Euskarazko zuzenbidea: printzipio orokorrak eta orain arteko ibilbidea itzultzailearen ikuspegitik
Josu Barambones, Oscar Gonzalez Atxa

Euskal Herriko Justizia Auzitegi Nagusiko Itzulpen Zerbitzuko itzultzaile-interpretariak (Bilbo)

Aurkezpena

Gogoz abiatu ginen duela bi urte eskuartean duzun artikulu hau gertutzen. Gure asmoak bi alderdi zituen: batetik, lan eremua zientziako diziplinen artean behar bezala kokatu eta zientzia horren printzipio eta bereizgarri orokorrak gaingiroki ezartzea; bestetik, itzulpen juridikoaren eguneroko ihardunean aurkitu ohi ditugun arazoen berri eman eta arazo horiei zer nolako konponbidea ematen diegun azaltzea.

Irakurlea ohartuko denez, itzulpenak berak sortzen dituen arazoak barik, terminologiarekin ikuskizunik duten gaiak agertzen dira gehienbat, uste baitugu eragozpenik gaitzenetakoa zuzenbidezko terminologia oso eta zehatz baten falta dela. Hutsune horren kausa eta ondoreetan barrenduko ez bagara ere, hurbilketa hostoriko ttikia opatzen diogu tribunaletako euskararen erabilera murritz horri.

Beharbada itzultzaile arituak interesgarrien iritz dekiokeen atala hondarrekoa dateke, alderdi arras praktikoak ukitzen baitira, hala nola itzulpenaren egitekoa, elkarlanaren beharra eta hizkuntz baliabideak hizkera juridikoaren eraikuntzan.

Artikuluan aditzera ematen ditugun datuak zertxobait aldatu dira: bukaera aldera adierazten genuen nola jende gutxik erabiltzen zuen euskara tribunalen aitzinean; bada, handik honako bi urte hauetan baieztapen hori pittin bat aldatu beharretan aurkitzen gara, beharrik ere. Azken urteotako datuei begiratu bat emanez gero, berehala konturatzen gara nabarmen baino nabarmenago igo egin dela tribunalen aurrean euskaraz aurkezten diren auzien kopurua. Hartara, eta interpretaritzako saioak alde bat utzirik, non igoera agerikoa ere izan baita, esan daiteke idatzizko lana (errekurtsoak, espedienteak, demandak, salaketak, autuak, sententziak, akordioak, eta abar) hirukoiztu egin dela: 1990. urtean 75 auzi izan ziren euskaraz buruturikoak; 1991.ean 69 besterik ez; 1992.ean 197 eta iaz, berriz, 257ra igo ziren euskaraz bideratu ziren auziak. Aurrerantzean ere emendatuko al da!

1. Itzulpengintzako eremuaren kokatzea

1.1. Itzulpenaren zientzia eta linguistika

Artikulu honi hastapena emateko baitezpadako deritzogu lan eremua —itzulpengintza eta zuzenbidea— teorikoki finkatzeari, eta horretara eguneroko iharduna gidatzen duten irizpideak ezagutzera eman nahi dira abia-abiatik. Kapitulu honetan itzulpengintzaz arituko gara.

Itzultzaileak hizkuntzen izaera eta funtzionamenduaren mekanismoen berri jakin behar du; eta hizkuntz estrukturaren berri izango badu, bitarteko erazkoak eskainiko dizkion zientzia lagungarri baten arrimua behar du. Azken finean, metodo zientifiko bat iritsi nahi da zeinahi mintzairatara bihurtzeko garaian, linguistikak mende honen hasieratik bizi izan dituen aurrerapenei esker, itzulpenaren zientzia batez hitz egitea daukagu. Hizkuntzalarien zein itzulpen teoria aztertzen dutenen aburuz, itzulpen teoriak linguistikan behar du zimentatu; areago, Vázquez Ayoraren ustez^[1], zeinek Taber eta Nidari jarraitzen baitie, itzulpengintza linguistika aplikatuaren adar bat da, eta, diziplina bat den aldetik, baditu bere printzipio, metodo eta aplikatzeko irizpideak. Izan ere, hizkuntzalaritza aplikatuak hizkuntzaren zientziako eta honekin ikuskizunik duten beste diziplina batzuetako ikereremu guztiak besarkatzen ditu: psikolinguistika, soziolinguistika, etnolinguistika, hizkuntzen irakaskuntza, itzulpenaren teoria, e.a.^[2].

Halarik ere, itzulpenaren zientifikotasunaz edo azientifikotasunaz eztabaida franko altxatu izan dira, itzulpenaren prozesuan faktore linguistiko hutsak ez ezik, faktore estralinguistiko asko ere biltzen direnez gero. Arrazoi honegatik, hots, itzulpenaren zientziaren eremua beste zientzia batzuetako bidegurutzean aurkitzeagatik (filologia, lexikologia, psikolinguistika, linguistika kontrastiboa, estilistika, ikerketa literarioa eta semiotika, horien artean), diziplina hauetako batek ere ez du bere ikergai propiotzat hartu izan. Gainera, ezaguna da hizkuntza deritzan giza komunikazio sistemaren funtzionamendua ezagutu eta azalerazteaz arduratu izan direnek, hala nola Ferdinand de Saussurek, Sapirek edo Bloomfieldek, alde batera utzi dutela itzulpenaren arazoa: itzultzaileek itzultzeari ekiten ziotenean zituzten erreferentzia teoriko-praktiko bakanak beste itzultzaile batzuk egindakoak ziren (gogora ditzagun Ciceron, Horacio, San Jeronimo, Paul Valéry eta Ortega y Gasset).

Egoera hau aldatzera etorri zen autore bat aipatzekotan, hura A.V. Fedorov da, zeinek 1958. urtean bi liburu argitaratu baitzituen itzulpen teoriaren printzipioen gainean. Fedorovek, metodo guztiz zientifiko batean oinarriturik, itzultzeko operazioa bera du aztergaitzat eta itzulpenaren zientzia baten alde agertzen da. Fedorov berbabidean dago esaten duenean itzulpena, lehenengo eta behin, operazio linguistikoa dela, objektu linguistikoekin, hau da, testuekin, eta bitarteko linguistikoekin —erregela linguistikoen arabera erabiltzen diren hitzekin— egina. Arrazoi honegatik uste du itzulpen teoria beste diziplina linguistikoekin batera estudiatu beharra dagoela. Era berean, Vinay eta Dalbernet ere^[3] itzulpena linguistikaren sailean sartzearen alde agertzen dira, diziplina zehatza den aldetik, teknika eta problema partikularrak dituena gaurko linguistikak eskaintzen dituen metodoen bidez estudiatu beharrekoak. Georges Mouninek ere^[4] argi adierazten du itzulpenaren arazo teorikoak zeinu sistemak estudiatzen dituen zientziari doazkionak direla.

Alabaina, itzulpen prozesuan esku hartzen duten hizkuntz prozedurak ezagutzeak itzultzen lagun dezakeela uste izatea logikoa izanagatik ere, itzulpena artea bailitzan kontsideratua izan da (eta itzultzaile askok kontsideratzen dute oraino), zientifikoki aztertzea onartzen ez duena. Edmon Caryk^[5] esaten du alderdi linguistikoa itzultzearen osagarri bat besterik ez dela, eta itzulpenaren prozesuaren bereizgarririk funtsezkoena hau dela: bi kultura, hots, bi pentsaera ezberdinen arteko harremanen kontestua. Halatan, itzulpena ez da operazio linguistiko hutsa, linguistikaz kanpoko gainerako osagarriak ere gogoan eduki behar direlarik.

Gaur egun, itzulpen teoriaren printzipioak eraikitzen ari dira etengabe, eta ez dugu dudarik batere egiten linguistikako korronte ezberdinek —estrukturalismoak, estilistikak, gramatika sortzaileak eta semiotikak, besteak beste—, badutela zer esanik eta zer erakutsirik, baldin eta hizkuntzek dituzten propietaterik behinenak ezagutu nahi baditugu, zeren eta, itzulpenaren prozesuan gertatzen diren operazioen jakitun egonik bakarrik, modu doi eta egoki batez itzuliko baitugu. Vazquez-Ayorak dioen bezala^[6], egun ez da arrazoizkoa itzultzaileak ilunbetan ibiltzen jarrai dezan, Erdi Aroko metodoen berezkoagoak diren hitzez hitzeko itzulpenen mirabe.

1.2. Itzulpen teknikoaren ezaugarriak

Itzulpenaren teoriak, bistan denez, itzulpena du objektutzat, eta itzulpen mota zenbait dagoen legez, hau da, itzulpen guztien objektua bat bera ez den legez, itzulpen teoria bat baino gehiago dago. Orohar, bi itzulpen alor ezberdin ezarri eta onartu ohi dira: itzulpen tekniko-zientifikoa, alde batetik; eta, bestetik, itzulpen literarioa. Itzulpen juridikoa, zeinen objektua zuzenbidea baita, itzulpen teknikoaren eremuak besarkatzen du, bai dituen bereizgarri linguistiko propioengatik bai ikutzen dituen gaien espezifitateagatik. Bereziki, gure lanaz den bezanbatean esan behar da gure egitekoa erakunde judizialei zuzendurik dagoela, eta hain zuzen ere, tribunalek eta banakoek egindako idazkiak nahiz administrazioetako beste erakundeek sortutakoak bihurtzera.

Honenbestez, itzulpen teknikoaren eremuan dihardugularik hizkuntza berezko honen ezaugarriak jakin beharrean aurkitzen gara, itzultzeko orduan aintzakotzat hartu behar baitira. Segidan, itzulpen teknikoak dituen bereizgarriak azalduko ditugu:

a) Unibertsalitatea. Hizkuntza teknikoak eta batez ere zientziaren hizkuntzak nazioarteko bilakatzera jotzen dute. Esan nahi baita, orokorra dena ediren nahi da, termino unibertsaletara ahalik eta gehien hurbilduz. Horregatik, hizkuntza tekniko guztiak gero eta gertuago daude bata bestetik, eta, ondorioz, errazagoa da hizkuntza tekniko batetik bestera itzultzea. Konparazio batera, har dezagun proposizio matematiko bat: «hiru eta hiru berdin sei». Bada, proposizio hau materia linguistiko ezberdinez baina ekibalentzia osoz esan daiteke edozein mintzairatan.

