Felix qui potuit rerum cognoscere causas
Anjel Lertxundi

Oroimena nork bere neurrira josten duen kapa izaki, nire haurtzaroarena ez da zuetariko askoren haur sorbaldara egokituko. Neure gogoan barna abiatu eta galdera bati erantzun nahi diot, ordea, gomendio eginez zuei ere galdera bera egin dezazuen, zuen kabutara bilduta: noiz ohartzen naiz lehendabizikoz itzulpen baten aurrean nagoela? Kultur hizkuntza bateko irakurle arrunta ez da ohartzen orijinal baten aurrean ala itzulpen baten aurrean dagoen. Ez daki bien artean bereizten. Belazetik zelaira bitarteko aldea baino ez dago jatorrizko hizkuntzan idatzitako nobela baten eta itzulpen baten artean. Zerbait balu bereizgarri jatorrizko obrak, hitzaren gozamena luke. Itzulpena, berriz, lauagoa zaio. Horretara laburbil daiteke irakurle abisatuenen bizkortasuna.

Gurean, ordea, itzulpenek zail, zarpail eta nekoso fama dute. Sona dute ez dariela jatorrizko obren berezko jariorik. Azken irizpideak, itzulpena gaitzetsi eta deslaitzeaz gain, jatorrizko lanak loriatzen ditu, alde bitara banatu eta liskartu gogoz errekako urak, ohartu gabe itsasoratzen direnak bereizkaitz eta bat direla, iturrian ez bezala. Begi zorrotzenak ere nola, nondik noraino, zein kantitatetan bereiziko ditu Miranderen poesian eragin bilatuak, itzal oharkabeak, literaturaren eta historiaren oihartzunak? Poe, Nietzche, Txaho... Ongi da, Mirandek berak aitortu ez balitu ere, ibaiaren eta itsasoaren arteko muga-mugakoak dira eragin horiek eta gehiago. Baina Cervantes, Dante eta Malherbe ere Miranderen poesian daude, baita xuberotarrak irakurri ez balitu ere. Ura eta uraren oihartzuna ez dira bereizgarri.

Begira dezadan, ordea, agindutako hitza betez, haurtzarora. Oso garbi ikus dezaket euskaraz bakarrik dakien haur hura. Mundu oso-osoa du eszenategi. Garden daukat gaztelania ikasi berri duen haurraren isla ere. Bi eszenategi ditu, hizkuntzen arabera markatuak: ordurarteko mundu bera —etxea, lagunak, herria— eta letraren bidez manifestatzen zaion mundu exotikoa —eskola, liburuak, zinea—. Orain eszenategi bakar bat eta gero bi, ez daukat konszientziarik haur hark bizi izandako aldaketaz, aldaketaren prozeduraz eta prozeduraren denboraz. Río eta ría bereizten dituzte don Antoniok eta naturak, haurrak ordurarte erriyua ikusten zuen tokian. Bi hitzak, río eta ría, idatziko ditu don Antoniok pizarran. Haurraren erriyuak ez dauka pizarrik.

Hamaika urte bete berri, Joseba izeneko mutil bat ezagutuko du haur mutil koskortuak. «¿Joseba? ¿Qué nombre es ése?» «José, en vasco» «¿José, en vasco? Pero ¿José no es, pues, Jose en vasco?». Gogoratzen dudan nire lehen galdera esplizitoa da eszenategiez. Euskararena menostua eta hautsez betea dago ordurako. Etxea, lagunak eta herria hirukotetik, lagun berriak egin ditu mutikoak herritik kanpo eta etxean ere ama irudika dezake bere gutunak irakurriz. Querida madre.

Euskara letrarik gabea da nire oroimenarentzat.

Gaztelania, ororen neurri

Latinaren bidetik datorkit itzulpenaren lehen oharpena. Galietako Gerra latinetik gaztelaniara itzultzen ari naizela, gomuta bete-betea daukat bi egitura desberdinen arteko joan-etorri, harreman, bihurgune, labar, enkontru eta urrutiramenduez. Gaztelania abiapuntu eta helmuga, gaztelaniaren eta latinaren arteko Rubicon linguistikoa gaztelaniaren arauetara makurtutako ordenamendu sintaktikoa da. Virgilioren felix qui potuit rerum cognoscere causas esaldia felix qui potuit cognoscere causas rerum bihurtu behar da, jokabide gero eta automatikoago bati ekinez. Virgilioren sintaxia eta testu liturgikoetakoa ez da, ordea, bera. Virgiliorena bihurria da. Liturgiarena zuzena. Gaztelania da, bihurrikeria non, zuzentasuna nola, platino iridiatuzko neurri eta arauaren gordailu^[1]. Jaungoikoak, antza, gaztelaniaren eskema bereko latinez daki, eta gaztelaniara itzultzen ditugunak (idazle profanoak guztiak) entrenamendu soil ditugu, testu bibliko eta liturgikoak esan eta entzuteko gai eta duin izan gaitezen. Latinaren eta gaztelaniaren artean banatuta dago letra mundua. Humanidades deitzen genuen kulturaren esparru zabal hartan, oihartzun askoz ere urrutiagoko grekera lantzen genuen. Eta frantsesa beranduxeago. Ohartzen naizenez, Julio Verneri Jules Verne deitzen diote frantses txaubinistek. Euskarak ez du, ordea, Humanidades haien programan tokirik.

Idazle klasikoak eta testu liturgikoak latinez, idazkeraren jatortasunak —kastizismoak— bereizten ditu, ez hizkuntzak, gainerantzeko idazle eta irakurketa guztiak. Bécquer, Pereda eta Azorín bezalako idazleak, Pemán ere barne, prezeptibarako, Stevenson, Graham Greene, Richard Crompton eta Verne bezalakoak aisialdirako, erabilkerak —Martin de Riquer-en antologiak— markatzen ditu idazle desberdinak, ez hizkuntzak, gaztelaniaz ari baitzaizkit Maese Pérez edo Jeromín bezala Sandokán, Huckleberry Finn, Guillermo bihurria edo Jim Hawkins ere.

