiten diogu Hrabalen izpiritu bihurriari: leuntzen ari gara kontakizuna, itzulpena zeharo hrabalgabetuz.

  • asindetona > erlatibo orazionala[6]

(1) (18-25) tak se mi hnala po ruce a chtĕla mi ji políbit, já jsem myslel (orduan eskura oldartu zitzaidan eta musukatu nahi izan zidan, nik pentsatu nuen) / se abalanzó sobre mi mano con intención de besarla, lo que me hizo pensar

  • asindetona [... ISi]P, [tai hori...]P > [... ISi]P, [IEi ...]P

(2) (30-32) je církev katolická, ta obchoduje (Eliza katolikoa da, honek negozioak egiten ditu) / es la Iglesia católica, que hace negocios

  • asindetona > polisindetona

(3) (13-21) bylo to všechno voňavé, když se pak naklonila (dena usaintsu zegoen, hura gero makurtu zenean) > todo estaba perfumado, y cuando ella se inclinó

  • polisindetona (P + EJ + P + EJ + P) > P + EJ + [al + INF] + P

(4) (23-28) já je položil na stůl a odcházel jsem a mĕl jsem dojem (nik mahai gainean jarri eta alde egin nuen, eta irudipena izan nuen) / yo las dejé sobre la mesa y al irme tenía la sensación

  • polisindetona (P + EJ + P) > P + para + INF

(5) (24-29) dal jsem si sklenici na oko a díval se, zda je čistá (edalontzi bakoitza begian jarri eta garbi ote zegoen ikusten nuen) / me acercaba cada vaso a los ojos para ver si estaba limpio

  • polisindetona > adbersatiboa

(6) (14-22) a zeptala se, a už vĕdĕla odpovĕď (eta galdetu zuen, eta bazekien erantzuna) > y volvió a preguntar, pero ya sabía la respuesta

  • [...ISi]P EJ [ISi ...]P > [...ISi IEi ...]P

(7) (39-39) ten zástupce je pečlivĕ uložil do sáčku, a ten pytlík zalepil (ordezkariak arretaz poltsatxo batean ezarri zituen eta zakutxo hori kolatu) / el respresentante las guardaba cuidadosamente en un sobre, que a continuación cerraba Nabari denez, txekierazko testuan korreferentzialak diren bi Izen

Sintagmak ez dira hitz berberak, sinonimoak baizik:

sáček: poltsa pytlík: poltsa, zakutxoa

  • polisindetona > con que + P

(8) (19-25) A on řekl, že ztratil dvacet halířů, a já jsem počkal (eta berak esan zuen hogei zentimo galduak zituela, eta nik itxaron nuen) / Y el respondió que había perdido veinte céntimos, con que esperé

  • polisindetona (P + EJ + P) > Pi + [IEi ...]P

    "Erlatibo orazionalak" deritzen perpaus hauetako izenordainek edozein funtzio gramatikal bete dezakete:

a) denborala

(9) (29-32) a šéf se vrátil (eta nagusia itzuli zen) / tras lo que el jefe volvió

b) subjektua

(10) (15-23) a ona se tomu smála (eta berak horri barre egin zion) > lo que la hizo reír

  • polisindetona (P + EJ + P) > P + de modo que + P

(11) (34-35) a byly tam a oddychl jsem si (eta han ziren, eta hasperen egin nuen) > estaban allí, de modo que suspiré

  • P EJ P EJ P > P7

(12) (14-22) sedĕla tam černovlasá mladá slečna a mĕla vyčesané vlasy a kouřila (han andereño gazte ilebeltz bat zegoen eserita, eta orrazturik zeukan ilea, eta erretzen ari zen) > ahí estaba sentada una señorita joven, morena, con el pelo cardado, que fumaba

  • polisindetona > asindetona

(13) (19-25) a vzal jsem hrst drobných a hodil jsem to do vzduchu a honem jsem se chopil uch koše a zabořil jsem se do karafiátů a šel jsem dál  (eta eskukada bat diru xehe hartu eta airera jaurti nuen, eta azkar asko heldu nien saskiaren euskarriei, eta krabelinetan hondoratu nintzen, eta aurrera jo nuen) / , cogí un puñado de monedas y las tiré al aire, cogí rápidamente la cesta por las asas, me hundí entre los claveles y proseguí mi camino

  • ... EJ + P > ... P

(14) (29-32) ... A tlusťoch vstal (... Eta lodikotea altxatu zen) / ... El gordinflón se levantó

2.1.2. Elipsia

  • IS bat bi perpausetan ageri bada, itzultzaileak maiz ezabatu egiten du bigarrenetik.