Argi utzi behar da itzulpen teknikoa termino unibertsalen kontzeptuaren barruan sartzen dela, eta ez kultura baten kontzeptu partikularren barruan. Ezin ahaz daiteke teknologiak eta zientziak dakarten irabazpidea ez dela hizkuntz komunitate bakar batena, baizik eta aurrerapen horretaz balia daitekeen edozein komunitaterena. Halaber, kontu egin behar dugu teknizismoen garrantzia honetan datzala: diziplina batean lorturiko bilakaera eta garapen teorikoa azaltzen dutela. Eta euskara gehienetan —ez esatearren guztietan— gehiago da hartzekodun emaile baino zientziaren eremu honetan (eta sortzen ez dugun neurrian, beti besteek egindakoari begira egon behar).

b) Inbariantzia. Itzulpen tekniko eta zientifikoaren xedea da kontzeptuala den estruktura funtzional baten birsortzea, balio berdineko beste estruktura baten bitartez burutu itzulpenak berdina izan behar duelarik edukinaren aldetik^[7]. Honegatik, itzulpen zientifikoari buruzko teoriaren kontzepturik behinena inbariantzia da. Kontzeptu honen bidez aditzera eman nahi da itzulpenaren prozesuan badela zerbait aldaketarik jasotzen ez duena, aldaketarik gabe dirauen zerbait. Zehaztasun partikular guztiekin ezin birsortu denak berdin iraun behar du sistemaren osotasunean, funtzio logiko unibertsalez baliaturik. Bi hizkuntza ezberdinetako bi testuren ekibalentzia guztizkoak hau dakar: itzulpen perfekto bat erdiesteko aukera.

c) Anbiguotasunik eza. Zientziaren hizkuntzak zehatza, zuzena izan nahi du eta horretarako anbiguotasunari itzuri egin behar dio; ulermenera soilik dago zuzendua eta bere tresna kontzeptua bera da, huts-hutsik. Beraz, beharrezkoa da hitz bakoitzak esanahi bakarra izan dezan, eta ideia bakoitzak, ordezkatuko duen hitz bakar bat izan dezan. Printzipio honi «unibozitatearen printzipioa» deritzo, eta Charles Ballyk^[8] dioen moduan, hizkuntza zientifikoak unibozitatearen printzipioei atxiki nahi die, eta unibozitateagatik beragatik aldaraturik dago eguneroko hizkuntzatik. Aitzitik, hau ez da eguneroko hizkuntzarekin gertatzen, non hitz bakoitzak esanahi bat baino gehiago baititu eta nahasturak sarritan gertatzen baitira («esku» hitzak, kasu, adiera guztiz desberdinak ditu testuinguruaren eredura: «eskuan du lana», «erabakitzeko eskua du», «ni naiz esku»...). Natur zientziek, berbarako, munduko abere guztientzako izenak dituzte («krokodilo» hitzak esanahi bat besterik ez du); matematiketako demostrazio bat guztiz logikoa da eta ez da interpretatu behar (zeinu linguistikoez ari gara bakarrik). Gainerakoan, zientziak sortzen dituen terminoak ulergaitzak zaizkio herri xeheari («lipoma», «kasazioa», «ab intestato» bezalako terminoak bakarrik adituak ulertzen ditu). Orain arte azaldu guztia Charles Ballyren^[9] aipu honetan biltzen da:

«Dar a los objetos nombres exactos y no equívocos es propio de la ciencia, de la técnica, no del lenguaje corriente (...). La ciencia aspira a nombrar exactamente cosas precisas, sin mezcla del juicio subjetivo o de sentimiento; la lengua corriente invierte los términos: lo que quiere es palabras que representen ideas simples, fáciles de manejar, pero asociándoles sin cesar delicados valores subjetivos y afectivos.»

2. Hizkera juridikoa

2.1. Definizioa eta ezaugarriak

Hizkera juridikoaren berezkotasunei heldu aurretik, hizkuntzaren definizio orokorra gogoan eduki beharra dago hizkera juridikoa hizkuntzaz egiten den erabilera berezia izanik. Lehenengo eta behin, komunikatzeko tresna edo bitarteko bat da hizkuntza, izakiek duten zabalena. Hau da, zalantzarik gabe, hizkuntzaren alderdi nagusia. Bigarrenik, gizakiak izatedun bihurtzen dituen faktore oinarrizkoa ere bada, «Gizona hizkuntzarengatik da Gizon», W. Von Humboldten definizioaren eredura. Honetaz gainera, hizkuntzak pentsamendua eratzen eta antolatzen du; izan ere, pentsamenduak errealitatea taiutu egiten du hizkuntzaren bidez. Oroimenaren euskarria ere da hizkuntza; eta, azkenik, hizkuntzari esker lortzen du gizakiak bere askatasuna gizartearen barruan.

Jakina da hizkuntza bakoitzaren barruan ezberdintasun ugari daudela, dialektu eta erregistro sozialak batez ere. Kode beraren barruan mintzairek agertzen dituzten ezberdintasunak hauek dira:

1.- Idiolektoa. Kode jakin baten gauzatze indibiduala eta pertsonala, hiztuna bizi den gizarte eta ingurune geografikoaren araberakoa. Horrela, hiztun batek hau esango du: Urte berritik astea nua komeni dana adieraztea; eta beste batek, ostera, hau: Lengoaia guti da eskuara baino gehiago gai denik koblatzeko edo poesiako. Hortaz bada, hiztun baten estiloa da idiolektoa.

2.- Barietate kolektiboak. Hiztun talde bati dagozkionak. Bi alderdi ditu: soziala eta geografikoa. a) Alderdi soziala. Hezkuntz sistemak eredu linguistiko jakin bat bultzatzen du, tradizio idatzian oinarritzen dena normalean, beste baten kaltetan, edo beste moduz esanda: erregistro mota bat beste baten gainetik jartzen da. Eredu hori kultua edo ikasia da, eta komunikabideek eta pertsona ikasiek erabiltzen dute. Eredu linguistiko honi estandarra deritzo, hots, eredu bateratua.

Alderdi sozial honen barruan erregistro funtzionalak ere ediren ohi dira, zein hizkuntzaren erabilera jakin bati loturik baitaude. Erregistro funtzional hauei teknolekto izena ematen zaie. b) Alderdi geografikoa. Lurralde jakin batean kokaturik dagoen komunitate baten hizkuntz aldaerei «aldaera geografiko» edo «dialekto» esaten zaie, zein kode barneko hizkuntz maila ezberdinen (fonetikoa, lexikoa, fonologikoa eta morfologikoa batez ere) erabileragatik bereizten baitira elkarrengandik.

Teknolektoa diziplina tekniko eta zientifikoen hizkera berezkoa da, zein bere espezifitate tematikoak definitzen duen. Bereizkuntza honen eredura, hizkera juridikoa zuzenbidearen arlo kontzeptualari dagokion teknolektoa da eta teknolekto mota bat denez gero, honako ezaugarriak ditu^[10]:

a) Hizkuntz baliabide espezifikoak erabiltzen ditu, hala nola latinetik mailegaturiko terminoak (magistratua, jurisprudentzia...), edo singularreko hirugarren pertsonaren erabiltzea erakunde judizial bati zuzentzerakoan («dice», «suplica», e.a.).

b) Terminoak zehaztu, bereizi eta antolatzen ditu semantikoki, antolamendu kontzeptual osoa eta koherentea ezartzearren. Antolamendu kontzeptualak bere baitan hartzen ditu eta izendatzen diren errealitate oro eta errealitate bakoitzari dagokion izendapena zehatz-mehatz ezartzen du, sinonimia saihestu egiten du eta.

c) Tonu formal eta inpertsonala darabil, egoerarekin bat ez letorkeen familiaritatea bereganatu barik.

d) Izaera funtzionala du: testu juridikoak ez du helburu estetikorik behar. Edozein testu juridikok duen xedea da komunikatzea, halako moldez non hizkuntza klaro, esplizitu eta, ahal den heinean, lañoa erabili behar baitu.

2.2. Terminologia juridikoa

Ezaguna denez, teknolektoek edo hizkera tekniko-zientifikoek dituzten ezaugarrien artean azpimarratzekoak dira bi hauek: alde batetik, estruktura terminologiko konplexua agertzen dute, hala nola azpibanaketa kontzeptual ugariz osatua izatea (zuzenbidea: laneko zuzenbidea, zuzenbide zibila, zuzenbide penala, foru zuzenbidea, e.a.); eta, bestetik, zaila da askotan antzeko teknolektoen arteko zedarriak jartzea (zuzenbidea-administrazioa-politika).

Bestaldetik, delako estruktura terminologikoaren barruan, eremu kontzeptual bakoitza hierarkiaren eredura dago antolaturik, termino batzuk adierazten dituzten nozioetatik abiatuz (adibidez, erabaki motak: sententzia, autua, probidentzia, e.a.).

Metodologia

Hizkuntza baten corpus terminologikoa arian-arian ezarri behar da eta diziplinek daramaten bilakaerarekin batera joango da osatuz, euskararen kasuan zuzenbidezko eremu terminologikoa estrukturatu beharretan gaudelarik burutik oinetaraino.

Orohar, nozio bat dugunean eta nozio hori izendatzeko termino finkaturik ez dagoenean, metodologia terminologikoan zimendaturiko prozedura bati jarraitu behar diogu, zeinen bidez informazioa jasoko baita erabaki bat hartu aitzin. Jaso beharreko informazioa hau dugu:

1.- Nozioa izendatzeko terminoaren kategoria lexikala eta gramatikala: izena, adjektiboa edo aditza den.

2.- Erabileremua: terminoak eremu jakin batean betetzen duen lekua mugatzea.

3.- Definizioa: klaro, zehatz eta zuzena izan behar du terminoaren definizioak; gainera, izaera deskriptiboa eta erreferentzia bakarrekoa ere behar du izan. Definizioa dokumentaziotik aterako da.

4.- Testuinguruak: terminoaren erabilera erakusten duten testuinguru ezberdinak bilduko dira, terminoaren zinetako esanahia adierazten dutenak.

5.- Iturriak: erabili dugun dokumentazioa.