Martin de Riquer-en antologiako idazleak luma trebatzeko eredu dira, antologian ez dira agertzen gustuko ditudan Stevenson eta Graham Greene. Plusvalia akademikoa du Fernán Caballerok, irakurketaren abenturarena eta abenturen irakurketarena Jack London-ek. Behartu egiten naute Padre Coloma irakurtzera. Neure kabuz hautatuko ditut, ordea, Mark Twain eta Dickens, edo, garaiko modaren esanera, Van de Meerch eta Guareschi. Antza handiagoa hartzen diot Azorini Garcilasorena, Somerset Maugham-ena baino, nahiz Azorin eta Maugham adinkide diren. Aitzitik, ordea: Carmen Laforet-ek antza gehiago du Bernanosena, Pemán-ena baino. Irakurketa desberdinen arteko muga ez da jatorrizko hizkuntza, nire gaztelaniazko irakurketetan programaren galbaheak xehetzen duena baino, albo batean obligaziozko irakurketak, beste batean doaneko ekintza bati zor zaizkionak. Gratuidadea, artearen txanpon bakar hori! Obligaziozko irakurketa akademikoak zatika hautatuak dira, antologikoak, ordea, programa bat bete beharrez gidatuak, lapitza eskuan eta hiztegia alboan egitera derrigortuak. Irakurketaren ekintza gratuitoak, aldiz, aukera ematen du atsegin ez zaizun liburu bat baztertu eta berri bati ekitekoa. Lapitzik eta hiztegirik gabe beti.

Niri dagokidanez, hautamena garbia neukan eta lehenago irakurri nituen Shakespeare-ren eta Molière-ren obrak osorik, Lope de Vegarenak eta Calderónenak baino. Lehenago Stendhal-en Gorria eta beltza, Pérez Galdósen Nazarín baino. Akademizismoaren aurkako jarrera naturalaz gain badago, ordea, beste zerbait horko fenomeno horretan. Ilustra dezadan gorabehera Shakespeare-ren Hamlet-ekin. Egokipen batez, azaletik beraz, arrimatu nintzen Shakespeare-rengana lehendabiziko aldiz, hamabi urterekin: Charles Lamb-eren Cuentos basados en el teatro de Shakespeare liburu gomendagarriari esker ezagutu nuen Hamlet-eko ibilbide anekdotikoa^[2]. Ondoren, gaztelaniazko bi bertsio ezagutu ahal izan ditut Hamlet-enak: Moratinek egina lehendabizi ikasle nintzela eta José María Valverderena askoz ere beranduago. Albo batera utziz Moratinek bertsoa kontutan eduki zuela bere bertsioa moldatzerakoan Valverdek ez bezala («La pérdida es efectiva —aitortzen du Valverdek berak— pues uno de los principales valores formales del teatro shakespeariano está en su elasticidad formal»), bi itzulpenen arteko bospasei puntu adierazi nahi nituzke:

1.- Gaurko irakurle baten gaztelera eta Valverdek itzulpenean darabilena garaikideak dira; ez, ordea, Moratinek eta gaurko irakurle batek darabiltena.

Ez dakit Hamlet euskaratzeko asmorik dagoen. Inork ekingo balio lanari eta itzulpen duin bat lortuko balu, gaurko euskal irakurle ez adituak bertsio horrekin egingo luke bat, eta ez Bizente Amezagak 1952an Buenos Airesen argitaratu zuenarekin.

2.- Itzulpen batek itzultzailearen garaira ekartzen du testua. Irudika dezagun Axular-en Gero euskara batuan jarrriko bagenu. Antzeko zerbait egiten du itzulpen lan batek. Gero-ren kasuan ez bezala, ordea: ezin bestean, «aggiornatu» egiten du. Baina itzulpen batek gaurkotu egiten badu ere jatorrizko hizkera fijatua, urteak aurrera, denboraren hautsak estaltzen du itzulpenik hoberena ere.

3.- Irakurleak ere gaurkotu egiten du aintzinako testu baten hizkera. Mentalki bada ere, nire gaurko eskemara egokitzen dut Axularren zenbait pasarte. Virgilioren felix qui potuit rerum cognoscere causas hura egokitu eta neureganatu beharra gertatzen da. Baina galdetzekoa da Axularri egiten diogun gaurkotze eta egokipen mental orok euskara duen platino iridiozko neurri, ala gaztelaniak ez al duen sarri bere sarea hedatzen hain gure eta kutunak uste ditugun ur horietaraino ere.

4.- Jatorrizko testua fijatua dago. Itzulpen hoberenak ere, denborarekin berrikuntza eskatzen du: itzulpen on batek (Moratinenak, kasu) jasan dezake hizkeraren garapena, baina ez du biltzen, logikaz, jatorriko obraren ulermenak denboran zehar izan duen garapena. Garai batek obra klasiko bati egindako irakurketak ez dio modu berean balio beste garai berri bati.

Moratinen garaikide batentzat edo Valverderen garaikide batentzat Hamlet-ek ez du gauza bera suposatzen. Besteak beste, Eliot dago bi itzultzaileen tartean. Moratinen garaikide batentzat eta niretzat Quijote-ak ez du gauza bera suposatzen: Unamuno dago tartean. Unamunoz geroztik ez dago, iada, kijotismorik eta interpretapen erromantikorik gabeko Don Quijoterik eta Sanchorik. Borgesen Pierre Menard-ek erabaki egin behar du don Quijotea zen bezalakoa aztertu behar duen ala den bezalako Don Quijote bat berridatzi behar duen. Borgesek, Unamunok eta beste hainbatek Don Quijoteren gainean eraikitako humus hori guztia desegingo bagenu ere, interpretapen zaharragoen sare oso sarri batekin egingo genuke topo. Eta hura ere deseginda, sare zaharrago batekin.

Poesian are nabarmenagoa da gorabehera^[3].

5.- Valverderen bertsioaren irakurketa eta jatorriko Hamletena ez dira gauza bera Valverderen itzulpenaren irakurlearetzat eta inglesezkoarentzat. Irakurle horrek, bestalde, aiseago jarraituko luke Hamlet itzulpenean, gaurko ingles arrunt batek jatorriko bertsioan baino.

6.- Halaber, euskara eta gaztelania ezagutzen ditugunok aiseago jarraitzen dugu Berrondoren Quijotea Cervantesena baino, arinago Orixeren Tormesko itsumutila zentsuratua Lazarillo de Tormes baino. Ez naiz, noski, dastamen estetikoaz ari, edo itzulpenaren defentsa inozo batean. Are gutxiago, eztiari azukrea botaz, euskaltzaletasunaren ondran.