(15) (29-32) a šéf se vrátil(...) tak šéf se rozhodl (eta nagusia itzuli zen (...) hortaz nagusiak erabaki zuen) / y el jefe volvió (...) con lo que decidió

  • sintagma bat elkarren segidan dauden perpaus ezberdinetan ageri bada, deskuidoz edo, hauetako perpausen bat itzuli gabe gera daiteke, errepikapena moteltzen edo desagertzen delarik

(16) (7-17) každej den jsem musel vyčistit plechový košíček na horký párky, protože já jsem roznášel na nádraží horký párky (egunero garbitu behar izaten nuen saltxitxa beroetarako alanbrezko saskitxoa, ze nik tren-geltokian saltxitxa beroak banatzen nituen) / cada día debía limpiar la cestita de alambre, que se usaba para llevar salchichas calientes

(17) (33-34) já jsem byl jednou poslanej, abych přivezl hřebeny, kostĕný krásný hřebeny, osm set korun stály ty hřebeny a (behin orrazi bila bidali ninduten, hezurrezko orrazi ederren bila, zortziehun koroa kostatzen ziren orrazi haiek, eta) / a mí me enviaron en una ocasión a que trajese peines, unos hermosos peines de hueso, y

  • itzulpenean ageri ez den egitura korrelatibo erredundagarria.

(18) (36-37) kdykoliv přišel, tak pokaždé mĕl nĕjakou novinku (etortzen zen guztietan, aldioro izaten zuen albisteren bat) / siempre que llegaba traía alguna novedad

2.1.3. Puntuazioa

  • txekieran perpaus bakoitzaren hasieran koma jarri behar denez, itzultzaileak batzuetan ez daki noiz bere hartan utzi eta noiz kendu. Bestalde, ondoko adibidean subjektua oker kenduz huts egin du, ez baitator bat aurreko perpausaren subjektuarekin, osagarri zuzenarekin baizik.

(19) (7-17) číšníci mĕ učili, jak (...), a já jsem čistil popelníky (zerbitzariek irakasten zidaten nola (...), eta nik hautsontziak garbitzen nituen) / los camareros me enseñaban cómo (...) y limpiaba los ceniceros

  • komak > tartekiak

(20) (11-20) já jsem čistil sklenice pro štamgasty, díval jsem se proti svĕtlu, bylo ještĕ dopoledne, jen polévky a gulášky pár hostům, (ni ohiko bezeroentzako edalontziak garbitzen ari nintzen, kontrargitan begiratzen, goiza zen oraindik, pare bat bezerorentzako zopak eta gulaxak baino ez) > yo estaba limpiando los vasos de los habituales, mirando a contraluz —era aún por la mañana, tan sólo unas sopas y algún gulash a un par de clientes—,

  • puntua > koma

(21) (19-26) . Sbĕhel jsem dolů (. Behera jaitsi nintzen) / , bajé la escalera

  • eten-puntuak > puntua

(22) (19-26) ... A tu noc (... Eta gau hartan) / . Y aquella noche

  • koma > puntu eta koma

(23) (27-30) , vidĕl jsem (, ikusi nuen) / ; pude ver

2.1.4. Perpaus osagarriak itzultzean egindako akatsak

Hizkuntza eslaviar guztietan, perpaus osagarrien aditza...

a) ... orainaldian egoteak aditz nagusiarekiko aldiberekotasuna adierazten du.

b) ... lehenaldian egoteak aditz nagusiarekiko aurrekotasuna adierazten du.

c) ... geroaldian egoteak aditz nagusiarekiko gerokotasuna adierazten du.

Bestela esanda, hizkuntza eslaviarretan zuzeneko estilotik zeharkakora pasatzen denean, beren horretan uzten dira aditza eta lekuzko eta denborazko osagarriak, zeharkako estiloari egokitu gabe. Halakorik ez da gertatzen, ordea, euskaran, ingelesean edota hizkuntza erromanikoetan. Honi guztiari beste zailtasun bat gaineratu behar diogu: txekierazko testuaren zuzeneko estiloan ez dela kakotxik agertzen, eta, batzuetan, zaila egiten zaigu antzematea.

  • Aditza itzultzean egindako akatsak

(24) (14-22) A já jsem řekl, že bych chtĕl povečeřet (Eta nik esan nuen afaldu nahi nuela) / Dije que querría cenar

(25) (41-40) že jsem si umínil, až budu mít číšnické zkoušky (hauxe erabaki nuen, zerbitzari azterketak gaindituak izango nituenean) / que tomé la determinación de que, cuando tenga el diploma de camarero

(26) (44-43) považoval to (...) pivo (...) za pozornost, že mĕsto s ním počítá (garagardo hura (...) hiriak harekin kontatzen zuelako frogatzat zeukan) / consideraba aquella cerveza (...) como una prueba de que la ciudad le tiene en consideración

(27) (6-17) A tak jsem řekl, že v podniku jsem nic nevidĕl a nic neslyšel (eta halatan esan nuen hotel barruan ez nuela ezer ikusia ez entzuna)/ Así que dije que dentro del establecimiento no he visto ni oído nada

  • Lekuzko eta denborazko elementuak (tady "hemen", teď  "orain", etab.) itzultzean egindako akatsak[7]

(28) (14-22) ona řekla, že ráda ústřice, že jsou tady čerstvé (berak esan zuen ostrak gustatzen zitzaizkiola, han freskoak zeuzkatela) / ella repuso que le gustaban las ostras, que aquí las tenían frescas