Bestalde, gerta dakiguke izendatu behar dugun nozioa adierazteko hizkuntzak termino bat baino gehiago izatea. Orduan eta terminorik erazkoena hautatzearren, irizpide hauek erabiliko ditugu:

- Hautatu dugun terminoak izaera monosemikoa izatea.

- Beste termino batzu eratortzeko duen erraztasuna.

- Hautaturiko izendapenak erraz eta zabal integratzeko duen gaitasuna.

Dena den, jazo ere daiteke kontzeptu berri bat izendatzeko terminorik ez izatea hizkuntza jakin batek (erdarazko «caución» edo «jurisprudencia», esate baterako, nola adierazi euskaraz esanahia aldatu gabe neologismoen bitartez ez bada?). Kasu honetan neologismoetara jotzea legoke, baina neologismoak erabiltzeko garaian ziur egon behar dugu hartuko dugun termino berri horrek argitasun eta zehaztasun handiagoa ekarriko digula. Horrelakoetan, noraezekoa da maileguak erabiltzea, joera garbizalea epistemologiaren kontrakoa delarik. Maria Molinerrek^[11], gaztelaniaren gainean ari delarik, gogor kritikatzen du joera garbizalea:

«Lo insostenible de tal posición purista se hace más patente cuando, como ocurre en la mayoria de los casos, las palabras o expresiones vetadas proceden de la herencia común latina (o griega) y, al negarse hoscamente a emplear un recurso ofrecido por esa herencia del que se siente necesidad, sólamente porque otro de los herederos se ha anticipado a sacar provecho de él, es puerilidad o reparo de hidalgo picajoso.»

Eta eskubidezkoaz dihardugularik, gogora ekarri behar da latinak eta zuzenbide erromatarrak izan duten pisua eta eragina kultura europearraren baitan.

Are gehiago: garbizaleei ahazten bide zaie linguistikak aspaldi erakutsi ziguna, hots, garbitasunak gutxi axola diola hizkuntzari; aberastasunak eta komunikatzeko ahalmenak, ordea, asko. Eta eguneroko hizkuntza, neurri handi batean, ez da gai ez euskaraz ez beste edozein hizkuntzatan zeregin goitiar hauetarako, terminoak ez ezik sintaxia bera ere egokitzen eta moldatzen ez badakigu.

Halarik ere, neologismo baten hartzea onargarria izan dadin, baldintza hauek bete behar ditu:

a) Hizkuntzaren sistemaren barnean integratzeko gaitasuna izatea eta hizkuntzaren sistemarekin bat etortzea.

b) Zehaztasun semantikoa ekartzea eta beste termino batzu eratortzeko gai izatea.

c) Erabiltzaileek onartua izatea eta bai erakundeek bai erabiltzaileek ere hedatua izatea.

2.3. Hizkuntza, estiloa eta zuzenbidea^[12]

Zuzenbide eta hizkuntzaren arteko harremanak aztertzen hasi orduko, ohartzen gara zuzenbidea existitzen dela hizkuntzari esker. Esan nahi baita, legea bere esanahi juridikoan hizkuntzaren bidez eta soilik hizkuntzari esker sortzen da; haatik, fisikako lege bat existitzen da zeinu linguistikoen bidez adierazita ez badago ere (grabitatearen legeak bizirik iraun du munduaren hastapenetik, XVII. mendera arte formulatua ez egon arren). Ohiturazko arauak ere nahiz eta idatzirik ez egon, aditzera eman behar dira. Lege baten indarrak eta noraezekotasunak berekin dakarte arauaren mende egotea. Azken buruan, arau juridikoak existitzen dira formulazio linguistikoen ondorioz. «Formulazioa» diogunean, arauen sortzea eta ezartzea eman nahi dugu aditzera, eta dudarik ez dago zuzenbide idatzia orokortzeak areagotu egin duela zuzenbide eta hizkuntzaren arteko atxikimendua (ez da ahaztu behar zuzenbidea legea baino lehenagokoa dela). Konstituzioak esaten duenean espainolak berdinak direla legearen aurrean, hizkuntzak ez du bakar-bakarrik zerbaiten berri ematen, baizik eta adierazitakoa elkarren arteko bizimodua eratzen duen arau gisa ezartzen duela. Enuntziazio arauemailearen bidez, hizkuntzak betetzen duen funtzio sortzaileak determinatzen du bion arteko lotura estua izatea, zeinetan zuzenbidea baita hizkuntza, edo, zehatzago, zuzenbidea existitzen hasten baita hizkuntzaren kariaz.

Legegileek nahiz legelariek edo juristek berealdiko garrantzia ematen diote hizkuntzari beren ihardunean. Bereizi beharretan gaude arauen hizkera, alde batetik, eta, bestetik, legelariena. Arauak hizkuntzaren bidez eta hizkuntzaren baitan egin eta enuntziatu egiten dira. Honegatik, arauak existitu eta ezagutarazten dira zerbait adieraziz. Arauak egiterakoan, tradizio juridikoa, gauzen izaera eta gizartearen nahiak, legelarien jakitatea, zuzenbide konparatua, eta jakina, ideologiak batzen dira. Legelarien hizkuntza, aldiz, metahizkuntza bat da, zeinek arauak eginak daudeneko objektua den hizkuntzaren baitan eragina baitu.

Nola ulertu behar da estiloa hizkera juridikoaz ari garenean? Non kokatzen da estiloa hizkera juridikoaren barnean? Lehenbizikorik, estiloaz ari bagara, ezin aldera ditzakegu estilo literarioa eta estilo juridikoa, zeren eta hizkuntzaren erabileraren xedeak eta ukitzen dituzten gaiek eragin zuzena baitute hizkuntza erabiltzeko moduan. Antonio Hernández Gilek dioenez, lege baten atzean ez da egilea ikusi behar, egon dagoen arren. Hizkuntzaren helburu orokorraz gain, zein komunikatzea baita, beste funtzio jakin batzu betetzen ditu, zuzenbidean betetzen duen funtzioa hau delarik: antolamendu eta jokamolde sozialak eratzen dituzten enuntziatuak formulatzea. Unibertso juridiko eta diskurtso juridikoaren arteko loturak hertsiak dira oso. Legeek moldatzen eta itxuratzen dute gizartearen barruan hitzei eman dakiekeen erabilerarik garrantzizkoena. Artea eta ederra zuzenbidearen baloreak ez badira ere, zuzenbideak ez die zertan bizkar eman behar. Jheringek^[13] honela definitu zuen «edertasun juridikoaren legea»: «Lañotasuna, argitasuna, gardentasuna eta naturaltasuna», lau bereizgarriok batera bihur daitezkeelarik: argitasuna.

XVIII. mendeaz geroztik, estatu modernoa eratzen denetik, zenbait osagarri desagertuz joan dira legearen eremu semantikotik. Horrela, bada, lehengo estilo pertsuasiozkoa alde bat utzi zuen legegileak, ulertu baitzuen ez zuela inor pertsuaditu edo gogatu behar, baizik eta agindu behar zuela (horregatik, adibidez, legegileek ez dute erabiltzen «porque» juntagailua). Zenbait elementu desagertu baziren ere, beste faktore berri batzu eratxiki zaizkio egungo hizkerari: prezisioa (lortu ala ez lortu), teknizismorako joera (gaurko gizartea erabat teknifikaturik dagoenez gero), batez ere ikerketa juridikoetatik datorren teknizismoa; nazioarteko mailan bateraturik, estandarizaturik dauden esapideak erabiltzea, gaiak ordenatuki eta sistematikoki banatzeko ardura, e. a. Garai bateko legeak oraingoen aldera, lapidarioak badira ere, edo lapidario antza badute ere, gaur egungo legeak kalifikatuko baditugu, konplexu eta nahasi adjetiboak erabiliko genituzke. Eta ez pertsuaditu edo irakatsi nahi dutelako, baina bai ahalbait eremurik gehien besarkatu nahi dutelako^[14].

Estilo juridikoaren gainean egin gogoetatik heldu den ondorioa hau da: argitasuna. Argitasuna ez da faktore erantsi, gaineratu bat, baizik eta esatearen beraren osagarri konstitutibo bat. Legearen argitasuna hizkuntzaren, estiloaren edo arrazoinamenduaren arau bat da; halaber, arau etiko bat ere bada. Legeak ez du pertsuaditu behar, bai ordea bere ezagutza irispidean jarri.

Arauen publizitatearen printzipioa, Konstituzioak xedatzen duena, ez da eraginkorra baldin eta formulazio linguistikoak nahasixe edo ulergaitz bihurtzen baditu arauak. Hortaz, bada, eta bukatzeko, hizkuntza erabili behar da argitasunaren faboretan, baina sinplekerian erori gabe, argitasuna eta estilo ikasia, goitiarra, ez baitira elkarren etsai.

3. Euskarazko hizkera juridikoa

3.1. Hurbilketa historikoa.

Analisi historikoan barrena abiatu baino lehen, aurretiazko zenbait konstatazio egiteari heldu beharra dago. Lehenik, euskal hizkuntza ez dela justiziaren alorrean erabili adierazi beharretan gaude; izan ere, antolakuntza eta iharduera judizialetik bazter egon da Iparraldean zein Hegoaldean, idatziz Justiziako organo ezberdinetako zereginetan usatu ez denez gero. Ahozko iharduerei —epaiketa nahiz deklarazio edo aitormen judizialei— dagokienean, bidezkoa da pentsatzea auzipetu eta lekukoak, zekiten hizkuntza bakarrean, euskaraz alegia, aritu zitezen tribunalen aurrean, erabiltzeko modu eta eskubideen gainean ezer gutxi badakigu ere. Gure ikerlanetik zerbaitto aldaratu arren, S. Mugikaren hitzak dakartzagu, idatzizko erabilera eza horren islada gisa^[15]:

 «Cuando yo comencé a arreglar los archivos municipales de Guipúzcoa por encargo de la Excma. Diputación Provincial, era creencia general entre las personas que se ocupaban del pasado de nuestro país, la de que iba a encontrar en aquellos depósitos de papeles muchos documentos escritos en lengua vascongada, y sin embargo no ha sido así. Algunos, muy pocos, he hallado escritos en latín y todos los demás están en lengua castellana, con muy raras excepciones. (...) No me cabe duda de que en las sesiones de los Ayuntamientos la lengua usual entre los concurrentes ha sido siempre el vascuence, como lo es todavía en la mayor parte de los pueblos, y sin embargo los escribanos fieles de las corporaciones municipales nunca escribían las actas en aquella lengua, según he visto en los archivos que hasta la fecha llevo revisados. (...) Esto mismo puede decirse de los libros registros de las Juntas de Guipúzcoa, los cuales se hallan todos escritos en castellano.»