Ezagupide herdoilduak

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. Irakurketak egiten du bat irakurle. Menderatzen ez dugun hizkuntza arrotz batean irakurtzen ari garenean, hitzek sortarazten digute eragozpena, esamolde ezezagunek, argotak. Gaztelaniaz ari garela, edukinaren hermetismoak botako gintuzke atzera, ez hizkeraren zailak. Zailtasunez jarraitzen dugu, eta neure belaunaldiaz ari naiz berriro, euskarazko irakurketa bat titiko euskaldunok, gure irakurketak zerikusi gehiago du hizkuntza arrotzen irakurketarena, gaztelaniazko testuenarekin baino (Iparraldekoei gauza bera gertatuko zaie, noski, frantsesaren eta euskararen artean). Arazoa ez da konpontzen Joyce, Hamsun edo Cocteau zailak direla esanda, idazle horien balizko astunaren aitzakiaz... Zailtasuna, irakurketa totela, trebaketa falta, oinarriko arazo berak ditu Sciasciaren edo Capoteren irakurketak, arazo beretsuak lituzkete Simenon-ek edo Corín Telladok, euskaratuko bagenitu.

Alde batetik, eredu baten sorketa dugu erronka. Bestetik, irakurleok ereduarekin familiarizatu behar dugu. Gaztelaniazko itzultzaile edozeinek alde baldin baditu ere tradizioa, hizkuntzaren normalkuntza eta abar luze bat gure itzultzaile baten parean, ez da hortik derrigorrez segitzen Hoffmann hobeto itzuli dela gaztelaniara euskarara baino. Seguru asko hala gertatu da, eta, logika guztien esanera, hala behar luke izan. Baina frogatu beharra dago. Tradizioak eta normalkuntzak errutina ere badakarte, eta, igoalean, ez da errutina itzulpegintzaren ahaiderik eraginkorrena.

Nire belaunaldi euskaldunenaren zati garrantzitsu bat —irakasle, irakurle, esatari— galdua da euskararekiko, ez euskara ez darabilelako, euskararen erronkaren gainetik jarri eta erronka aspaldi gainditu zuela uste duelako baizik. Nire belaunaldia ikastaroetan eta klaustroetan alfabetatua da, ez liburuetan. Eta liburuak erabili dituenean, gramatikak izan dira; aditz-taulak; ariketak. Ez gure klasikoak, ez baldin bada klasikotzat dauzkagun gaur goizean jaiotako idazleak. Nire belaunaldiak ez du orain hamabost-hogei urtetako euskararen ezagupiderik sakondu eta, sakontzen ez diren ezagupideak herdoildu ere egiten direnez, herdoilari herdoila, nire belaunaldia zabartu egin da. Urteekin ontzen ez den ardoa, kaskarra zen gaztetan ere eta ozpindu egiten da; galdu. Urteko ardo gaztearena ez da pazientzia urriko ardozaleek ardoa azkar saltzeko asmatu duten sistema baino.

Edozein modutara, identifikazio gorabehera bat dago euskal irakurlearen eta testuaren artean. Ez dugu geure burua ezagutzen irakurtzen ari garen euskara hartan:

• Demagun soporte linguistikoa ezagutzen dugula: kosta egiten zaigu, ordea, irakurketaren mekanikatik irakurritakoaren ulermenera pasatzea. Haur orok irakurketaren mekanika menderatzen du lehendabizi, ariketari ariketa, konturatzen hasten den arte mekanikoki esaten dituen hitz haiek badutela edukinik.
• Urtetan baldin bagaude ezagutzen dugun hizkuntza bat erabili gabe, behartzen gaituztenean hitz egitera, totelka hasten gara, ezinean, puzzle puskak bakoitza bere tokian kokatu ezinik, harik eta oroimenak puzzlea osatu arte. Halatsu irakurketarekin.

• Gaztelaniako —frantseseko— irakurketa eta erabilkera sail guztietara hedatzen ditugun bitartean, oso mugatua dugu erabilkera euskaran. Bizi ditudan eremu, edukin, jenero, tonu, errejistro, estimuloak islatuak daude hizkuntza kulto baten oferta zabalean. Derrigortuko bagina orain Macchiavello irakurtzera bihar bitartean, zein bertsiotara joko genuke?

• Hemen bilduta gaudenok zein portzentaietan irakurtzen dugu, urtean zehar, euskaraz, gaztelaniaz eta gainerantzeko hizkuntzetan. Ezagutzekoak lirateke gure arteko inkestaren emaitzak. Pentsatzekoa da euskalgintzarekin zerikusi profesionala dutenek —irakasle, testugile, itzultzaile eta euskal kazetariek batipat...— eta gainerantzekook portzentaia oso desberdinak emango genituzkeela. Baina euskalgintzaren profesionalei egingo bagenie galdera bera lan garaian eta lanetik kanpoko irakurketez, geurera inguratuko litzateke lan orduz kanpoko irakurketena^[4].

Idazleok ere egoera ez-normalaren zaku horretan gaude maiz, euskararen erronka aspaldi gainditu genuela uste dugu, demodé dago hizkuntza sakontzen jarraitzearen aldeko adierazpen oro. Ondo ikusiak daude «ibai» hitzari hatxea zenbat aldiz kendu eta jarri zaion bezalako egoera groteskoei buruzko txisteak, egoera horrekin gutariko bakoitzak zerikusirik izango ez balu bezala. Ezin ukatuko dut literaturaren erreibindikapena dela euskalgintzari gerta zekiokeen gorabeherarik garrantzitsuena, baina literaturak ezin du ahaztu hizkuntza duela makulu.

Axolagabeak gara euskalgintzan emandako aurrerapusuak geureganatzerako orduan. Behin salatzen nuenez, idazleon eta itzultzaileen artean dagoen amildegiak ilustra dezake egoera. Ez dago elkarrizketa literariorik, urte hauetan guztietan itzulpengintzak sekulako aurrerapausoa eman du eta aurrerapauso horien bizkar bizi izan da, oro har, euskal idazlea. Bego, oraingoz, horretan.

Aukeran, nahiago ez

Zein da, bestalde, jokabidea gazteen artean, ikastolatik eta institutuetako euskal adarretatik pasatako belaunaldi berrien artean? Lehenik eta behin, gure belaunaldiaren esku daude eta, nemo da quod non habet, transmititzaile kaskar batzuren jasotzaile are kaskarragoak izateko arrisku guztia izan dute eta dute.