(29) (15-23) a já jsem řekl, že (...) uhlí jsem poprvé vidĕl až loni (eta esan nuen (...) ikatza ez nuela lehendabizikoz aurreko urtera arte ikusi) / contesté que (...) el carbón lo había visto por primera vez recientemente, el año pasado

  • Salbuespena: Perpaus osagarriak denborazko koordenada jakinik ez badu, hau da, "betikotasun" ukiturik badu, aditzaren orainalditasuna bere horretan utzi behar da, egokitu gabe, hizkuntza eslaviarretan ez ezik, euskaran eta hizkuntza erromanikoetan ere. Beraz, ondoko adibidean zuzena da espainierazko itzulpena.

(30) (19-25) hned jsem vĕdĕl, co s lidma hejbá a v co lidé vĕří a čeho jsou schopni za pár mincí udĕlat (berehala ikusi nuen zerk mugiarazten duen jendea, eta zertan sinesten duen jendeak, eta zer egiteko gauza den pare bat txanponen truke) / enseguida supe qué es lo que mueve a las personas y en qué cree la gente y de qué es capaz por un par de monedas.

  • Perpaus osagarria txekieraz estilo zuzenean egonda, itzultzaileak zeharkako estilora pasatzean egindako akatsak.

    Hemen bi motatako hanka-sartzeak nabarmentzen dira: alde batetik, ez dago arrazoirik estilo zuzenetik zeharkakora pasatzeko (izan ere, bata ala bestea erabiltzeak badu inplikaziorik maila konnotatiboan), eta bestetik, perpaus osagarriak itzultzean egindako akats berbera (bai aditzaren, bai denborazko eta lekuzko elementuen egokipenik eza, alegia) hemen ere ageri da.

(31) (22-28) pravil jsem, to bude krásné kdykoliv sem přijdu, tak jak tady bude kvítí, tak ti obložím bříško (zera adierazi nuen, hona natorren guztietan ederra izango dun, loreak izango ditun, hortaz, sabeltxoa estaliko dinat) / le dijé que sería hermoso, que siempre que viniese y hubiera flores a mano, le cubriría la tripita con ellas

(32) (29-32) A ten agent řekl, proč bych nemohl vyhazovat drobný na ulici, když vy, jako majitel tohoto podniku... (Eta saltzaileak esan zuen, zergatik ez ote nuke diru-xehea kalera botatzerik izango, baldin eta zuk, leku honen jabea zaren aldetik...) / Entonces el viajante repuso que no veía por qué no iba a tirar él la calderilla a la calle si usted, como dueño del negocio...

Ikusten denez, hemen espainierazko itzulpena zuzeneko eta zeharkako estiloen bide erdian dago: alde batetik zuzenekoaren usted agertzen da, eta, bestetik, zeharkakoaren que juntagailua. Txekierazko testuaren zuzeneko estiloan kakotxik ez agertzeari egotz dakioke akats hau.

(33) (14-22) a ona na to, tak vám máme přinést večeři sem nebo do lokálu (eta neskak arrapostu, beraz, afaria hona ekarri behar al dizugu, ala lokalera) > ella replicó que si prefería que me trajesen la cena aquí o al local

Adibide honetako přinést "ekarri" eta sem "hona" besterik gabe itzuli dira, behar bezala egokitu gabe.

2.1.5. Erlatiboa

  • izenordain erlatiboa > izena

Aldaketa hau 2. adibidearenaren alderantzizkoa da: perpaus erlatiboa asindeton bihurtu da.

(34) (36-37) zástupce firmy Primeros, kterej (Primeros markaren ordezkaria, zeinak) / representante de la firma Primeros, este hombre

  • "irla" motako erlatiboa

Ahozko txekieran eta espainieran oso egitura bitxia aurkitzen dugu perpaus erlatiboari dagokionez: izenordain erlatiboaren ostean mendeko perpaus bat (denborazkoa, baldintzazkoa) tartekatzen da, eta izenordain horrek ez du aditz erlatiboarekiko funtziorik betetzen, mendeko perpausaren aditzarekiko baizik. Honelako egituretan aldamenekotasunari[8] ematen zaio lehentasuna, benetako erlazio gramatikalen kaltetan.

(35) (28-31) Nejradši jsem mĕl tlustého agenta, který když přišel poprvnĕ, tak jsem bĕžel přímo pro pana šéfa (Saltzaile lodia nuen maiteena, zeina, lehengo aldiz iritsi zenean, orduan zuzen-zuzen joan bainintzen nagusiaren bila) / De todos modos, al que más quise fue a un viajante gordo que, cuando llegó por primera vez, corrí directamente en busca del jefe

Oraingo honetan itzultzaileak bete-betean asmatu du, jatorrizkoaren ez-gramatikaltasuna gorde baitu itzulpenean. Halakorik ezin da egin euskaraz[9], ordea, eta konpentsazioaren bidez lortu behar da efektu bera, erlatiboa kenduz edo (Saltzaile lodia nuen maiteena, hura lehengo aldiz ailegatu zenean, orduan zuzen-zuzen joan nintzen nagusiaren bila).

