Pushkin itzultzaile
Artikulua PDFn
XX. mendearen hasieran idazleen artean poeta ugari ikusten dugu Europa guztian bezala Errusian, gero hamazazpigarren urtetik aurrera Iraultzak sakabanatu edota deuseztuko zituenak. Garai hartako poetek atzerriko literatur munduarekiko sekulako interesa ––agian XVIII. mendetik, Frantziarekin batez ere harreman kultural estuak izan zirenean, somatzen ez zena–– biztu zuten Errusia barnean. Poetak berak izan ziren itzultzaile grinatsu eta amorratuenetarikoak. Bere poesiaz gain, Anna Axmatobak adibidez, ekialdea ireki zuen errusiar irakurlearentzat, Txina (Li Po), Korea (Li Jvan, Yun Son Do), eta Indiako (Rabindranath Tagore) poesia itzuliz. Beste akmeista batek ere, Ossip Mandelshtamek, lan aski egin zuen arlo horretan, frantses zahar (epika, eta gero Racine), italiera (Petrarca), georgiera eta alemaniera (batik bat mendearen hasierako poesia espresionista) hizkuntzetatik itzuliz. 1921ean «auzi eta inolako frograrik gabe»[1] hil zuten Nikolai Gumiliov idazle agian ezezagunagoak Téophile Gautier-en poesia parnasianista errusieratu zuen. Gaztelaniak ere bere interesa sortu zuela, Marina Tzvietaievak (Lorca) bere bizitzaren azken urteetan eta Boris Pasternak-en (Calderón, Alberti) itzulpenek agertzen digute.
Lehenago, XIX. mendearen bukaeran, Konstantin Balmont poeta eta poliglotoaren poesian haren bidaia ugarien aztarnak aise nabari daitezke, irudi berri eta sinbolo arrotzen gisa. Marina Tzvietaievaren hitzetan, «hamasei hizkuntza ikasi eta gero, hizkuntza berezi batetan hitz egin eta idazten zuen, balmontiar hizkuntzan»[2]. Balmontek asko itzuli zuen, eta ez bakarrik poesia, baina batez ere poesiaren itzulpengintzan oinarri tinkoak ezarri zituela esatera ausart gaitezke. Hemen berriz ere adierazgarriak dira Tzvietaievaren hitzak:
Artikulu eta komentarioak eginez Balmontek zera itzuli zuen: Edgar Allan Poe-ren 5 liburu, hau da, 1.800 orrialde, Shelley-ren 3 liburu edo 1.000 orrialde; Calderón-en 4 liburu, hau da, 1.400 orrialde, eta orrialdeen kopurua adierazi gabe izenak aipatuko ditut: Wilde, Cristopher Marlowe, Lope de Vega, Tirso de Molina, Charles von Lerberg, Hauptmann, Sudermann, Yeger-en Eskandinabiako literaturaren historia..., georgiar epika, Bulgariako poesia, Jugoslabiako herri-kantak, Lituaniako poeta berriak,...[3].
Eta zerrenda amaigabe honi oraindik, besteak beste, Esproncedaren hain famatua dugun «Canción del pirata» delakoaren itzulpena erants diezaiokegu.
Halere, Errusiako itzulpengintzaren tradizioari buruz hitz egiten hasteko, errusiar hizkuntza klasikoaren hastapenetara itzuli beharko genuke, hau da, XIX. mendean Zhukovskij, Pushkin eta Lermontov, besteak beste, finkatzen hasi ziren hizkuntzan egindako itzulpenetara; izan ere, idazten den neurrian itzultzen ez bada ere, idazkera bezain zahar eta antigoala dugu itzulpena eslabiar munduan bederen. Zentzu honetan, ezinbestekoa zaigu oroitzea IX. mendean hasten den eslabiar idazkera itzulpen batez hain zuzen hasten dela: Testamentu Berria.
1826an, geroxeago gure Bilintxek bezala, Aleksandr Pushkinek Orlando Furioso obraren itzulpenari ekin zion. Boris Tomashevskij kritikoak adieraztera ematen zuenez, Peterburgoko lizeoko urteetan (1811-17) Pushkin gazteak frantsesez irakurri zuen Ariostoren obra mirestua[4]. Irakurketa horrek sortarazitako irrikak italiera ikastera bultzatu omen zuen handik urte batzutara. Eta honen ondorioa obraren zati baten (23. kantua, 100. oktaba) itzulpena izan zen, Pushkinek, gure Bilintxek bezala, ez bait zuen Ariostoren liburu guztia itzuli, ez eta gutxiago ere.