Datu eta testigantza ugarien arabera, azkar pasatzen omen dira euskarazko irakurketetatik gaztelaniazkoetara. Martin de Riquer-en antologiako Azorinena gertatzen zitzaiguna gertatzen al zaie programako idazleekin? Axular, Mirande edo Arestiren pare jarri gaituzte (araugile gu, halazankoa!). Gutxi garenez, inprentatik pasa den nobela itxurako guztia sartu da programan. Plantak gorde beharra dago, zerbaiten itxura eman.

Mundu handi batean apal agertu beldurrez, ghettoak ez gaitu, baina, handiago egingo, handios itxura erregalatzen badigute ere euskal literaturaren historietako portretek.

• Gutxi izaki, euskal idazle guztiak gaude programan, bizirik gaudenak batez ere, sarritan Axular, Lizarraga eta Laphitz baino eredugarriago bilakaturik.

• Gutxi izaki, euskal literatura denetarako asto zamari bihurtu da. Egokia omen da Mirande konpletibak aztertzeko^[5].

• Berehala deskubritzen dute irakurzaleek gaztelaniazko irakurketen oferta zabala. Beren kabuz, eta gaztelaniaz, deskubritzen dituzte Stendhal edo Chejov.

Euskarak ezin luza dezake, bere kabutatik, eskaintza zabal hori. Edozein hizkuntzatako idazlegoa, baita hizkuntzarik hedatuenetakoa izanda ere, ezin da errejistro, gai eta giro guztietara heldu. Areago gure idazlego urria. Gaien, eszenategi espazio-tenporalen, idazkeren hedadura zabalegia da hizkuntzarik hantusteenarentzat ere. Bestetik, noiz da hizkuntza baten aurpegia idiotago, hizkuntza horretan bizitzen ez denari existentzia ukatzen dionean baino?^[6] Hedadura handiko hizkuntzentzat balio duenak are eragingarriagoa behar luke izan guretzat.

Piskanaka, ordea, aldatzen ari da euskal literaturaren egoera. Etorkizun oso gertuari begira ere, itzulpengintza bultzatzetik eta indartzetik ikusten dut nik bidea: azken bolada luzean argitaratu diren obretatik itzulpen gehiago salbatuko nuke lan orijinalak baino, gehiago gozatu dut euskara, orohar eta salbuespenak salbuespen, itzulpenetan orijinaletan baino. Abbé Prevost-en aurre-erromantizismotik Hoffmann-en siniestrotasunera, Txekhov-en lirismotik Hamsun-en sentimendu tragikora, aukera gero eta zabalagoa daukagu, euskal idazle batek sekula asmatuko ez dizkigun mundu horietara heltzeko.

Batek baino gehiagok egiten du gaur, lanerako gogorik ez, eta Bartleby eskribatzailearen euskal aipamen testuala (aukeran, nahiago ez), Borgesen erdal itzulpenekoarenaren ordez. Entzun daiteke norbait artistaren gaztetako portretaz mintzatzen, artista adoleszentearen erretratua alde batera utzita.

Irakurketak egiten du bat irakurle. Irakurle onak oferta zabala behar du, zer hauta izan dezan. Eskaintza zabal hori ezingo du euskarak beretik bakarrik eman, ezingo du euskarak ikaragarri zabaldu oferta, ezingo du egun batetik bestera —orain poliziakoen moda, gero erotikoen txanda— askoz ere gehiago hobetu eman dezakeen eskaintza labur hori. Militantziaren eta betebehar kategorikoen gorabehera hori guztia aitzakia polita izan ohi dugu euskal idazleok betebeharreko hutsuneen diskurtsoaz gure ezinaren edo gure alferkeriaren zuloa disimulatzeko.

Hizkuntza garatuen kasuan itzulpenak egiten du zubitza bi hizkuntzen arteko zanga gainditzeko orduan. Gure kasuan, zangaren ordez, amildegia daukagu:

• hizkuntza beraren arazoak: onerako eta txarrerako, murraila sekulakoa dugu euskara inguruko hizkuntzekin harremanetan jartzeko.

• hizkuntza gutxiagotu baten eragozpen guztiak eta bi hizkuntza handiren itzal luzeen arrisku, konpetentziak eta erasoak bizi ditugu.

• tradizio oso labur eta guztiz alderotu baten jabe gara.

Eskaintza zabaltzeko modu bakarra itzulpengintza da.

Badakigu, ordea, itzulpenen bataz-besteko salmenta zortziehun-mila ale ingurukoa dela. Ez daukagu, irakurle orokorraren kasuan bezala, irakurle horren portreta tiporik: adina, ikasketak, non dago, zerk eraginda erosten du, zein da erosle-irakurle bikotearen arteko desberdintasuna, zenbatek eusten dio irakurketari bizitza akademikoari agur betiko! esan ondoren... Intuitiboki badarik ere, irakurle kualifikatua dela esango nuke, itzulpena, poesia bezala, zirkuito akademikoetatik kanpo baitabil. Itzulpenen irakurlea borondatezkoa da, ez behartua.

Euskal irakaskuntzak ez dizkio, oro har, bere ateak zabaldu literatura unibertsalari. Irakaskuntza ertaineko adar euskaldunenean ere mugimendu eta idazle unibertsalek toki gehiago dute, praktikan, espainol literaturaren programan toki gehiago dute, euskal literaturarenean baino. La Fontaine edo Gracián kide eta ahaide dira literatura espainoleko programari esker. Oihenarte ez da, ordea, Boileauren familia klasizista horretako.

Gure hizkuntza bazter guztietara heda dadin nahi dugu, nahiaren eta ezinaren arteko sokan txerpolari. Ezin gara, ordea, esparru guztietara heldu eta erantzunik ez baldin badaukat ere, ez nuke nahi galdera egin gabe utzi: ez al gara bazter guztietara heldu nahiz, inora iritsi gabe gelditzen ari? Beste modu batera esanda, kalitatez galtzen ari garena eta kantitatez irabazten ari garena parez pare jarriz gero, neurketa egin beharko genuke eta ikusi egia den denok aspalditik sospetxatzen duguna: zenbaterainoko lurjauzia nozitu du euskarak azken hogei urteetan?