  • Komunztadurarik eza erlatiboan (txekieraz bai, itzulpenean ez)

(36) (18-25) já, který mám (...), a který může mít (...) (daukadan eta (...) eduki dezakeen hau) / yo, que tengo (...) y que puedo tener

2.1.6. Errepikapena

  • errepikapena eta hitz-ordena

(37) (31-33) řekl, ten hoch se strefil nejblíž a hodil na váhu ten nakrájený salám a váha ukázala sedm deka (esan zuen, mutiko honek xurian jo du hobekien, eta balantzan salami ebakia bota zuen eta balantzak hirurogeita hamar gramo erakutsi zuen) / diciendo: este chaval es el que más ha atinado, tomó el salami cortado y lo colocó sobre la balanza y la balanza señaló setenta gramos

Txekierazkoan ez bezala, itzulpenean elkarren ondoan azaltzen dira balanza eta balanza. Dena den, akats estilistiko hau ez da larria.

  • errepikapena txekieraz, baina ez espainieraz

(38) (31-33) vzal z tý naší váhy ten nařezaný uherák a hodil jej na tu váhu, a ta váha ukázala (gure balantzatik Hungariako salami ebakia hartu eta balantzan bota zuen, eta balantzak erakutsi zuen) / tomó el salami hungaro de nuestra balanza y lo colocó sobre la otra, que marcó

(39) (11-20) táhli za sebou stoly, ty stoly pořád tak před sebe dávali (narraz eraman zituzten mahaiak, eta mahaiok beren aurrean jartzen zituzten beti) / arrastraron las mesas, situándolas siempre delante de sí

Bi adibide hauetan hitza errepikatu baino ordezkatu nahiago izan du Mlejnkovák, nominalizatuz (la otra) edo pronominalizatuz (situándolas).

  • errepikapena espainieraz baina ez txekieraz

(40) (12-21) všechno musely zaprat a pak vyvařit, já jsem mĕl vĕšet ty ubrusy (dena garbitu behar izaten zuten eta gero lixibatan jarri, nik zamau haiek eseki behar izaten nituen) / se pusieron a lavarlo todo y luego a hervir los manteles en la caldera, y yo debía tender aquellos manteles

Itzulpenean aldaketa bitxia gertatu da aditzen eta osagarri zuzenen arteko korrespondentzietan, manteles hitzaren errepikapena sortaraziz.

Txekiera Espainiera
Osagarri zuzena Aditza Osagarri zuzena Aditza
dena garbitu
lixibatan jarri		 dena garbitu
zamauak eseki zamauak lixibatan jarri
eseki

2.1.7. Perpaus denboralak

  • co (-netik) > mientras

(41) (30-32) co svĕt svĕtem stojí to nikdo nepotkal (mundua mundu denetik, inork ez du aurkitu) / mientras el mundo es mundo, nadie ha podido encontrarlo

2.1.8. Galdegaia

Txekieraz eta espainieraz, euskaraz ez bezala, galdegaia perpaus bukaeran agertu ohi da. Hori errespetatu ezik, desegokitasuna sortzen da. Ondoko bi adibideetan, anglického krále "Ingalaterrako erregea" eta já "nik" dira galdegaiak.

Hortaz, espainierazko itzulpen egokiak honako hauek lirateke: Yo serví al rey de Inglaterra eta al dinero que tenía yo.

(42) (izenburua) Obsluhoval jsem anglického krále (Ingalaterrako erregea zerbitzatu nuen) / Yo que serví al rey de Inglaterra

(43) (18-25) tĕch penĕz, které jsem mĕl já (nik neuk nuen diruari) / al dinero que yo tenía

2.2. MORFOLOGIA

2.2.1. Adjektibo-morfologia

Adjektiboaren deklinabidea bikoitza da txekieraz: alde batetik, ahozko paradigma dugu, eta, bestetik, idatzizkoa. Adibidez:

ahozkoa idatzizkoa
nominatibo singularra
-ý
 -ej
genitibo plurala
-ých
 -ejch

Hrabalek maiz nahiago izaten ditu ahozko morfemak. Eta zail da hori euskaraz eta espainieraz jasotzen, konpentsazio bidez ez bada. 44. adibidean ikusten den bezala, izenordain erlatiboa adjektiboa balitz bezala deklinatzen da.

(44) (7-17) kterej (který ) / que

(45) (29-32) hrst drobnejch (drobných) / eskukada bat diru-xehe / puñado de calderilla

2.2.2. Izen-morfologia

Hemen 2.2.1. atalean bezala gertatzen da: ahozkotasuna galdu egin da itzulpenean. Ahozko txekieran hitz elkartuak bakar batean biltzeko erabili ohi da -ák izen morfema. Hurrengo bi adibideetan parentesi artean ageri dira idatzizko txekieraren baliokideak.