Hexametro neurri klasikoez idatzitako hiruzpalau poemez agurtu zuen Pushkinek 1830.ean urte bat lehenago Gneditx (1784-1833) idazleak argitara emandako Iliada-ren itzulpena:
Homerorekin luze aritu zinen solasean,
gu luze izan gara zure zain...
Gneditx-en meritua, Pushkinek berak poema horietan azpimarratzen zuen bezala, Iliada-ren itxura metrikoa mantentzea izan zen, hexametroz errusieratu bait zuen Homeroren epopeia osoa. Lan horretan 17 urtetan zehar saiatu behar izan zuen. Halere, poema haietariko motzenean, «Iliada-ren itzulpenari buruz» izenburupean, Pushkinek zera zioen:
Betoker zen Gneditx poeta, Homero itsuaren itzultzaile
eta era beretsuz berdintsu dira lenidatzi eta itzulpen.
Bi bertso hauekin Pushkinek Gneditx idazkera bere ustez solemneegia salatu nahi omen zuen. Horren azpian Evgenij Onegin-en egileak orijinalaren erraztasun bakana susmatzen zuen[5].
Pushkinek berak ere Greziako literatura zaharretik zerbait itzuliko zuen 1835.ean, Anakreonteren bi oda, hain zuzen, LVI eta LVII, eta beste zenbakigabeko zati bat. Edozein itzultzailek, ona edo txarra den argitu baino lehen, egin behar ez duen bezala, Pushkinek ez zekien grekera zaharrez. Greziako literatura frantses itzulpenez gehienbat ezagutzen zuen Pushkinek. Zenbait arlotan garaiarekin bat zetorren Anakreonteren izpiritua bere idazlanetan aurkitzea ez da harritzeko gauza. Halere, bere biziaren momentu horretan errusieratzeko aukeratu zituen Anakreonteren poemek haren egoera pertsonalari buruz zerbait esan diezagukete. 1835.ean, bi urte beranduago hilko zuen gizarte aristokratikoaren barnean (Lermontov-en Smiert poeta) murgildua zegoen Pushkin, bere urte hartako Maskarada dramaren pertsonaiaren gisa. LVI odaren bukaeran zera aurkitzen dugu:
Ikaragarria lur azpiko hotza,
sarrera guztiontzat da irekia,
baina aterabiderik ez...
bakoitza sartu ta han izanen da ahaztua.
Oda hauen forma nahi izan zuen erara moldatu zuen Pushkinek: orijinalean errimarik ez bazegoen ere, hark errima gurutzatua jarri zion; bertsoak irregularrak baziren ere, Pushkinek zortziko bihurtu zituen guztiak. Garaiaren bueltako eragina hemen ere islatu zen, hala edo nola.
Lehentxeago, 1832.ean Catulo-ren poema motz bat eta frantsesezko Greziako antolojia batetik ateratako Jenofan Kolofoneko eta Athenei-ren poema batzu agertzen dira Pushkinen paperen artean. Haiei Horazioren itzulpen batek jarraituko zien, errimaz, jakina, eta bederatzi silabatako bertsoez. Latinari dagokionez, esan beharra dago Pushkinek berak zioenez, ez zekiela oso ongi. Bere Evgenij Onegin-en bigarren kapitulua Horazioren hitzez («O rus!») ireki zuen. Ironikoki Pushkinek «O Rus '» itzuli zuen (Rus ' > Rusia).
Urte haietan, Gonzago (1744-1807) poeta brasildarraren egia esan interes gabeko poema bat itzuli zuen portugesetik, portugesez ere ondo jakin ez arren. Poemak kantari batek galduriko maiteari egiten dizkion negarrak aditzera ematen ditu. Besterik ez. Erromantikoa, hala ere, garaikoa, hori bai.