Lurjauziari buruzko sentiberatasun faltaz gain, egunero ari gara erakusten gorreria sekulakoa: ez gaituzte iada mintzen karteletan-eta ikusten ditugun astakeriek. Txistetzat hartzen ditugu. Beste batzuk leperoen txisteak edo belgiarrei buruzkoak dituzten bezala, gure hizkuntzari egiten zaizkion eguneroko eraso eta zaurien antologo bihurtu gara eta, okasioa izan orduko, hor hasten gara txiste kontatzaileen mekanika eta algara-gose berberaz disparateen errosarioa nork luzeago, nork distiranteago.

Bestalde, bada iragarki, agiri ofizial, testu eta abar luzea jatorrian euskaraz egina bailitzan eskaintzen zaiguna. Hipokresia horrek eragin hondatzaile sekulakoak ditu itzulpena kaskarra denean, eta maiz izaten da kaskarra, benetako itzultzaile bat —senekoa— ez baita prestatzen gariaren ordez lasto klase hori eskaintzera. Interes komertzialek eragindako portaera bat da, hobeto saltzen baita orijinala itzulpena baino, eta gaur gure eskoletan dabilen euskal izeneko testuliburu asko eta asko ez da orijinal zelofanarekin bildutako itzulpena, sarri kaskar askoa, baino.

Itzulpenaren morrontza mekanikoa ere begien bistara daukagu. Iragarkietan nabarmentzen da gehienbat^[7]. Etengabeko morrontza horrek sekulako luizi sikologikoa sortarazten du irakurlegoarengan. Virgilioren esaldia ordenatzen genuen bezala, felix qui potuit cognoscere causas rerum, halatsu daukagu gaztelania beti platino iridiatuzko neurri eta eredu unibertsal.

Nere belaunalditik hasi eta ondorengoetara, itzultzaile mentalak gara guztiok, idazleok ere barne. Idazleok beste hizkuntzetan, gaztelaniaz edo frantsesez kasuan kasu, dauzkagu pauta, klitxe, modismo, esaldi eta erreferentzien trepeta oso luze eta oso zabal bat eta itzultzen ari gara etengabe, itzultzaileek ez daukaten abantaila usteko nabarmen batekin: gure itzulpen mental horietan eragozpen batekin topo egin orduko, saihets genezake eragozpena antzinako ipuinek dioten eran: buelta eman dame la vuelta dioen bideko harri koskorrari eta iraulita gero, orain bai ondo! idazten dugu, eta irakurleak ere horixe irakurtzen du, harriaren azpiko alde bistaratu berrian. Aitzitik, ordea, itzultzaileak: itzulpenaren fideltasun beharrak ezin ditu arazo ez linguistikoak, ez tematikoak saihestu.

Ez nuke aipatu gabe utzi nahi erakundeen jokabide irrespontsablea: liburugintza eta telebista sail baten esku, ereduak eta perfilak beste batenean, hezkuntza hirugarren baten esanera, administrazioko euskara laugarren baten kargu... Estamendu desberdin horiek ez daukate koordinaziorik eta, sarri, politika erabat kontrajarriak daramatzate. Euskarari buruzko ikuspegi politiko guztiz desberdinak ez direnean, liskar pertsonalak dira. Gure eskizofreniak, nobela hartako itsasoak bezala, ez dauka esperantzarik.

Itzulpen onaren bentajak

Itzulpegintzaren defentsa ezin daiteke, ordea, euskararen garapenera bakarrik heda. Ulisesek beldurra zion etxera bueltako ibilgoa ahanzteari. Aurrera pausuak eman ahala, oroimena gordetzeko moduak eraiki behar zituen. Esperientzia finkatzeko manera da. Itzulpena ere ibilgoaren irakurketa modu bat da, ahanzduraren aurkako arma, gizon-emakumeek hizkuntza desberdinetan egin bidaietako esperientzia geurean ere finkatzeko manera bat. Itzulpena ez da atzera begirada bat, errestaurazioa baino. Irakurleok, jatorrizko hizkuntzarik ez dakigunean, itzultzailearen galbahea onartzen dugu, itzultzaileak egindako irakurketa, gurea baino askoz ere sakonagoa eta astiroagoa, onartzen dugu. Itzultzailearen eskuetan geratzen gara, gida gaitzan.

Itzulpena talai bat da, handik literatura unibertsala geure begiekin ezagutu dezagun. Ez da bertatik bertara ikusten den paisaia bezain konkretu eta zehatza. Obra jakin bat gero eta urrutiago denboran eta espazioan, orduan eta arreta gehiago jarri behar du itzultzaileak, urrutiko denboren eta tokien oihartzun arrotzekin familiariza dadin. Sarri lanbroa dago talaian, itzultzaileak ere lanbroa baitzeukan begietan. Bestetzutan itzultzailearen itzulgaiarekiko maitasun gehiegiaren sargori-galgarak irudikeria lausotuak sortzen ditu, sortzen ditu izotzaren dirdaiak itzultzailearen lan hotz, errutinazkoak ere^[8].

Eragozpenok ezin gaituzte, baina, bidetik apartatu. Tamalgarria da esan beharra itzulpena dugula bide bakarra zubi egitekoa beste hizkuntzen eta gurearen artean, lehenaren eta etorkizunaren artean, kulturaren eta gure arteko bakoitzaren artean. Itzulpena dugula modua geure begiekin ikustekoa beste giro, pertsonaia eta paisaiak, gure ahotsa ahots orokorrarekin bat egitekoa, oihartzun handia geure belarriekin entzun eta bertan gure ahotsak parte hartzekoa. Jim Hawkins-ekin altxorraren bila abiatu, haren bidaia iniziatiko paregabea gure bidaia iniziatikoa ere, etxetik egina eta apalagoa, bilakatzeraino; nork bere ahotsaren oihartzunak ahots orokorrarekin bat egin. Gauza gehiago dago beti zeruan eta lurrean, gure ikuskera zabalenak ere ikus ezin dezakeena. Orain formulatu al dut azken pentsamendu hori ala Shakespeareri zor diot, Hamlet-i esker neureganatu nuelako bere garaian? Ohartzen naizenez, gaztelaniaz borobildu dut esaldia eta bapateko itzulpenaz baliatu naiz idazterakoan. Pista egokia luke detektibe batek iturria eta jokabidea ikertzeko, eragina (mobila) eta delitua argitzeko.