(46) (29-32) uherák (uherský salám) / salamia / salami

Badago lotura estua hizkuntza maila guztien artean. Esaterako, ahozko hizkerari dagozkion azken bi adibide hauen pasarteko sintaxia polisindetikoa da oso (perpaus batean, hamaika a "eta" baitaude).

(47) (28-31) cesťák (obchodní cestující) / saltzailea / viajante

2.3. FONOLOGIA

Ahozko txekieraren fonologiaren ezaugarri bat hauxe dugu: hitzaren hasieran o bokalea ageri bada, aurrean v kontsonantea ahoskatzen da. Halakoak maiz aurki ditzakegu Hrabalengan. Hori nolabait jasotzez gero, konpentsaziora jo beharko dugu berriz ere.

(48) (12-21) votevřeme (otevřeme) / abriremos

2.4. ADITZA

2.4.1. Aditzaren aspektua

Hauxe dugu txekieraren korapilo handienetako bat. Aditz bakoitzak bi aspektu ditu, burutua eta burutugabea, baina askotan egokiagoa izaten da aditz burutu bat burutugabe bezala itzultzea, eta burutugabe bat burutu bezala. Hortaz, irizpide finkorik ez dagoenez, jatorrizko testuari estuegi lotuz gero hanka-sartze handiak egingo dira.

Ondoko lau adibideotako aditzak koadro honetan ageri dira:

nola dagoen txekieraz nola dagoen itzulita nola egon beharko lukeen
omlouvali se - desenkusatzen ziren pedían disculpas pidieron disculpas
hovořila - mintzo zen habló hablaba
řekl - esan zuen decía dijo
rostla - hazten zen creció crecía


(49) (26-30) omlouvali se (desenkusatzen ziren) / pedían disculpas

(50) (27-31) pro mne to bylo otřesné, že se mnou tak hovořila, že se mne nebála, že o mnĕ vĕdĕla víc (niretzat hauxe izan zen txundigarria, nirekin hala mintza zedila, nire beldur izan ez zedila, nitaz gehiago jakin zezala) / para mí lo más conmovedor fue la manera en que me habló, que no me temía, que sabía de mí más

(51) (28-31) on pak večeřel vždycky (...) a pak řekl (berak beti afaltzen zuen (...) eta gero esaten zuen) / él siempre cenaba (...) y a continuación decía

(52) (39-39) každý mu rostla (..) a ostatní tleskali (bakoitzari hazten zitzaion ... eta besteek txalo egiten zuten) / a cada uno de ellos le creció (...) y los demás aplaudían

2.4.2. Txekieraz lehenaldiko pasarteetan tartekatzen den orainaldiko povĕdĕt ("esan", "kontatu") aditzaren itzulpena

Txekieraz hain ohikoak diren "jauzi" hauek besterik gabe itzuliz gero, trakets samar gelditzen dira euskaraz eta espainieraz. Egokiagoa da esan aditza beti lehenaldian jartzea, edo, orainaldian uztekotan, haren "eguneratzea" ahalbideratuko duen partikularen bat aurrean eranstea (hara non diodan).

Bestalde, jauzi horiek euskaraz ez ohi dira orainaldira egin, lehentxoagora baizik.

(53) (18-25) ten penzista asi špatnĕ vidĕl, a tak dlaní ťapal v prachu, povídam, (pentsionista hark gaizki ikusten bide zuen, eta beraz esku-ahurraz hautsa haztatzen zuen, diot,) / aquel pensionista debía de tener mala vista, de modo que palpaba con la mano en el polvo, digo:

(54) (25-29) přišel vrchní a povídá (jantokiburua iritsi zen, eta dio) /llegó el maître y dijo

(55) (27-31) Ten večer mi pak šéf řekl (...). Povídám, až zítra, ne? (Arrats hartan nagusiak esan zidan (...). Diot, hobe bihar, ezta? / (...) Aquella tarde, el jefe me comentó (...). Digo: pero bastará que sea mañana, ¿no?

(56) (13-22) sedĕla (...) a povídá (eserita zegoen (...) eta dio) / estaba sentada (...) y dijo

Mlejnkovák, irizpide finkorik gabe, batzuetan orainaldian uzten du aditza, baina beste batzuetan nahiago du lehenaldian jartzea, gainontzeko aditzekin bat etor dadin.

2.4.3. Iragankortasuna eta iragangaiztasuna

(57) (26-30) teď byla obletována už včelami (oraingoan erleak zeuzkan ingurutik hegaka / las abejas empezaron inmediatamente a revolotearla

Obletĕt  'ingurutik hegaldatu' aditz iragankorra da, eta horregatik ager daiteke pasiboan (obletována 'ingurutik hegaldatua'), subjektu semantikoa kasu instrumentalean dagoelarik (včelami 'erleez'). Itzulpenean, ordea, aktiboan agertzen da revolotear aditza, zeinak, iragangaitza izaki, ez duen osagarri zuzenik onartzen. Hortaz, revolotearla ez-gramatikala da.