Bigarrenik, ez da euskaraz idatzitako zuzenbidezko hasi-masirik, euskal foru zuzenbidea gaztelaniaz bildu eta mamitu baitzen osoki, hitz bakoitz batzu besterik geratzen ez zaizkigula: «alkar-poderoso», «abeurrea», «bidezor», «hilburuko»... Nafarroako Foru Orokorra osatzen duen erromantzezko dokumentazioaren artean euskarazko zenbait ele tartekaturik ageri dira, esate baterako pecha izenaz ezaguturiko erret zerga batzu: «azagerriko», «baturratu», «eskurain», eta «ozterate», besteak beste. Horrezaz gain, gizahilketagatikako bi berme klase: «gaitzez berme» eta «onez berme»^[16]. Bestalde, zuzenbidearen gainean ez da sortzezko lanik moldatu, ezta legerik edo bestelako testu legalik itzuli ere, oraintsuko aldietara arte bederen.

Erdarak alde guztiz nagusitu duen jakitearen eremu honetan XIII. eta XVI. mendeetako bi lekukotasun ekarriko ditugu honako lerroetara. Aurrenak 1235. urteraino garamatza, eta hain zuzen ere, sei-zazpi mende inguru duela, euskara desagertua zuen lurralde batera: Errioxako Ojacastro haranera, non biztanleak baimendurik baitzeuden demanda judizialei euskaraz erantzuteko^[17]. Hurrenak, Erronkariko hegoaldeko sarreran bertan kokaturik dagoen Burgi herrira, hiru mende geroago: 1596an. Sorginkeriazko auzibide bat dela medio, lekuko batzuen deklarazioak euskaraz burutu izan zirelako egiaztatze idatzia dugu. Hartarako, euskal interpretarien laguntzaz baliatu beharra izan zuten hango biztanleek bertako mintzaira baizen ez baitzekiten. Inkisizioko garai latz haietan, Isaba eta Adoaineko erretoreek eta Aginaga komisarioak esku hartu zuten, Nafarroako haran hartan auzitaratuak izan ziren emakume ustez sorgin batzuen deklarazioak gaztelaniara bihurtzen; Florencio Idoatek adierazten duen bezala^[18], euskaraz egindako arneguak berritasun interesgarria ekarri zion sorginkeriaren erritualari, bada antzeko formularik ez da aurkitu ez autoreetan ezta Nafarroako Artxibo Orokorreko auzibideetan ere, esaldi edo ele bakan zenbait izan ezik. Egileak aipaturiko lau auzibideei dagozkien erdal testuetan txertaturik, euskarazko arneguak ageri dira. Arneguak zertan diren jakiteko hona aldatuko dugu Ana Portaz deitu emakume baten arneguaren testua:

«Arnega eçaçuey Jangoycoaz eta andre dona Mariaz, eta aren semeaz, eta sancta Ana, eta aytazeta ezcazi guçuez. Que quieren decir en romance: Renegad de Dios y de Santa María y de su hijo y de Santa Anna y de vuestros padres y parientes.»

XVIII. mendearen bukaera aldera, Lapurdiko itzultzaile izengabe baten eskutik Frantziako Iraultza aroko idazki bitxi baten berri iritsi zaigu. Egiazki ez dute iharduera judizialarekin zerikusi zuzenik, instrukzio, erregelamendu, ordenantza, aldarrikapen eta aginduez ari baita; hala eta guztiz ere, aztergai dugun eremuarekin zentzu hertsian loturiko erreferentziak ediren daitezke aipatu itzultzaileak darabiltzan terminoen bidez:

akusatu, apela, hauzi kriminel, deklaratu, diruzko hauzi, dretxo komuneko printzipio, erreparazione zibil, exekutatze, faltadun, gozamen, laudamen, lege egin, manuzko gutun, prebenda, punitu eta kriminel-xumeko egiteko, besteak beste. Frantsesez eta euskaraz paratutako testu luze samar horietatik hurrengo paragrafoa aukeratu dugu:

 «Ez othe liteke hauzi kriminelekoen jujatzeko ordenetarik apartatzea, arrazoin naturalaren kontra dohan peremptoriak deitzen diren, erran nahi da, batere dudarik gabekoak, eta bertze justifikazioneko artikuluen artean aurkhitzen den distinzionea? Ez othe liteke posible ordenatzea bi froga suerte horiek izan ditezkela galdetuak eta eginak akusatuen aldetik, hauzia persegitzen den zein nahi denboretan? Ez othe liteke posible oraino akusatuei errextea bere inozentziaren frogatzeko presentatu behar tuzten lekhukoen adiarazteko tuzten trabak?»^[19].

Gizaldi honetan eta gerra aurreko euskararen lehendabiziko ofizialkidetasunarekin batera, hizkuntzaren presentzia gehitzen doa. Euskarari ateak zabaldu zizkiotenen artean «Euzkadi'ko Agintaritzaren Egunerokoa» aipatu behar da, zein 1936ko urritik 1937ko ekainera bitartean argitaratu baitzen. Bertan Euskal Gobernuko dekretu, agindu eta zirkularrez gain, Bizkaiko Aldundiko zirkularrak, udaletako aginduak eta iragarkiak, auzitegi probintzialeko ziurtagiri, ediktu eta sententziak ere itzuli izan ziren. Garai hartan zer-nolako itzulpen judizialak burutzen ziren jakiteko, ondoren doa instrukzioko epaitegi bateko jakinerazpen bat^[20], zeinek erakusten baitigu goragoko etsenpluarekin dagoen aldea —ez esatearren amildegia—.

«Durango'ko Epailletza Argibidelaria: Durango eta bere erbarrutiko Epaitegi Argibidelariko Epaile naizen Medina Garijo-tar Isaka Josebak. Auxe jakin erazten det: berebil-ezbeharra dala-ta, Altanira Kortaxarena'tar Silberi'ren eriotza eta beste zenbaiten zauriei buruz. 1937'garreneko 9'gn. zenbakiaz argibidea egiten ari da Epaitegi au. (...) Ildakoaren aita dan Altamira'tar Silberi'ri, Gaizkile Auzipe Legearen lO9'gn. atalak damaizkion eskubideak eskeintzen zaizkio, aitatutako argibidean gaurko egunez erabaki dana beteaz».

Gerra zibilaren ondotik diktadurak ezarritako isilaldi luzearen kariaz, gerra denboran apalki urratzen ari zen bidea bortizki eten egin zen, Konstituzioaren promulgazioraino itxaron behar izan zelarik; izan ere, funtsezko arau horrek komunitate autonomoetako hizkuntzen aitormen ofiziala ekarri baitzuen. Euskal Gobernua, aldundi eta udalak eratzearekin batera erakunde horiek emandako lege, dekretu, agindu, erabaki eta bestelako arau motak itzultzeari ekin zaio. Edozein modutan ere, zuzenbidearekin artezean harremanaturiko lehenbiziko lansaioak nahikoa berandu ikusi zuen argia, 1987. urtean prezeski, UZEI terminologi elkarteak kaleratu zituen bi liburukiei esker. Eskierki, euskaraz gauzatu den aurreneko ahalegin benazkoa eta errigore terminologiko eta zientifikoz egindakoa. Beste zientzia anitzetako hiztegiekin jokatu ohi dutenez, honetan ere terminoak hiru hizkuntzatan zerrendatzeaz gain, badakartzate termino horietako definizio asko, zuzenbidezko adar desberdinen arabera zehaztuak.

Azken urte hauetan urrats garrantzitsutzat, hasiera batean bere apalean, jo behar da Donostiako zein Bilboko zuzenbideko fakultateetan zenbait ikasgai euskaraz irakastea, inon baino nabarmenago unibertsitatean berean aitzinatu behar baita zuzenbideko gaiak euskaraz ematea eta sakontzea.

Ez genuke hurbilketa historiko hau bukatu nahi bulegoko lana, neurri batean bederen, euskaraz bideratzen saiatzen diren abokatu eta gainerako profesionalak aipatzeke, berauek baitira zenbait herritarrek horretara bultzaturik, tribunaletan euskara estrainekoz erabiltzea sustatu dutenak. Eta datu hau pozgarria da oso, kontuan hartzen badugu euskara inoiz ez dela erabili auzibideetan Euskal Herriaren historia osoan zehar.

3.2. Euskarazko hizkera juridikoaren ezartzea

3.2.1. Kontutan hartu beharreko premisak eta itzulpenaren eginkizuna

Auzi honek agertzen dituen alderdien aniztasunaz oharturik, aurrera baino lehen bi premisa hauek argi utzi nahi ditugu:

a) Euskarak ez du tradizio juridikorik gorpuztu, hurbilketa historikoari berezi diogun atalean seinalatu den bezala^[21].

b) Euskal Herrian izan den eta oraino den ordenamendu juridikoa gaztelania eta frantsesarena da, zuzenbide pribatuaren aztarna batzu salbuesten badira.

Lehenbiziko premisa eztabaidagaitza den bitartean, bigarrenak azterketa sakonagoa merezi du, zeren eta horrek baitakar, hein handi batean, esparru honetako iharduera itzulpenak gidatu eta baldintzatuko duela luzaroan. Itzultzaileen egitekoari dagokionez, bistan da ezin zaiela utzi euskarazko hizkera juridikoa gorpuztearen erantzukizuna; bada, itzultzaile espezializatuaren funtzioa, eskuarki, izan ohi da zehatz-mehatz egituratutako bi hizkuntzaren edo gehiagoren arteko edukin kontzeptual eta formalak iraganaraztekoa, eta ez hizkerarik edo terminologiarik burutzekoa. Ez dugu uste inongo herrialdetan itzultzaileez baliatu direnik edozein zientziatako hizkera propioa eraikitzeko.