Ez da, askok uste duen bezala, tradizio bat beste baten mende jartzea. Zaldi hanka zuriak euskaldunak bezain albaniarrak dira, eta badaude Apokalipsian ere. Euskal Herrian bezala Lituanian eta baita antzinako Egipton ere, ohitura izan da erleei baserriko jaunaren heriotzaren berri ematekoa. Gure orijinaltasuna ez da gaiena eta usadioena, gai eta usadio hain orokorrei oraindik ere, XXI. mendearen ateetan, eutsi izanarena baino^[9].

Ez dago, ezta ere, zertan konfrontatu beharrik euskal orijinalak —freskoagoak omen, euskal kutsua mantentzen dutenak— eta itzulpenak. Irene Aldasorok Joyceren Artistaren gaztetako portreta itzulpeneko abesti bat itzultzen duenean (Dilin-dalan! Gazteluko ezkila! Ama nerea, adio! Ehortz nazazue hilerri zaharrean, anaia nagusiaren aldean, hilkutxa beltzean, sei aingeru atzean...) euskal tradizio konkretu baten oihartzunak ere biltzen ditu (Ni hiltzen nizanean ez ehortz elizan, ez ehortz elizan, ehortziren nuzue, soto baten zolan, zangoz bortharat eta ahoz dutxulura...). Zer moduz? galderari ondo baino hobeto erantzuten dio Irene Aldasororen itzulpenak eta galdera berari como una locomotora Damaso Alonsorenak. Zer ba? galderari baratzean zerba erantzuten dio Aldasororenak, ¿Qué te trae por aquí? galderari las piernas le traen Alonsorenak.

Tradizio jakin bat tradizio jakin batetik. Portreta asko gordetzen ditu Joyceren gaztetako portretak bere baitan. Klasikoa baita, esan behar duena sekula agortzen ez zaion horietakoa. Klasikoa baita beti bera izaki, beti berria zaiguna. Peneloperen oihala bailitzan jokatzen du obra klasiko batek: ehundu eta ehundutakoa mistifikatu, sekula ez dakizu aurrera pausoan ala atzera begira zauden: aurrera jotzeko ausardia eta atzera begiratzeko nostalgia, biak batera eskaintzen ditu, definizioz, obra klasiko batek.

Quijoteren liburutegian garbiketa egiten ari direla, apaizak bizarginari esaten dionez, «berezko kemena» —«natural valor»— ahultzen zaie liburuei hizkuntza batetik bestera pasatzerakoan, eta orixe ber-bera egingo dute bertso-liburuak izkuntza batetik bestera itzuli naiko dituzten guziek; ez bait-dira beiñ-ere jatorriz duten goiko mailla artaraiño igoko, naiz-ta arreta osoa jarri eta taju-tajuz ari. Berezko kemen hori galtzen du Shakespearek gaztelaniaz edo frantsesez ere, Cervantesek euskaraz edo italieraz. Jatorrizko obrak bere oihartzun-sistema propioa duen bezala, itzulpenak ere ezartzen du bere durdurioa.

Irakurle adinean sartuxeok bigarren ekimen bat behar dugu, maiz, euskal itzulpenetara jotzeko, berriro irakurriz Bartleby edo Hoffmann-en Ipuin fantastikoak. Calvinok dioen bezala, heldu aroan denbora jakin bat hartu behar genuke gure gaztaroan formatu gintuzten irakurketei —«formatu» hori «forma eman» gisa ulertu behar da— aldian sarri ekinez, gure formazioaren garapenaz ere pentsatzeko.

1. Liburu on bat ez da sekula liburu berdin-berdina idatzi zenean eta gaur: historiak eta abar luzeak adina, izan dituen irakurketa ugariek ere aberastu egin dute, oihartzunez bete.
2. Ez da liburu berdina gaztetan irakurri nuen Robinson Krusoe eta uda honetan berrirakurri dudana: besteak beste, irakurlea ere ez baita, bera bai baina ez berdina, gaztetan eta adineko denean, ez dira berdinak interesak, ez da berdina jarrera... Zer, nork, noiz eta zein talaitatik irakurtzen dugun jakin behar dugu.
3. Ez da, ezta ere, liburu on hori liburu bera jatorrizko hizkuntzan eta itzulpenean, hizkuntza bereko itzulpen batean eta bestean, bi hizkuntza desberdinetako itzulpenetan...^[10]

Gaztelaniaz eta euskaraz irakurria dut Stevenson-en Altxor uhartea. Euskaraz bakarrik Cocteau-ren Ume terribleak. Desberdinak dira euskarazko bi irakurketek sortarazten dituzten efektuak:

• Stevenson-enarekin kontrasteka ari naiz:
  • Gaztelaniazko bertsioarekin.
  • Gaztetako irakurketaren oihartzunekin.
• Cocteau-renarekin, aldiz, efektua zuzen-zuzena izan zen, liburutik nire kabutara barreiatu zena.

Uste dudanez, arrazoi franko eman ditut, zeharka bidetik batzuk, zuzen asko bestetzuk, idazle baten itzulpenekiko interesaz. Apuntatu nahi nituzke, labur bederen, beste pare bat:

• Itzultzaileak, gorago ere esan dugun bezala, adarretatik heldu behar dio zezenari, ezin du eragozpenik saihestu. Topikeria eta makuluetatik hasi, lexiko eta sintaxi gorabeheretatik pasa eta auzi erritmikoetaraino, makina bat arazo konpondu behar ditu itzultzaileak. Itzultzaile-idazle, lan bikoitza egin izan dugu idazleok, sarri betazal gehiago errez topikeriako gorabeheretan, nobela baten garapenaren arazoak konpontzen baino.

• Ohartzen naizenez, eta horretarako aski da azken hiruzpalau urteetako zenbait liburu irakurtzea, ez dago, idazleon aldetik, itzulpenak irakurtzeko ohiturarik eta, hala, itzulpenetan konponduta eta ondo konponduta ikusten diren arazo topikoak, lexikoak, sintaktikoak, herren ikusten dira sorkuntza lanetan.