2.4.4. Bihurkaritasuna

(58) (38-38) abyste se neodřeli / para que no os escozáis Txekierazko aditz bihurkari honen subjektua zuek bada ere, espainieraz inpertsonalean itzuli behar da (para que no os escueza).

2.5. IZEN SINTAGMA

Sintaxian bezala, hemen ere polisindetona saihesteko joera du itzultzaileak.

  • Polinsindetona > asindetona

(59) (25-29) až na poslední kvĕtiny ze zahrad a lučin a lesa (lorategi eta larre eta basoetako azken loreetaraino) / hasta las últimas flores de los jardines, prados y bosques

  • Polisindetona: EJ IS, EJ ISi EJ [Prep+izenordainai] IS > EJ IS EJ IS+con IS

(60) (20-26) a morový sloup a nebe a na nĕm mračna (eta izurrite-zutabea eta zerua eta bertan hodeiak/ y la columna de la peste y el cielo con las nubes

  • Mugatzailea

Bestalde, mugatzailearekin ere sortzen dira arazoak. Alde batetik, ahozko txekieran oso arrunta da funtzio sintaktikorik gabeko hori-horiek adjektibo erakuslea erabiltzea. Itzulpenean halakorik sartuko bagenu, kale egingo genuke.

(61) (8-18) ty bankovky (diru paper horiek) / esos billetes

(62) (29-32) z kouta se zvedl ten zřízenec a zvedl ten dečkou přikrytý předmĕt (izkinatik ordenantza altxatu zen eta burusiaz estalitako objektua altxatu zuen) / del rincón se levantó aquel ordenanza y tomó el objeto tapado con una mantita

Adibide honetako lehenengo ten aquel gisa itzultzen da, eta bigarrena el gisa. Egokiagoa izan zatekeen biak un gisa itzultzea, dagozkien izenak lehenengo aldiz aipatuak baitira.

  • P + ne "ez" + Prep S + ale "baina" + Prep S > no + P + Prep S + sino + Prep S

Txekierazko ezezko ne hori Prep S bati dagokio, eta itzulpenekoa perpaus osoari.

(63) (21-27) jako bych se celý den brouzdal ne po parketách a kobercích, ale uhelných prachem (egun osoa noraezean ibiliko banintz bezala, ez parket eta alfonbretatik, ikatzezko hautsetik baizik) / como si no estuviese todo el día danzando por el parquet y las alfombras, sino sobre el polvo de carbón

  • Artikulua

Txekieraz ez dago artikulu mugaturik, eta zail izaten da beti espainierazko itzulpenean noiz jarri eta noiz ez asmatzen.

2.6. LEXIKOA

2.6.1. Hitz-errepikapena kentzea, bigarrenean beste hitz bat hautatuz

Pasarte berean hitz bat behin baino gehiagotan agertzen bada, itzulpenean sinonimoetara jotzen da, errepikapena saihestearren. Gu, ordea, errepikapenak beren horretan uztearen alde gaude, berariazkoak baitira.

(64) (7-17) vidĕt / ver vs. vidĕt / fijarse

(65) (8-18) vidĕt / ver vs. vidĕt / enterarse

(66) (8-18) slyšet / oír vs. slyšet / escuchar

(67) (10-19) pošeptat / susurrar vs. šeptat / replicar en voz baja

(68) (12-21) uříznuté / seccionados vs. uříznuté / cortada

(69) (12-21) kus / pedazo vs. kus / tajo

(70) (29-32) zvednout se / levantarse vs. zvednout / tomar

(71) (29-32) zase / otra vez vs. zase / nuevamente

(72) (29-32) zřízenec / ordenanza vs. zřízenec / empleado

(73) (31-33) říct / decir vs. říct / opinar vs. říct / contestar

(74) (19-26) co dĕlat (zer egin) / ningún trabajo vs. dĕlat / simular vs. dĕlat / hacer

2.6.2. Hitzen itzulpen desegokiak

2.6.2.1. Aditzen itzulpenak

  • Itzulpena ustez ederragotu nahian

Jatorrizko testuaren aditza oso arrunta denean, itzultzaileak ez du baliokide zehatza erabiltzen, erregistro kultuagoko hitz bat baizik. Honetan ere galtzaile gertatzen da jatorrizkoaren ahozkotasuna.

(75) (14-22) říct "esan" / contestar

(76) (14-22) říct / reponer

(77) (27-31) říct / comentar

(78) (13-22) vidĕt "ikusi" / vislumbrar

(79) (8-18) ty bankovky a to bylo moje (... diru-paper haiek, eta diru hori nirea zen) / aquellos billetes que me pertenecían

(80) (39-39) nedovedl jsem si (ezin izan nuen) / no alcancé a

  • Aditz txekiarren esanahien zehaztasuna (espainieraz ez bezala)

Txekierazko aditzak zehaztapen handikoak izan ohi dira, eta haietan biltzen diren ñabardura lexiko guztiak maiz ezin daitezke aditz soil batekin itzul, perifrasi baten bidez baizik.