Oztopoak oztopo, itzulpenaren ihardunak ez dio derrigorrez bidegabe egin behar hizkuntza juridikoaren ezartzeari; aitzitik, sortzezko lanaren lagungarri beharrezkoa da eta, une honetan, haren aitzindari. Ukaezina da itzulpenaren bitartez hizkuntzek elkar aberasten dutela eta goragoko maila batera igotzen jakitearen sail guztietan. Honela, bada, itzulpenaren baliozkotasun eta zilegizkotasunaren aurka baieztapen arinak jaulkitzen direnean, ez diote egiari zor zaiona aitortzen.

Horrek ez du aditzera eman nahi itzulpenaz kanpoko euskal zuzenbide beregainekoa erdiestea egingarri ez denik, maila teorikoan behintzat^[22]. Iragaitzez, zilegi izan bekigu esatea Euskal Herrian legeak egiteko ahalmena duten erakundeek, Eusko Legebiltzarra nagusiena delarik haien artean, erdararen menera egon direla beti, produkzio juridiko autonomikoa erdaraz landu eta erdal sistema juridikoari atxiki baita. Beraz, zaila da ikusten zein izan litekeen euskarak bete behar duen lekua esparru honen baitan.

3.2.2. Eragozpenak eta elkarlanaren beharrezkotasuna

Gorago aipatu diren premisetan ez da, zorigaiztoz, arazoa agortzen, egungo egoeraren ahultasuna beste faktore batzuetatik ere baitator. Andres Urrutiak, euskara juridiko-administratiboaren nondik norakoak aztertzean, honelako diagnostikoa aurkezten du^[23]:

a) Euskarak ez du tradizio juridiko-administratiborik.
b) Euskara estandar finkatu baten eza nabarmena.
d) Euskarak soziolinguistikoki duen arazo latza.
e) Euskaraz gaur egun argitaratzen diren edukin juridikoak, itzulpenaren bidezko izatea.
f) Lege markoa ere ez da aproposena.
g) Euskararen euskalkien arazoa.
h) Euskarak, finkapen eza dela medio, hizkuntz mailetan duen eskasia.

Zerrenda honi beste puntu bat gaineratuko genioke gure aldetik: elkarlana, ezinbestekoa baita lortu nahi diren helburuak errealitate eta ez amets huts bihur daitezen. Elkarlana zuzenbidearen munduko euskal profesional —abokatuak, notarioak, unibertsitateko irakasleak...— eremuko terminologo, hizkuntzalari eta itzultzaileen artean bideratu beharko da. Horrela jokatu ezean, gaur jasaten dugun anabasa, terminologi lan serio eta iraunkorrik eza (UZEI alde batera utzita) eta ahalegin sakabanatze ergela, bakarka lan egiteko jokabide ezinago kaltegarri horretatik datorrena, etengabe jarrai dadin arriskua dago^[24].

Euskara batuarekin jokatu zen bezala, arlo honetako hizkera ere normalizatu beharra dago, batez ere bi arrazoirengatik: lehenik, komunikazioa lortzeko; bigarrenik, sortzezko lanak eta itzulpenak erraztu eta emendatzeko. Garbi ikusten da sare bat eratu behar dela guk egiten dugun lana besteek ere ezagut dezaten, eta alderantziz (Euskaltermek hori du helburuetako bat, hain zuzen). Baina horretaz gain, egiten den lanaren kalitatea zaintzearren, hizkuntz batzorde bat antolatzeko premia ikusten da. Zerbitzu hauek Administrazioak berak bultzatu beharko ditu, Katalunian egin den bezala^[25]. Guk dakigula, proposamen bat baino gehiago luzatu zaizkio Euskal Gobernuari (azkena, Bizkaiko Abokatuen Elkargoak eratutako ihardunaldietan), baina dirudienez ez du arraposturik eman. Orain arteko saio bakanak mintegiak izan dira, baina haietatik ez da luzaroan onuragarri izan daitekeen emaitzarik atera, bukatzen direnean nork bereari eusten jarraitzen duelako; gainera, mintegiak osagarriak dira, gure ustez, eta ez gidari.

Hortaz, taiuzko ezer egingo bada, elkarlanaren bitartez bakarrik lortuko da, esperientziak argi erakusten digulako norberaren boluntarismoa ez dela aski.

3.2.3. Euskaratu beharreko lanik premiazkoenak

Hurbileneko geroari begira eman beharreko urratsei gagozkiela, legegizonak ez garela ere, eta honegatik ausardia apur batekin behar bada, gure iritzia orrietaratuko dugu. Sinisturik gaude (hiru urtetako eskarmentuak hala erakusten baitigu) errazenetik eta estualdirik gabe abiatu beharko litzatekeela itzultzeari ekiteko orduan, beti gogoan atxikiz auzo erdarek sortarazi duten adinako produkzio juridiko gauzatzea ez dela denbora gutxiren buruan eta oharkabean egin daitekeen lana, zeren eta ahaleginak ustel gerta baitaitezke, Espainiako Konstituzioaren euskal bertsioarekin gertatu den bezala. Izan ere, hirugarren «disposapen derogatzaileak» honela dio: «Era berean derogaturik geratzen dira Konstituzio hontan ezartzen diren disposapen guztiak». Beraz, euskarazko testuan bermatuz gero, Konstituzioa egungo ordenamendu juridikotik at egongo litzateke, egin ostean derogatu egin baitziren bertako xedapenak (egin lanaren alferraz oharturik nonbait). Halako tronpatzeak (itzultzailearen erruz nahiz moldiztegiko langilearenaz) askotan gertatu ohi dira, damurik, baina ez bide ditu inork salatzen, eta are gehiago: ez da deus egiten horien konpontzeko.

Gure ustez, erdal legedia arinki eta azkarki itzultzen ari da (euskaraz gutxik irakurriko duela ohartuki edo), irizpide teorikorik gabe eta taiuzko lan terminologiko batean oinarritu gabe, halako moldez non esan baitaiteke egiten den lan asko alfer-lan bilakatzen ari dela. Honenbestez, oinarri teorikoak ondo finkatutakoan eta lan terminologiko batean oinarriturik, hurrengo eginkizunei lotu beharko genieke:

1.- Epe laburrean irits daitezkeenak katramila handirik gabe:

a) Erdal ordenamendu juridikoan dauden auzitegi-epaitegi orotako euskal izendapenak ezartzea; gaur egun etsigarria da ikustea nola organo bera izendatzeko hiruzpalau eta gehiago ordain desberdin erabiltzen diren. Esaterako, erdarazko «Tribunal Supremo» adierazteko izendapen hauek (eta gehiago) aurkitu ditugu: «Goreneko epaimahaia», «Auzitegi Gorena», «Erresumako Epaitegia» e.a.

b) Lege garrantzitsu eta erabilienen izenak euskaratzea. Ezin aintzakotzat har daiteke errekurtsoetan, esaterako, aipatzen diren erdal legeak komatxo artean jarri eta «delakoa» izenlaguna erastea.

d) Erronka arauemailearen arabera, arau eta errekurtso guztien zerrenda bat egitea eta haien baliokideak euskaraz ematea. Honetaz gain, legeen nahiz kodeen barne antolamendua zehaztea (liburu, titulu, kapitulu...).

e) Terminorik oinarrizkoenekiko hiztegi bateratu bat onartzea, UZEIkoa ez baita aski. Hiztegi honek terminoen definizioak ez ezik testuinguruak ere agertu beharko ditu.

2.- Epe ertain edo luzerako helburuak hauetxek lirateke:

a) Material juridiko ezberdina osatuz joatea: formulario eta inprimakiak (deitzeko gutunak, epaitzeko gutunak, deklarazioak, auzitako eskriturak...).

b) Kode eta legerik inportanteenak itzultzea, hala nola Kode Zibila, Kode Penala e.a.

Itzulpen saio honetatik at geratuko litzateke euskarazko dotrina bat bultzatzea.

3.2.4. Hizkuntz baliabideak hizkera juridikoaren eraikuntzan

Gaingiroki bada ere, ondoren lexiko, fraseologia eta joskera juridikorako funtsezkoenak diren hizkuntz baliabideak ahotan erabiliko ditugu, arrazoi desberdinengatik oker sortu edo erabilitako zenbait hitzi arreta berezia emanez.

Bihar-etziko euskarazko hizkera juridikoa hezurmamituko badugu, nabarmen ere nabarmen begietaratzen zaigu maileguak erabiltzearen garrantzia eta ezinbestekotasuna^[26]; izan ere, zenbat eta jasoago bilakatu nahi izan hizkera bat, orduan eta mailegu gehiagoren premia sentituko da, 2.2 puntuaren azkenaldera adierazi denez. Euskara auzo hizkuntzetatik aski berezia eta bakandua izanagatik ere, ezin daiteke inolaz ere atzendu menderen mendetan hartzaile izan dela euskara, lexiko kontuetan batez ere. Gure ikerketa eremurako oinarrizko diren ondoko hitz hauei begiratu bat ematea baino ez dago diogunaren frogagarri: abokatu (lat. advocatum), babestu (babes <it. pavese) froga (lat. probare), foru (lat. forum), haizu (lat. ausus), judizio (lat. judicem), lege (lat. legem), manatu (lat. mandare), zilegi (lat. sigilum). Mailegu hauek aspaldidanik ditu irentsita hizkuntzak, eta beraz, euskal hitzak dira.

Beste alde batetik, zenbaiten ahalegin hutsalak gorabehera, akusatu, deklaratu, kondenatu, magistratu, sententzia bezalako hitzek tradizio luze bezain oparoa izan dute euskal literaturaren obra askotan; hitz jator horien ordez sustatu nahi diren ordainak oso desegokiak izateaz gain, nahasketari bide ematen diote. Gaztelaniaz sentencia eta fallo bete-betean bereizten badira ere, batzuk, ordea, epai enplegatzen dute bietarako. Garai guztietako idazleen luman asetzerainoko puntuan irakur daitekeen justizia hitzaren partez zuzentza itxuragabea eskaintzen da. Ber gauza esan liteke fiskal hitza dela medio, haren aldera proposatutako herri salatari ordaina guztiz desegokia baita; izanez ere, salatari hitzak, erabili eta ezagutzen dugun euskaran behintzat, mespretxuzko eta gaitzespenezko esanahi gardena du itsatsia, hots: beti besteren arazoetan muturra sartzeko eta lau haizetara hedatzeko gogoz dagoen pertsona (bizkaierazko «nontzebarria», hain zuzen). Bistan denez, Ministerio fiskalaren eginbeharrek zerikusi gutxi dute salatariarenekin.