• Egia da, halamoduzko itzultzaile ere bagaren aldetik, abilezia sekulakoa garatu dugula arazoak saihesteko orduan. Tranpaz betea dago azken urteotako prosa. Baina gero eta itzulpen on gehiago, orduan eta libreago jokatzeko aukera izango dugu:
• Ez dugu tranpeatzeko halako premiarik izango.
• Ez dugu aitzakiarik izango, denbora eta neke guztiak sorkuntzari eskaintzeko orduan.

• Disziplina falta, ordea. Gauzak egin gabe daudenean, egin gabe daudelako, eta erabakiak hartzen direnean legitimitatea eztabaidatzen dugulako: kontua da beti daukagula aitzakiaren bat. Hara non hitza eta hitzaren jatorria —achaque, denuncia hecha para beneficiarse del denunciado— bat datozen gure portaera sarriarekin^[11].

• Usua da idazle baten jokabidea, obra bat idazten ari denean, bibliografia oso zabala erabiltzekoa:
  • Idarokizunen bila.
  • Denbora agor eta antzuen angustiatik libratzeko.
  • Batzutan tonu, bestetan gai, gaur giro, bihar denbora bereko liburuek lagun diezaioten obrari.
  • Aitzitik baita ere: obraren tonu, gai, denbora eta giro oso desberdineko liburuek, urrutiramenduaren efektuz, lagun diezaioten obrari.
• Informazio bila eta kontsulta modura.
• Erbia nondik aterako.
• Bibliografia hori guztia, ordea, euskara ez beste hizkuntzetan egon izan da, oharkabean eraginez gaztelania-euskara harreman estu-estua sorkuntza garaian ere.

Amaitzeko

Esaten aritu naizen guztiak liburu klasikoak, esan behar dutena sekula agortzen ez zaien liburuak zituen oinarri eta helburu^[12]. Beldur naiz adierazkaitz bezain luze eta, gainera, alferretan saiatu izana. Liburuak gero eta gutxiago irauten du liburu dendetan, kontsumoaren legeak agintzen baitu liburuek ere arrautzek bezalakoak behar dutela izan: egunekoak. Kontsumitu eta botatzekoak. Liburudendetan ez da iada aspaldiko libururik aurkitzen.

Gaurko industria kulturalek bapateko atsegina, kleenex paperaren fereka eskaintzen digute. Testu singleak, aise liseritzeko modukoak, fast food, euskara erraza.

Oraina da modaren ardatz bakar-bakarra: iragana hil zen, etorkizuna ez da jaio. Oraina, bestalde, etengabe bihurtzen da iragan etorkizunaren haritik tira eginez, eta, ezinbestean, lehenxeago aktualak ziren produktuak baztertuz, baliogabetzat joz, menostuz. Oraina da berritasunaren kultogai bakarra eta liturgia horretarako balio duten produktuek ezaugarri jakin batzuk behar dituzte: 

• Polisemia urria, ulermena bapatekoa eta zuzena izan dadin. Iraganera begiratzeak, klasikoen erreibindikapenak, berrirakurketa bezalako kontzeptuek ez dute deus balio: balore iraunkorren eta balore hilkorren arteko lehia horretan, industria kulturalek —baita geureek ere beren neurrian— ez dute epe luzeko apusturik egiten.

• Publiko ahalik zabalena behar du produktu mediatikoak, bezeroak behar baititu. Industria kulturalak laster asmatuko du metodoa, espioiek beren mezuekin ohi bezala, liburu bat irakurri ahala desegitekoa.

• Liparra, instantea, helburu: dibertsioak ez du denborarik jaten, unean uneko plazerraren zentzua dauka dibertsioak. Formazioak, berriz, denbora behar du, garapena eskatzen baitu.

• Arrastorik uzten ez duena: arrastoak lagako balitu kultura horrek, sortuko balu hondorik eta testura bueltatu beharrik, saihestu duen aintzinako forma kulturalen bidera eramango gintuzke. Arrastorik lagatzen ez duena behar du izan.

• Bizkortasuna: irudiek erritmo berri bat inposatu diote testu idatziari, eta irudien erritmoak berak irudien bidez emandako kontakizuna ere irentsi dute. Video-clipetan daukagu adibidea: irudiek ez dute elkarren arteko lokarri narratzailerik. Musika zen, antza, lotura. Baina gero eta video-clip gehiago dago gaur lotura hori ere ez daukana. Irudia irudiaren atzetik, ez dago segizio tenporal hori beste loturarik.

• Des-pentsamendua: Kunderak formulatu zuen. Ezin da pentsamendu ezarekin nahasi. Pentsamendu ezak inexistentzia adierazten du. Des-pentsamenduak, aldiz, errealitate jakin eta oso konkretu bat. Pentsamenduak derrigorrezkoa du denboraren jarioa, ez-pentsamendua instantea da, bapatekotasuna: topikoak, estereotipoak, produktu mediatikoak ez-pentsamenduz beterik daude.

Pentsamendu kultural klasikoak iraganeko ereduetan jartzen zituen begiak, inmortalizatzeko —etorkizuna lortzeko— asmoz. Petrarkak zioenez, loria ez da heriotzaren ondoren baizik hasten. Baina, horretarako, iragana bere garaira tajuz eta zuzen erakartzen zuenak bakarrik espero zezakeen heriotz ondoko loria.

Gaur oso bestela da. Zer loria handiago carpe diem ahal den luzeena bizitzea baino? Zer axola heriotzaren ondorengo loriak eta iraganeko iturrietan egarria asetzeak, momentuko atseginaren etsai porrokatu direnean bata zein bestea? Calvinok hori guztia gogoan formulatu zituen bere sei proposamenak datorren mileniorako.

Berriaren lilura, moderno izan beharraren antsia. Gombrowicz-en Ferdydurke-ko ama Lejeune pozarren dago moderno izaten ikasi zuenetik: lehen izkutuan joaten zen komunera eta orain inolako lotsarik gabe.

Hortik ihes egin nahi-eta, pro-domo ere, euskal baratzera begira adina geure bihotzetara, ez ditugu gauzak askoz ere garbiago. Juan Garziak idazten zuen bezala, «batzutan, gauza gara, baina izpiritua falta. Bestetzutan, berriz, bagara gai, baina ez dugu gogobetekorik gauzatzen. Orotara, hala ere, urri eta eskas gabiltza; izan hala garen ez dakit, baina. Arrazoi eta aitzakien gurpil sorginduan jiraka, ez da ikusten eguna gure tiobibotxo honetatik salto egin eta mundura helduko garena. Feriako beste barraketara, behintzat, non, adibidez, kolore askotako baleak erakusten diren, eta giza-labezomorroak, eta hiri ezinezkoak».