(81) zakutálet se (arrodaka galdu) / perderse

  • Txekieraren aberastasun morfologikoa

Txekieraren aditz eta izen morfologia hain da aberatsa, non aise bilaka ditzakegun izenak aditz, eta aditzak izen. Honelakoetan, espainierak perifrasietara jo behar izaten du.

(82) (12-21) zabarikádovaly a kryli útek (barrikadak jarri eta ihesbidea estali zuten) / cubrían a modo de barricadas la huida

  • Keinua adierazten duten aditzak

Buruaz eta eskuez egindako keinuak adierazteko aditz jakin batzuk ditu txekierak. Beren baitan biltzen dituzten gogo egoerak adberbioen edo bestelako sintagma zirkunstantzialen bidez adierazi behar dira.

(83) (14-22) vrtĕla hlavou (burua higitu zuen) / movió la cabeza en señal de sorpresa

(84) (39-39) vrtĕla se (higitu zen) / se movía inquieta

  • Zenbait aditz itzultzearen zailtasunak

Přijít aditza zail da itzultzen, testuinguruaren arabera esanahi bat edo beste eduki baitezake.

(85) (36-37) kdykoliv přišel (iristen-etortzen-joaten zen bakoitzean) / siempre que llegaba

Gure ustez, přijít lehengo pertsonarengandik bigarrenarenganako mugimenduaren adierazle denean, joan edo iritsi hitzak erabiliz euskaratu behar da, eta bigarrenarengandik lehenengoarenganakoa adieraziz gero, ordea, etorri aditza erabiliz. Berdintsu gertatzen da při aurrizkia duen beste aditz batekin: přinést ("ekarri", "eraman")

  • Itzulpen okerrak

(86) (34-35) ohmatat (haztatu) / buscar

(87) (38-38) začervenat (gorritu) / subírsele los colores

Azken adibide horretan itzultzaileak baliokide zehatza baino esanahi bereko lokuzioa erabili nahiago izan du.

(88) (28-31) pochválit (laudatu) / felicitar

2.6.2.2. Izenen itzulpenak

  • Espainierazko hitzaren alor semantikoa mugatuagoa izaki

(89) (13-22) nápis (iragarkia) / neón

(90) (44-42) zima (hotza) / tiritona

  • Txekierazko hitzaren alor semantikoa mugatuagoa izaki

(91) ((31-33) dlaždička (azulejuzko zorua) / suelo

  • Txekierazko hitza mailegua (m), slang-ekoa (s) edota arkaismoa (a) izaki

a) alemanetik hartutako maileguak:

(92) (8-18) štamgast (m, s, a) / clientes habituales, habituales

(93) (32-34) štangle (m, a) / pieza[10]

(94) kšeft (m, a) / negocio (33-34) / tienda (35-36)

(95) (35-36) kšeftovat (m, a) / hacer negocios

(96) (41-40) magacín (m, a) / negocio

Hitz honek arabieran du jatorria, baina alemanaren bidez iritsi da txekierara.

b) frantsesetik hartutako maileguak:

(97) (35-36) tuzér (m, s, a) / propina

(98) (13-22) barák (m, s) / edificio

Hitz honek espainieran du jatorria, baina frantsesaren bidez iritsi da txekierara.

c) latinetik hartutako maileguak:

(99) (33-34) bicycl (m, a) / bicicleta

Hitz honek grekoan du oinarria, ordea.

d) grekotik hartutako maileguak:

(100) (8-18) biograf (m, a) / cine

(101) (16-24) ariston (m) / pianola[11]

  • Txekierazko hitza txekiar realiarena izaki (janari-izenak, esaterako), baliteke:

- bere hartan uztea, hori bai, letra etzanetan. Hala gertatzen da, esaterako,

Txekian janari nazionaltzat jo daitezkeen irinezko borobiltxo egosiekin.

(102) (36-37) knedlík / knedlik.

- kultur baliokidea bilatzea. Hala gertatzen da, esaterako, siropez, azukrez eta zuringoz egindako gozoki batekin. Hala ere, osagarrioi begira, ez dirudi Txekiako gozokia eta Espainiakoa oso antzekoak direnik.

(103) (26-39) turecký med "Turkiako eztia" / turrón

  • Itzulpen okerrak

(104) (37-37) bažant (faisaia) / conejo

(105) (45-43) pan dĕkan (dean jauna) / el señor Deán

(106) (27-30) malinová grenadýna (magurdi-granadina) / refresco de frambuesas

Azken hau ez dago zuzen itzulita, "granadina" hitza, kapituluaren izenburuan ageri denez, hitz-gakoa baita. Beraz, ez daiteke ordezkatzerik.

2.7. LOKUZIOAK

Komenigarria izaten da jatorrizkoaren lokuzioak xede-hizkuntzaren lokuzio baliokideen bidez adieraztea. Bestela, itzulpena "lautzeko" arriskuan gaude.