Noraezekoak diren maileguak ez baliarazteagatik gertatu ahal dira, gure iritzira, gehiegikeriazko zabalkuntza semantikoaren kasuak, esate baterako, zigorbide(zko) edo zigorlege(zko) hitzak ez dira batere aukerakoak penal adjetiboa adierazteko: zigorlegezko arau-bilduma (kode penala, alegia). Atal erabilia izan bada ere^[27] artikuluren lekuan, bigarren hau hobetsi behar da bai tradizio literarioagatik, bai unibokotasunagatik (lehenengoak zazpi adiera nahikoa desberdin ditu). Adibide gehiago para litezke, guztietan ohartzen garelarik garbizalekeriaren alferrekotasunaz. Hizkuntzarentzat mesedegarri izan beharrean kaltegarri suerta daiteke gehientsuenetan joera hori.

Bati baino gehiagori irudi lekioke maileguak usatzearekin beste era bateko neologismoei —ez ahantz, bidenabar esanda, mailegua neologismo mota konkretu bat dela— hiztegian sartzeko eskubidea ukatzen zaiela. Ez noski. Mailegutzatik ez datorren neologismoa lexiko sorkuntzarako eskuarte emankorra da, dela eratorpenaren bidetik, dela hitz elkarketarenetik. Onargarria da noiz eta ordezkagai den erdal terminoaren esanahiarekiko unibokotasuna gordetzen duen (ikus 8. orrialdean neologismo batek onartua izateko bete behar dituen baldintzak). Esan gabe doa are onargarriagoa dela kontzeptu propioak adierazterakoan: hilburuko, adibidez. Guztiarekin ere, zuhurki jokatu behar da hizkuntz baliabide horien erabiltzeko moduarekin, atzizki metatze desegokiagatik elementu lexikal irensgaitzak aurkitu nahi ez baditugu, -lari + -tza (zergalaritza baimen, lizentzia/baimen fiskala esateko), -bide + -tza (zehaztapidetza, espedientearen ordez) etsenpluetan —eta aipatzen ez diren beste makurrago batzuetan—, gertatzen den bezalaxe. Hitz elkarketan ere inoiz dokumentatu gabeko formekin topatu ahal gara, bigarren elementu gisa «etsi» aditzaren erabilera neurriz gainezkoak erakusten duenez: aintzatetsi, ordetsi, largetsi, e.a.

Ezin da inondik inora onartu —eta horrenbestez bortizki kritikatu behar da—, zenbaiten aldetik gaztelaniak eta inguruko beste hizkuntza askok amankomun dituzten termino askori ihes egin nahian, eragabeki asmatzen etengabe aritzea, erdal kutsua baztertzearren (baina erdal muinari begira). Ahalik eta erdaratik aldenduen obratzeko delako jaidura azientifikoa da, edo nahiago bada epistemofoboa, zeinek hizkuntzaz kanpoko motibazioei lerratzen zaiela pentsatzeko bide ematen baitigu. Izan ere, ikuskera hori, Larramendiz geroztik gizartearen sektore batzuetan —Bizkaian eta Gipuzkoan batez ere— hain errotua egon dena eta dagoena, Jainkoak, Tubal lagun zuela, euskaldunei eman omen zizkien berezko dohaiekin eta euskal arrazaren, eta ondorioz hizkuntzaren, ustezko garbitasunarekin lotzenago da hizkuntzaren errealitatearekin baino. Atera berria den «Europako ituneen hiztegia»k parada ematen digu zer puntutaraino hel daitekeen azientifikotasuna erakusteko. Gure ikerketa eremuarekin gertuago dagoen adibide bat jartzeagatik, hau paratu dugu:

«439 EU gizakiak eta erakundeak

ES las personas físicas y jurídicas

FR les personnes physiques et morales

DE natürliche und juristische Personen

EN natural and legal persons

IT le persone fisiche e giuridiche

NL natuurlijke personen en rechtspersonen

DA fysiske og juridiske personer^[28]».

Euskaraz ez gainerako hizkuntzetan teknika juridikoaren ikuspegitik pertsona mota bi hauek bereizteko premia ikusten den bitartean, euskaraz ez da berezi behar nonbait. Beraz hunelatan, termino hau itzuli dutenek ehortzi egin dute termino horien atzean dagoen dotrina juridiko guztia «totum pro parte» eta «pars pro toto» eskeman zimendu harturik^[29].

Maileguez lekora, zuzenbidezko neologismo gutxi ditugu euskaraz, eta ezin bestela izan, orain arte euskara abiapuntu harturik argitaratu denari behatzen badiogu (UZEIko zuzenbideko hiztegiaren I liburukian dauden artikuluak, Andrés Urrutiaren «Euskara legebidean», «Zuzenbide Zibileko Hastapenak» deitu itzulpen lana eta han-hemenka argitaratu artikulu solteak). Hizkuntzalaritzarekin alderatzen badugu, diziplina honek terminologia berarizkoa eta hedatu samarraren jabe egin da. Garapen terminologiko honen iturburua eremu horretan egin diren sortzezko lan eta artikulu ugarietan bilatu behar da^[30].

Beste alderdi interesgarri bat arkaismoena da. Gaztelaniazko hainbat hitz zaharkiturik, iharturik, gelditu dira, hala nola providencia, exhorto, infraescrito..., nahiz eta adiera zehatza duten; providencia ez da erabaki huts bat, baizik eta erabaki mota jakin bat: epaile edo tribunal batek auzibidezko arazoen eta bigarren mailako eskaeren gainean ematen duen ebazpen ez-arrazoitua. Honelako terminoen onargarritasunari edo komenigarritasunari buruz adituek dute azken hitza, haiek berek eta ez beste inork erabiliko dituztelako^[31]. Era berean, zilegi izan liteke euskaraz jadanik erabiltzen ez diren berba batzuk berrezarpen lexikalaren bitartez berpiztea, hots: jarauntsi, baratari, ordeinu...

Atal hau bururatzeko, uste dugu, emaitza harrigarriak izango ez baditu ere, Orotariko Euskal Hiztegian aurki daitezkeen nola-halako juridikotasuna agertzen duten terminoak arakatu behar direla, kontuan harturik obra honetan agertzen dela euskaraz inoiz bildu den euskal obren eta idazleen erradiografiarik konplituena (ahaidekeria —UZEIk intzestu dakar—, gezurrezko lekukotasuna, ahapaldi gaixtoa...).

3.2.5. Fraseologia eta joskera juridikoa

Ezaguna denez, mota askotariko esamolde edo egitura finko eta perifrasiez baliatzen da zuzenbidezko hizkera: batetik, legedian, botere legislatiboaren araudietan eta administrazioaren idazkietan; bestetik, organo judizialetako eguneroko praktikaren berezkoagoak direnetan. Tankera honetako baliabideak ere sortu behar dira gure hizkuntzan, zuzenbidearen ahozko zein idatzizko ihardunaren osagai funtsezkoak diren heinean. Alabaina, ezin gara sinplekerian jausi, latin edo inguruko erderetako esamolde horiek ezin baitira edonola hartu, ez bada zer, zenbat eta nola hartzen dugun ondo pentsatuz.

Egia da gaztelania eta frantsesak antzinatik datorkien halako ihartze bat bizi izan dutela, eta haren oihartzuna gure egunotara iritsi dela. Joera horren lekuko adibide andana bat eman liteke: «en virtud del proveído dictado en el día de la fecha; llevar a puro y debido efecto; según su leal saber y entender, devolver por el mismo conducto de su recibo; mejor proveer...» Gainera, behar baino gehiagotan paragrafo oso bat espresabide lar hanpatuz mukuru dago: «He acordado dirigir el presente a V.S., por el cual en nombre de S.M. el Rey (q-D.-g.), le exhorto y en el mío propio ruego y encargo se sirva aceptarlo y acusar recibo y acordar su cumplimiento y devolución, quedando obligado a lo propio en casos análogos.» Honelakoetan agerikoa da elementu guztien hitzez hitzeko itzulpenak, bidezkoa ez izateaz gain, ez garamatzala inora ere, morrontza linguistikora ez bada. Baldin eta adierazi eskaseko adierazle soilak edo betegarri hutsak badira, kasuz kasu aztertu eta erabaki beharko da zeintzu itxuraldatu eta zeintzu ezabatu euskarara bihurtzerakoan. Honi loturik gogoan eduki behar da gaztelaniaren baitan zenbait aldaketa egiten saiatzen ari direla, eta konkretuki, Gazteleraren Erret Akademiako batzorde berezi bat eratu da hizkera juridikoa erraztu asmoz.

Horretara, argigarria izan daiteke beste hizkuntza batzuetan nola jokatzen duten ikustea. Gure artean, zenbaitek ingelesa ahotan hartzen dute mintzaira errazaren eredu gisa, alor honetako ingelesa behar bezala ezagutzen ez duten seinale dena. Bada, Europako Itunen hiztegiaren aurkezpenean, gaztelania eta frantsesaren fosiltze prozesuaz mintzatu ondoren, hauxe irakur daiteke:

«Ildo beretik, argi eta garbi agertzen da ondoko esalditegian baduela ingelesak halako naturaltasun bat gauzak zuzen eta egoki izendatzeko eta pedantekeriarik gabe adierazteko. Etsita nago egungo mundua euskaraz itxuraz emateko ahaleginean sortzen diren hainbat arazo —ez guztiak, baina bai hainbat—, ingelesaren ereduari zuzenean begiratuz konponduko liratekeela»^[32].

Horrela pentsatzeko bere arrazoiak eduki ditzakeela ukatu gabe, ez dugu uste hizpidean dagoenik; izan ere, ingelesaren ustezko naturaltasun edo pedantekeriarik eza ez da sumatzen eskuetaratzen zaizkigun liburu eta idazkietan, eta nahi beste etsenplu eman genezake legezko liburuetatik zein eguneroko iharduera judizialetik atereak. Ikusi bestela atxilotzeko agindu hau (azpimarrak gureak dira)^[33]:

Warrant of Arrest

In the County of Somerset, Petty Sessional Division of Oxbridge.