Gizon-emakumeona ez da, Joseph Roth-en bidetik, amaigabeko ihesa baino, ihes egin beharra, jakin badakigun arren ez dagoela nora ihes eginik. Munduak gero eta zentzu mugatuagoa izango du, eta obra literarioek ere, giza izpirituak sortu dituen monumentu sekulakoenak ere barne, zentzua galduko dute, ulertzen ez dugun bitartean mundua ez dela, ez estu-estua ez zabal-zabala, zentzu bakar, uniboko eta norabide bakar bateko. Kunderaren ustetan, horixe zor diogu Cervantesi: ezin da mundua ulertu ez baldin bada anbiguitatearen ikuspegitik. Ez dago egia absoluto bakar bat, ehundaka egia erlatibo baino, elkarren etsai sarri, kontraesanguratsuak, paradoxikoak...

Txarrenera ere, etorkizunaz kezketan bageunde, Sokratesen kontsolamendua gelditzen zaigu. Zikuta prestatzen zioten bitartean, txirula-pieza bat ikasten hasi zen. Galdetu zioten:

– Berehala hilko haugu. Zertarako balioko dik pieza ikasteak?

Eta Sokratesek erantzun:

– Ezagutzeko.

Gratuitatea baita benetako arteak enplegatzen duen txanpon bakarra.

Oharrak

1. Gaztelaniari buruz mintzatuko banaiz ere, iparraldeko batek esango liguke frantsesa izan duela eredu.

2. Egokipen oro ez da arbuiagarri; Lamb-eren liburuak edo Marcel Schwab-en Las leyendas de la antigüedad clásica bildumak frogatzen duten bezala, egokipenak irakurketa sakonago baten atari eta prestamen behar du izan, sekula ez ordezkaritza.

3. El mundo es un pañuelo. David Lodge. Simposium, ikastaro eta abarretako mundua, ironiaz begiratua.

4. Konparatzekoak lirateke datu horiek gero irakurlego arruntarenarekin. Urjentea ikusten dut ezagupide hori. Emaitzen izuak bakarrik botako gintuzke atzera.

5. Ene, Jesus. Azukrea belazeetan. Carla. Erruki! Beste hizkuntza batean irakurtzera pasatzen badira, gaitz erdi!

6. Estatu Batuetako biztanlego zabalarentzat ez dago munduan zine, nobela, musika eta arterik, beren zine, nobela, musika eta arteaz kanpo. Zibilizazioa eta barbarolandia.

7. Letra handiz ikusten badugu BECAS, denok ulertu dugu mezua. BEKEI, ordea, ez da deus euskaraz. Ayuda a zioen kartelak becas horren gainean. Laguntza besteak bekei horren gainean. Euskal itzulpena ez da, noski, kaskarra, baina itzultzaileak ez du jakin zer erabilkera grafikoa izango zuen bere lanak.

Unibertsitateak urte honetan sarri iragarri du kirol eskaintzei buruzko zerrenda luzea. Gaztelaniaz ordenu alfabetikoan zetorrena, euskaraz gaztelaniaren esanera zetorren: Vela azkenetan zetorren bezala, gure bela ere, b eta guzti, azkenetan zetorren..

8. Euskal literatura heltzen ez den giro, anbito, horietara heltzeko itzulpena... Itzulpen teknikoak. Prioritateak markatu behar. Holanda, testu teknikoak ingelesez edo alemaneraz.

9. Eredu literarioa ere itzulpenetatik osatu dugu neurri handi batean: Duvoisin, Lapitz, Axular bera... Zenbat dago horretan guztian itzulpenetik? Esanahi berri bat eskaini nahi duen hitza edo ikuspegi berri bat luzatu nahi ligukeen esamoldea ukatzea sutraien edo auskalo zeren izenean, ateak ixtea da etorkizunari eta hizkuntza makurtzea hesi jakin batzuren bahituran, ahaztuz hizkuntzari, itsasoari bezala, ezin zaizkiola ateak jarri.

Etsairik handiena norbera da bere buruarena. Hamar etsaiek batera ere ezin egin dezakete norberak bere buruaren kontra egin dezakeen hainbat (Bashebis Singer).

10. Zalantzak nituen puntu hau integratu ala ez, kritika bat baino gehiago jaso bainituen bere garaian "disziplina espartarnoaz" esan nituenengatik. Mantentzea erabaki dut, puntuak daukan moral kutsuaz oso konszientea baldin banaiz ere.

11. Nire belaunaldiak gaztelaniaz ezagututato autore asko eta asko, itzulpenen itzulpenetan irakurri ditu. Halatsu autore errusiar gehienak, ekialdekoak, islamiarrak...

12. Poesia itzulpenaren arriskua. Aipa dezadan Ungaretti, Gil Berak haren Poza itzuli ondoren, Ungarettiren aipu bat erabili izan delako gero arinkeria estaltzeko kapa modura: "Poesia itzulezina da. Itzulpena da, hain juxtu ere, indibidual eta imitagaitza diren gauza guztien erabateko proba nagusia. Erritmoa ez da itzulgarria (...), silaben nolakotasuna ez da itzulgarria (...), edukina ez da itzulgarria (...) forma eta estiloa ere ez dira itzulgarriak (...) Zergatik itzultzen da, orduan? Zergatik egin dut neronek ere? Xinpleki poesia obra orijinalak egiteagatik". Ungarettiren aipu luze hori ez da, ordea, bula bat itzulpena egin ordez errekreazio libre eta, batzutan, orijinalaren guztiz kontrakoak egiteko. Ungarettik ezina aipatu ondoren, ezin horren aurka lehiatuko da, inork gutxik bezala kritikaren begi zorrotza eta sorkuntza biak batera landuz. Literatura italiarrean oso ezagunak dira Ungarettik burututako Góngora, Shakespeare edo Blakeren poemen itzulpen landuak. Poesia obra orijinalak dira, italieraz Shakespearerekin izan zitekeen fidelena delako Ungaretti eta ez bere neurriko kapa bat osatu duelako Shakespearek idarokitzen zizkionarekin.