Hirugarren hamarkadan Pushkinek Mendebaldeko eslabiarren herri-kanta batzu ere errusieratu zituen. Sarrera gisa itzultzaileak zioen kanta gehienak Parisen 1827.an argitaratutako La Guzla, ou choix de Poésies Illyriques, recuellies dans la Dalmatie, la Bosnie, la Croatie et l'Herzegowine liburutik atera zituela. Sarreran bertan, eta hasieran erdi izkutuan mantenduz, kanta haien patua ezagutarazi zuen Pushkinek. «Biltzaile Ezezagunak» behin leinu erdi basati baten erdian aditu eta idatzitako kantak argitara ematea erabaki zuen, lagunek bultzatua, eta forma klasikoetatik urruntzen ziren atzerriko obrekiko orduko interesa somatuz. Biltzaile ezezaguna Prosper Mérimée gertatu zen. Idazle eta eslabista frantsesaren bildumak izandako arrakastak (Mitzkevitx poeta eta jakintsu polakoak «ez zuen ––Pushkinen hitzetan–– inolako zalantzarik kanta haien orijinaltasunari zegokionez» eta kritiko aleman bat ere bere azterketak egiten hasia zen) egileari gutun bat idaztera eraman zuen Pushkin. Gutuna azken finean haren lagun batek idatzi zuelarik, Mériméek erantzun egin zuen. 1827.an, bere lagun batzuekin batera, idazle frantziarrak bidaia bat burutu zuen italia eta Dalmaziatik. Bidaia hartan jasotako inpresioak zirela eta, Prosper Mériméek Europako literatur munduan modan jarria zegoen exotismo erregionalistaz barre egitea erabaki zuela esplikatzen du. Ondorioz, herri-kanten bilduma eta itzulpena izan behar zuena poesia «mistifikatzaile» orijinala bilakatu zen. Iturri ezberdinez baliatuz eta aski ondo ezagutuz egin beharreko lana, Mériméek bere Altabizkarko kantua prestatu eta aurkeztu zion irakurlego erromantikoari. Jokuari Pushkinek ere ez zion ihesik egin. Mérimée-ren erantzuna honela amaitzen da: «harrotu eta aldi berean lotsatu egiten naiz, Pushkin berari ere ziria sartu diodala jakitean...[6]».Istorioaz aparte, argitu behar da frantsesak hainbat aldiz aipatzen duen hizkuntza ilirikoa kroaziera dela izatez, eta ez, izenak adierazten duen bezala, albanierarekin zerikusia izan lezakeen beste hizkuntza. Halere, funtsean, Pushkinek errusieratu zuena, frantsesetik errusieratu zuen. Horretan ezbairik ez.
Itzulpenez beste, Pushkinek imitazioa edo «pastiche» delakoa landu zuen bere bizitzan, batzuetan gainera Mérimée-ren sistema berbera erabiliz. Adibide gisa, zentsorea gogorregi izan ez zedin, edo ahal bazen, somatu ere ez zezan egin, Pushkinek italiar poeta ezezagun bati (Pindemonti) leporatu zizkion bere bertso batzu, poema haren begietara itzulpen bihurtuz (1836).
Itzulpengintza arloan Pushkinen lana murriztua izan bazen ere, bere obra izugarriaren alderdi ezezagunetariko honen balioa ez dago, dena den, kentzerik. Bere idazlan orijinaletan bezala, eta agian era zorrotz eta izkutatuagoan, azaltzen dira poetaren gaiak eta nahiak bere itzulpen lanetan. Bizitza eta artearen arteko kontraesanek ere badute hemen bere tokia, duelo pertsonal erromantikoei, «le mal du siécle»-ri barre egiten zion eta horrelako duelo batean heriotza aurkituko zuen gizonaren obra orokorrean.
Oharrak
1. Nikolai Gumiliov. Socinenija v triox tomax. T.1, Moskva, 1991, 5. orrialdean.
2. K. Balmont. Stixotvorenija, Moskva, 1990, 18 orrialdean.
3. Marina Tzvietaieva. Socinenija v dvux tomax. T.2, Minsk, 1988, 284. orrialdean.
4. A.S.Pushkin. Socinenija v triox tomax. T.1, Moskva, 1937, 700. orrialdean.
5. Ibidem, 740. orrialdean.
6. Ibidem, 584. orrialdean.