To each and all of the constables in the Borough of Oxbridge.

 INFORMATION on oath has this day been laid before me, the undersigned Justice of the Piece, by Watson Holmes, Chief Inspector of Police, that William Sykes (hereinafter called the defendant) on the 5th day of July, 1980, at Blacktown in the County aforesaid did steal one gold watch, one silver chain (...) the property of John Jones, (...) contrary to section 1 (1) of the Theft Act, 1968.

YOU ARE HEREBY COMMANDED to bring the defendant before the Magistrates' Court sitting at Oxbridge, forthwith to answer to the said information.

DATED the 12th day of August, 1930.

Azpimarratutakoak hau erakusten digu: a) ingelesak ere erabiltzen ditu inolako enbarazorik gabe gaurko ingeles arruntean erabiltzen ez diren esamolde fosilduak; b) zenbaitetan badaude gaztelaniazko formulekiko paralelismoak; eta d) estiloa ere ez da gaztelaniaren estilo jasotik gehiegi aldentzen.

Egiazki, euskaraz oso esamolde juridiko gutxi sortu dira berez, eta sortu diren horiek barreiatuak daude han-hemenka. Nolabaiteko hedadura ezagutu dutenen artean badira morfologikoki txarto eraturik daudenak, hala nola -(r)en kaltetan gabe (kalterik gabe behar luke); bestalde, badira euskal egitura duten esamolde bakanak, batere ezagunak ez direnak eta hiztegietan ezkutalekua izan dutenak: ez da lege, bidez eta legez; zenbait atsotitz ere bai, Oihenarteren hau, kasu: Auzilaria, sarista ezak ontsa barataria, ezpere eure zuzena ez dakidik balia.

Joskerari dagokionean, aldiz, azpimarratzekoa da zientzia enpirikoen aldera gramatika atal honek praktika juridikoan hartzen duen garrantzia. Judizioetan zein errekurtso eta sententzietako zuzenbidezko arrazoinamenduetan alegatzen diren argudioak, jurisprudentzia, lege eta arauen aipamen orotarikoak, estilo logiko diskurtsiboan askoz hobeto iraultzen dira. Bada, jurista erretorikaz baliatzen da defendatu edo salatzeko (Aristotelek «genero forentsea» —genus iudiciale— deitzen duena). Diskurtso mota honek menpeko perpaus eta lokailu franko galdatzen du ideiak zein perpausak elkarren artean josi eta testu koherente eta ñabardurez betea lortzeko. Dena den, epaile zein abokatu askok sintaxi lardaskatua erabiltzen dute: punturik punturako paragrafo amaigabeak, gerundioaren erabilera lekuz kanpokoa, perpausen arteko juntagailu edo lokailu eza, e.a. Zer esanik ez, euskarara aldatzerakoan akats gaitz hauek zuzendu behar dira, autore baten estilo barruan berariaz egindakoak ez baina eraz idazten ez jakitetik heldu direnak baitira.

Nolanahi ere, ezin gara erraztasunaren aitzakiatan errazkerian limurtu: esate baterako, sail honetako edozein testu menpeko perpausez oratu beharrean, ñabardura eta zehaztasunik gabeko perpaus koordinatuak erabiltzea (zentzu honetan kezkagarria da estilo honetan hain beharrezkoak diren «zein» eta «non»ekin eraikitako erlatibozko perpaus ez-murrizgarriei muzin egitea). Berriz ere gogorarazi behar da idazle klasikoek eta idazle ez hain klasiko batzuk ez zutela eta ez dutela inolako aurreritzirik izan sintasi molde horietaz baliatzeko. Ildo honetan bat gatoz Xabier García Arguellok El Mundo egunkarian idatzitako hitz hauekin:

 «Besterik da, guztiz ere, geure artean bultzatua den sintaxi sinple eta sinplistari dagokionean. Euskara guztiz malgu eta moldagarri izan da betidanik inguruko hizkuntzen eraginetara, harik eta garbizalekeriak hizkuntzaren berezko bertute hori debeku eta bekatu bihurtu zuen arte»^[34].

4. Orain arteko esperientzia zuzenbidearen alorrean

4.1. Eginiko lanaren ondorio zenbait

Datorren irailean hiru urte beteko dira Euskal Herriko Justizi Auzitegi Nagusiko Itzulpen Zerbitzua eratu zenetik eta uste dugu, eskuen artetik isuri zaizkigun hiru urte hauetako eskarmentuan zimendu harturik, ondorioez mintzatzeko abagune ezin aproposagoa izan daitekeela honako hau.

Lanean hasi ginenetik hona gogoan barrena sumatzen duguna gure egitekoaren bakardadea da. Izan ere, egiten dugun lanaren berri zorioneko hartzaileak bakarrik —eta beharrik!—, izaten du, eta eremu honetan diharduten gainerako profesionalen eskuetara ez baita heltzen, haien kritika eta balorazioa ez dago ezagutzerik. Bestalde, termino berririk sortu beharrean aurkitzen garen bakoitzean (eta nahi baino gehiagotan gertatu ohi da), geure baitarik sortu behar dugu, aditu, itzultzaile eta terminologoz osatu pertsona talde batek burutu ohi duen eginkizuna beteaz. Halako egoera batek ekar ditzakeen arazo eta gorabeherak, bistan denez, ez dira ahuntzaren gauerdiko eztularen pareko, ezta hurrik eman ere. Eta alderantziz ere, hau da: beste toki nahiz erakunde batzuetan (unibertsitatean, UZEIn, e.a.) zuzenbideko arloan egiten denaren berririk ez dugu jasotzen inondik inora. Koordinazio falta honen adibide argigarri bat epaitegietako errotulazioarekin gertaturikoa izan daiteke. Gaur egun auzitegietan agertzen den errotuloa Euskal Gobernuaren ardurapean egin omen da («omen» diogu, zeren zuzenki ez baitakigu), bertan lan egiten dugunokin inolako harremanik izan gabe. Bada, hainbat baliabide gastatu ondoren zintzilik agertzen zaizkigun errotuloetan, euskaraz aritzen diren eremu honetako inongo profesionalek ez ditu erabiltzen hor agertzen diren izendapenak (guk geure itzulpenetan darabiltzagunak ere ez dira berdinak); are gehiago, komunikabideek ere bestelako izendapenak erabiltzen dituzte tribunalak aipatzerakoan (oraingoz alde batera utziko dugu «zibil arloa», «pertsonal batzordea» bezalako izendapenen onargarritasun maila hizkuntzaren erregelen arabera). Horra, bada, bizi dugun egoeraren behin-behinekotasunaren etsenplu bat.

Ordea, euskararen tribunaletako erabilera eskasak kezkatzenago eta larritzenago gaitu. Orohar, jakina da euskaldunek betidanik (irakur Axularrek dioena, adibidez) gutxi erabili dutela euskara, eta hain zuzen ere, soziologoek aipatu izan dute euskararen erabilera falta hori gizartearen beste arlo batzutan ere. Ez dagokigu guri horren arrazoiak azaltzea, baina ditugun datuek argi esaten digute euskaldunak oso gutxi baliatzen direla euskaraz Justizia Administrazioarekiko harremanetan, batipat ahozkoetan. Frogabide gisa bi datu hauek: 1990. urtean Bizkaian izandako interpretazio saioak (deklarazioak, epaiketak, aitormenak) hamar besterik ez ziren izan; 1991. urtean, berriz, hamabi. Bizkaian dagoen euskaldun kopurua gogoan harturik, datu kezkagarriak dira beraz.

Gainera ere kontu egin behar dugu Justizia Administrazioa erabat erdalduna dela eta erdara hutsean zuzentzen zaiela administratuei, inork harremanak euskaraz nahi dituela berariaz galdatu ezik, eta kasu honetan itzultzaile-interpretariaz baliatu beharra dagoelarik beti. Hortaz, esan daiteke euskalduna bigarren mailako pertsona dela, zein ez baita erdaldunaren parean tratatzen. Euskararen ofizialkidetasunak mailarik behenekoa ezagutzen du erakunde judizialen barruan, hizkuntza nagusia eta kasik bakarra erdara baita. Axaleko kontuak alde batera utzirik, Madrileko Administrazioak zein Euskal Herrikoak badute, ezbairik gabe, erantzukizunik egoera hau zuzentzeko garaian, eta legeek euskarari aitortzen dioten ofizialkidetasuna zinetan eta benetan konpli dadin bitarteko egokiak eskaini beharko dituzte. Halako egoera batek galdatzen dituen aldaketak ezin dira gauetik goizera egin eta denbora asko iragan beharko du euskara tribunaletako mundura jalgi arte.

Ez genuke kapitulu hau bukatu nahi gure eskuetara iristen zaizkigun idazkiek orokorrean agertzen duten euskara maila aipatu gabe. Euskaraz bizitzeko edo euskaraz harremanak izateko hainbat ordenantza eta estatutu onartzen diren egun hauetan, badirudi euskaraz agertzearekin aski dela, euskara bera baldarki eta moldakaizki usaturik egonagatik ere. Uste dugu, bada, euskararen aldeko horrenbeste araudi onartzea bezain inportantea litzatekeela euskaraz lanean dihardutenei eraz idazten erakustea (ikastaroen bitartez edota eskolaren bat sortuz), gure hizkuntzaren osasunerako behinik behin. Horrela bakarrik, guztion ahaleginez, hizkuntzaz baliatuko baikara manera trebeagoz eta erakutsi ohi dugun baino itzal handiagoz.