(107) (28-32) nĕco na zub "hortzerako zerbait" (zerbait arto puska baino gozoagoa dena) / algo especial

2.8. GRAFIA

Txekieraren zeinu diakritikoek balio fonologikoa dutenez, komeni da euskarara egindako itzulpenetan ondoko baliokidetzetara jotzea:

č > tx (Txekia)

c > ts (Pardubitse)

š > x (Xveik)

ť > tt (Xttekno)

j > i (Xveik)

(108) (39-39) Pardubice (Pardubitse) / Pardubice

Ohar gaitezen nola adibide honetan zeinu bera, c alegia, ez den txekieran eta espainieran fonema beraren adierazlea.

2.9. AKATSAK

2.9.1. Preposizioak

(109) (7-17) jak se balí do ubrousku nůž a vidlička (nola biltzen diren ezpainzapian aiztoa eta sardexka) / cómo hay que envolver el cuchillo y el tenedor con la servilleta

2.9.2. Zenbakiak

2.9.2.1. Zenbaki ordinalen interpretazio okerra

(110) (33-35) já jsem byl zavalenej tou selkou, a tak mĕ mĕla ta selka jako prvního (emakume nekazari hark azpiratu egin ninduen, eta nekazariak neu eduki ninduen estreinakoa) / estaba cubierto por aquella campesina, que fue la primera que me tuvo

Adibide hau txit barregarria da, txekierazko testuak eta espainierazkoak kontrako esangura baitute: txekieraz emakume nekazaria da larru-jotze horretan birjintasuna galtzen duena. Espainieraz, ordea, eleberriaren protagonista.

  1. 9.2.2. Zenbakien arteko nahasketa

(111) (33-34) tři vĕci (hiru gauza)/ dos cosas

3. Ondorioak

Artikulu honetan frogatzen saiatu garenez, Mlejnkováren itzulpenaren ezaugarrietako bat hauxe dugu: irakurleari testuaren ulergarritasuna erraztu nahian edo, Hrabalen idazkeraren korapiloak behin eta berriz askatzeko borondatea. Ulergarritasunaren aldeko joera hori hizkuntza maila guztietan antzematen da, nabarmen-nabarmen gainera, eta hortik datorkigu itzultzaileon ohiko galdera: zilegi al da jatorrizko testutik hainbeste "desbideratzea"? Erantzun posibleak hiru dira: 1/ Ez. 2/ Bai. 3/ Bai, baina neurriz. Seguruenik, hirugarren erantzunetik abiatu beharra dago, printzipio batean oinarriturik (desbideratzeak justifikatuta egon behar du), eta baliabideen ugaritasuna ezagutuz (konpentsazioa, kultur baliokideak, etab.). Lehenengo erantzunetik abiatuz gero, itzulpen estuegia irtengo zaigu, eta bigarrenetik abiatzera, ordea, libreegia.

LABURDURAK

EJ - emendiozko juntagailua

IE - izenordain erlatiboa

INF - infinitiboa

IS - Izen Sintagma

P - perpausa

Prep - preposizioa

PREP S - Preposizio Sintagma

BIBLIOGRAFIA

BERMAN, A. et al. (1985): Les tours de Babel. Essais sur la traduction, Mauvezin, Editions Trans-Europ-Repress.

CID ABASOLO, Karlos (1991): Txekieratik euskaratzeak sortzen dituen hainbat buruhauste, SENEZ, Donostia, 61-77.

HRABAL, Bohumil (1982): Obsluhoval jsem anglického krále, Jazzová sekce, Praga.

HRABAL, Bohumil (1996): Yo que he servido al rey de Inglaterra, Ediciones Destino, Barcelona.

OHARRAK

1. CID ABASOLO, Karlos (1991)

2. Hala balitz, zein irizpidetan oinarriturik?

3. (1985).

4. "Hrabalen testu baten itzulpena oso borobildua bada, garbia, gramatika-okerrik gabea, eta joskera konposatuaren legeak goitik behera eta txitean-pitean errespetatzen dituena, itzulpen kaxkarra izango da oso. Hrabalen gurpil zoro eta, gehienetan, hordituan sartu beharrean kanpotik begiratzen badugu haren literaturgintza (eta kanpotik itzultze-lanetan ihardun), gureak egin du". CID ABASOLO, 62.

5. Aurrerantzean, EJ deituko zaio, hots, emendiozko juntagailua.

6. Bigarren P izenlagun bihurtuta, eta hirugarrena perpaus erlatibo.

7. Elementuok zuzeneko estilotik zeharkakora pasatzean ez dira txekieraz birmoldatzen, baina bai, ordea, euskaraz eta espainieraz:
hemen > han;
datorren urtean > hurrengo urtean;
orain > orduan.

8. Izan ere, izenordaina eta mendeko perpausa elkarren ondoan baitaude.

9. Parentesi arteko itzulpena imajinaezina izango litzateke herri mintzairan.

10. Gaizki itzulita, espainierazko hitza ez baita hain zehatza.

11. Gaizki itzulita, espainieraz "aristón" ere badagoelako.

Hura, bera eta abarren adar gehiago

Liburuak