4.2. Eginkizunak

Orain arte esandako guztiak gogoan hartuz, egoera badaezpadako honetatik irteteko, gure ustez aurrerantzean eman behar diren urratsak azalduko ditugu, laburki bada ere. Hona hemen:

a) Lehenbizikorik, zuzenbidearen munduan eta zuzenbidearekin loturik lanean diharduten guztien elkarlana noraezekoa da bateratsu jokatuko badugu eta egiten ari diren ahaleginek fruiturik emango badute. Ahalegin guztiak batzeko zein bide izan daitekeen egokiena denon artean aztertu beharko litzateke. Bide horietako bat EUSKALTERM banku terminologikoa izan daiteke.

b) UZEIren zuzenbide hiztegia berriztatu beharra dago, bai termino kopuruari dagokionean (auzibidezko ihardunean erabili ohi diren termino asko ez dira agertzen, konparazioko), bai termino batzuen onargarritasunari dagokion aldetik (esate baterako, batek harriduraz ikusten du nola tradizio handiko aitatasun terminoaren ordez, aitatza termino dokumentatu gabea asmatu duten). Gure iritziz, Orotariko Euskal Hiztegia taiuz eta tentuz arakatu behar da, zeren eta uste baino askoz termino gehiago agertzen baitira, gure alorrean erabilgarriak direnak.

d) Euskararen hizkera juridikoaren printzipio estilistikoak zehaztu behar dira, berbarako:

- Pertsonen tratamendua. Noiz erabili behar ditu testu baten egileak singularreko lehen eta hirugarren pertsonak? Zer tratamendu mota erabili behar da hartzailearekiko: singularreko bigarren pertsona ala pluraleko bigarrena?

- Kortesiazko tratamenduak. Erdaraz erabiltzen diren bezala, hau da, agintariak duen mailaren arabera, euskaraz erabili behar al dira?

- Esapide jakinen itzulpen erazkoa: fraseologia juridikoa.

- Ortografia. Arau zehatzak eman behar dira oraingo anabasari konponbideren bat ematearren (gazteleraz dagoen anabasaren ondorio zuzena dena).

e) Dokumentu gehien erabilien taiuera. Katalunian egin den moduan, non «Sil-labus processal civil i formularis» edo «Cinquanta documents juridics en català» bezalako formularioak aspaldi egin baitira, hemen ere profesionalek adituekin batera erabaki behar dute zein dokumentu mota itzuli (edo egokitu) behar diren, guztion lana hagitz erraztuko delarik.

f) Beste hizkuntza batzuetako erabilera juridikoa, bai eta hizkera juridikoaren gainean egiten diren gogoetak eta lanak ezagutzea. Informazio guzti hori aztertu eta ikusi euskararen kasuan aplikaziorik duenentz, betiere nongo legepean eta zein legediri atxikirik bizi garen ahantzi gabe.

Horra bada, irakurle, egitekorik nagusienen zerrenda bat, zerrenda hau luza daitekeela dakigun arren.

Eta bukatzeko, Koldo Mitxelenaren hitzak ekarri nahi izan ditugu orri hauetara, lanari ekin aitzin gogoan hartu beharko baikenituzke guztiok^[35]:

«Agian, gure artean hain errotua dagoen boluntarismoaren arriskua salatu beharrean gara, nahikunde hutsa helburuetara iristeko nahikoa bailitzan. Ez ditut ukatuko utopiaren ondorio miresgarriak, batzuk begien aurrean baititut. Nahiago nuke, ordea, bada ezpada ere, ezer egingo bada beti beharrezkoak diren ametsak eta berotasun suharrak lagun eta aitzindari kalkulua izango balute, eginahalean zehaztuz zeren bila gabiltzan, zein urratsetan lortuko dugun, eta nolako bitartekoak ditugun eskumenean orain eta etorkizunean».

---

Oharrak

1. Vazquez Ayora, Gerardo, Introducción a la traductología, Washington D.C.: Georgetown University, School of Language and Linguistics, 1977. 1. or.

2. Ebneter, T., Lingüística aplicada, Gredos, Madrid 1982. 9. or.

3. Vinay, P. eta Darbelnet, J., Stylistique Comparée du français et de l'anglais, Paris, Didier, 21. or.

4. Mounin, G., Los problemas teóricos de la traducción, Madrid, Gredos 1971.

5. Cary, E., La traduction dans le monde moderne, Genève, Georg y Cie, 10. or.

6. Vazquez-Ayora, Gerardo, Introducción a la traductología, Ibid.,1-3. or.

7. García Yebra, Valentín, En torno a la traducción, Editorial Gredos. Madrid. 47. or.

8. Bally, Charles, El lenguaje y la vida, Editorial Losada, Buenos Aires, 1977. 56. or.

9. Ibid. 59. or.

10. Duarte, Carles eta De Broto i Ribas, Pilar. Introducció al llenguatje juridic, Generalitat de Catalunya, Barcelona, 1986.

11. MOLINER, MARIA, Diccionario de uso del español, lehen alea A-G, XXVI or. Editorial Gredos, Madrid.

12. Kapitulu hau oinarritzen da Antonio Hernández Gilen «El lenguaje, el estilo y la técnica legislativa en la Constitución» deitu artikuluan (Obras Completas, VII Espasa-Calpe, Madrid 1988).

13. Jhering, El espíritu del derecho romano, III, Bailly-Bailliére, Madrid. 79. or.

14. Hala ere, gaztelaniazko hizkuntza juridikoari zenbait kritika egiten zaizkio: latinismo gehiegi erabiltzea, benetan ezinbesteko ez diren terminoak mantentzea, aipu eruditoez baliatzea eta beste.

15. Múgica, Serapio, «El vascuence en los archivos municipales de Guipúzcoa», RIEV II (1908), 725-733. or. 

16. Caro Baroja, Julio, «Observaciones sobre el vascuence y el Fuero general de Navarra», Fontes Linguae Vasconum I (1969), 88, 89, 90 eta 93. or.

17. Lapesa, Rafael, Historia de la lengua española, Gredos, Madrid .

18. Idoate, Florencio, La brujería en Navarra y sus documentos, Diputación Foral de Navarra, Institución Príncipe de Viana. Pamplona 1978.

19. Rica Esnaola, Margarita, «Traduction en basque de termes politiques sous la revolution», Anuario de Filología Vasca Julio de Urquijo, Donostia 1977, 105. or.

20. «Euzkadi'ko Agintaritzaren Egunerokoa», 176. zenbakia, 1937, 1.417. or.

21. Katalunian, ostera, katalanaren dokumentazio juridikoa denboran luzea eta neurrian zabala da, erdi arokoa beregainki: Usatges de Barcelona, Costums de Tortosa, Furs de Valencia, e.a. Ondorioz, katalanaren tradizio altxor honek egungo lengoaia forma ugariz dohaindu du, hala nola hiztegiko elementuak, terminoak eta formulak.

22. Urrunegi joan barik, Eskozia bezalako nazio txiki batek botere politiko eraginkorraz gozatu ez arren, bere lege sistema propioa du eskuratua, zein Inglaterra eta Galesekoarenetik alderdi askotan diferentea den, erromatar eta kontinenteko zuzenbideak sakonkiago eragin baitio (ingelesez bada ere).

23. Urrutia, Andres, «Administrazioko euskararen hizkera-mailak eta terminologi arazoak», Administrazioko hizkera eta terminologiaz jardunaldiak, HAEE/lVAP, Oñati, 1989. 19-21. or.

24. Elkarlanaren ariketa arrakastatsutzat jo behar da lau aldundietako itzultzaileek errenta aitorpenaren inprimakiak eredu bakar batera biltzea.

25. Plangintza zehatzagorik ezagutu nahi izatera, irakurri Andoni Sagarnak eta Arazeli Diaz de Lezanak Administrazioko hizkera eta terminologiaz jardunaldiak deitu liburuan luzatutakoak. HAEE/IVAP, Oñati 1989. 81-88 or. eta 153-164 or., hurrenez hurren.

26. Mitxelena, Koldo, Euskal Idazlan Guztiak VII. Hizkuntzalaritzaz II, 27. zenbakia, 187. or., Euskal Editoreen Elkartea.

«Maileguen beharra nondik datorren bistan dugu. Euskara, hizkuntza "nimiñoa" izateaz gainera, ez da erabilia izan menderen mendetan, hainbat eta hainbat eremutan. Eremu horiek euskaraz landu nahi baditugu, beraz, eta badirudi euskaraz landu nahi ditugula, gure hitz-altxorra ia itxuragabeki ugaritu beharrean aurkitzen gara, dela hitz sortuen medioz, dela bestetariko hitz "arrotzen" bitartez».

27. Ikus. K. Mitxelenaren Orotariko Euskal Hiztegia.

28. HAEE/IVAP, Europako Ituneen Hiztegia, Bilbo 1991, 115. or.

29. Termino honen euskal itzulpen honetan oinarritzen bagara, ordain honek sor ditzakeen arazo eta buruhausteak ez dira hutsaren hurrengo; izan ere, nola eman beharko genuke euskaraz Kode Zibilaren 35. artikuluaren 1. atalak dioena: «son personas jurídicas las corporaciones, asociaciones y fundaciones de interés público reconocidas por la ley»?

30. «Salbuespen urriak salbu, jakitearen alorrak, esate baterako, ez ditugu artean gehiegi landu, ez euskaraz eta ez erdaraz. Zerbait ikasi egin dugu, onenean ere, alor horietan baina ikasi duguntxoa, besterengandik ikasi dugunez maizenik, besteren hizkuntzan ikasi dugu, eta ikasten. Morrontza honetarik ihes egin nahi badugu, bai hizkuntza gaietan ere, noraezko izango dugu hitzak ez ezik bestelako sorkariak ere sortzea». MITXELENA. K cf. 188 or.

31. «Auto» hitzaren gainean hau dio EL PAISeko estilo liburuak: «(...) Si en algún caso se pretende evitar la confusión del auto con el automóvil o coche y eliminar prolijas explicaciones entre paréntesis, puede utilizarse el término «resolución»; se entiende mejor, aunque, según los juristas, sea demasiado genérico.» EL PAIS, Libro de estilo, Madrid 1990, Ediciones El País, SA, 158. or.

32. SARASOLA, IBON, «Europako Ituneen hiztegia»ren aurkezpenean, HAEE/IVAP, XXV or.

33. PADFIELD, C.F., LLB, DPA of Gray's Inn, Barrister, Law, Made Simple Books, Heinemann Professional Publishing Ltd, Oxford, 1990, 395. or.

34. Gª Arguello, Xabier, Basakeria estandarra, El Mundo egunkarian, martxoak 20, 1992.

35. KOLDO MITXELENA, «Euskararen bide luze bezain malkarrak», Euskararen liburu zuria, Euskaltzaindia, Bilbo 1978. 25. or.