Itzulpen historia baterako apunteak
Agustín García Calvo

Itzulpena: Lurdes Auzmendi

Agustín García Calvoren artikulu hau (Lalia. Ensayos de estudio lingüístico de la Sociedad, Siglo Veintiuno*, Madrid, 1973), itzulpenaren fenomenuari buruzko erreflesio bat da. Latineko katedraduna eta Greziako klasiko batzuren itzultzailea izanik, itzulpenaren sorreraren kokapenari eta sorrera horren filosofiari buruzko gogoeta mamitsuak egiten ditu artikulu honetan.

Euskal itzultzaileok, halabeharrez, eguneroko itzulpen-hizkuntza arazoen artean buru-belarri sartuta gabiltza, eta lan horiekin lausoturik daukagun pentsamenduari ezin diogu atsedenik eman berezitasunetatik orokortasunerako eta alderantzizko bidaiak eginaz gure arazoentzat beste era bateko ateak irekitzen ahalegintzeko. Bidaiatxo horietako bat egiteko gonbita da ondorengo artikulu hau, hizkuntzaren, kulturaren eta itzulpenaren arteko lotura linguistiko-filosofiko batetik barrena murgiltzen gaituena. Artikuluan agertzen diren paradoxei, itzulpenaren teoria finko bat daukan eta itzultzaile trebea den baten itzulpenaren historiari buruzko artikulu hau itzultzearena gehitu behar zaie.

1. Gure munduari bikoteka eratzea gustatzen zaio: horietako bat Grezia/Erroma da, alde guztietan erabilia; beste bat, Hizkuntza/Kultura, kultur eztabaidetan eta kulturaren beraren osaketan ere arrakasta handikoa, elementu funtsezkoa izaten jarraitzen bait du bizi dugun Estatu osoari eusteko ('bizi' esatea askotxo da, baina justifikagarria, edozein bizitza posible gure izatearen materia baino ez bait da, eta gure izatea, hain zuzen, Estatuarena da). Beraz, arduraturik, baina idatzi honekin aipatutakoak bezalako antitesiak desmontatzen ahaleginduko gara.

2. Nolanahi, uste dut lan horren bihotzean sartzen naizela itzulpenaren gaiari ekitean. Eta horrekin hasteko, gauza bat egiaztatu behar da, gaur, gure munduan, itzulpena gauza erabat posibletzat jotzen dela, alegia (alde batera utziz bereziki poesia lirikoari eta beste fenomenu marginal batzuri dagozkien zenbait kexu eta zalantza atzeratu): halaxe da bai, egunero itzultzen dira ehundaka zientzia liburu eta baita literaturakoak ere, informazio agentziek hamaika hizkuntzetan zabaltzeko notiziak banatzen dituzte, biltzarre hizkuntzanitzak egiten dira aldibereko itzulpenaren bidez, aski da baliokidetza linguistikoen zerrenda luze bat iraupen luzeagoa edo motzagoa izango duten nazioarteko maitasunezko kontratu ugari finkatzeko, eta, nola liteke egiten den zerbait posible ez izatea?; nola izatez badena ez da izango bere posibilitatearen froga?

3. Orain urte batzuk baino indar gutxiagorekin bada ere, itzulpen mekanikoaren teknika bat ere prestatzen ari da, eta horretarako beharrezkoak eta lehenagokoak diren oinarriak sortzen dira (ez N. Chomskyren eskolaren gramatika teoriarik gabeak) unibertsal linguistiko eta hizkuntza guztientzat amankomunak diren estruktura eta arauen elementuei dagozkienak, hau da, giza Hizkuntzarenak direnak (errepikapena barne), elementu amankomunak erredukzioan, eta noski, zeinen pean egon beharko bait du edozein baliokidetzaren oinarriak.

4. Baina itzulpenaren posibilitate nabari honen aurrean, beste garai batzutan arazo hau planteatu zutenei sortu zitzaizkien zalantza handiak azaldu beharrean gaude. A. Borst-en Der Turmbau von Babel liburu handitik gauza pare bat ateratzen dut: VII mendean testu budisten txinerazko itzulpenak zuzendu nahi izan zituen Hüang-Tsang bidaiari txinoak pentsatzen zuen, «hitzak eta hizkuntzak ez direla balio berekoak, bai giroarengatik, bai ohiturarengatik» (azken zalantza honetan bide batez, lengoaiaren sorreraren izaera natural edo konbentzionalaren auzia azalduz, greziarren lehen erreflesio gramatikaletan piztua eztabaidarekin, eta hain zuzen, gizakiaren unibertsal linguistikoen —eta beraz berezkoen— kontzepzioek beti behartzen gaituzte beste forma batzuen pean planteatzera). Eta Alejandro de Hales teologo ingelesak (XIII mendea) zioen, hizkuntza ezberdinetan ustez balio berdina duten hitzek soinu ezberdina izateaz gain, egiaz ez dutela gauza bera esan nahi: horrela, Deus ez da Elobim-en balio berekoa (azken hau, jakina den bezala, jatorriz hitz hebreoaren plurala da).

5. Gure artean, ordea, badirudi balio berdintasunaren arazoa ez dela ezta planteatu ere egiten, galdera egiteko modurik arruntena hau izaten bait da: «Nola esaten da hau zure hizkuntzan?», 'hau' hori modu askotan esateko beti hor dagoen segurtasunarekin. Horrela funtzionatzen dute guretzat «Dios = God = Deus = Iddio = Got = (le bon) Dieu...» moduko ekuazioek. Eta are modu perfektoagoan eta zalantzarik gabean «desintegrazio nuklearra» bezalako zerbait denean. Gauza bera formula kontsagratua daukaten esaldiekin: «Maite zaitut = ich liebe dich = ia tebya lublú = je t'aime = I love you ...» Beraz ziur egon gaitezke gure ohizko hiztegiek ez digutela hutsegingo «itzulpena» hitzaren beraren balio berekoak bilatzean: traduzione, traduction, translation, edo alemanez, ohizko purismo nazionalarekin, latinaren konposaketaren kalko semantikoa eginez, zuzenean mailegatu gabe: übersétzung (= trans-positio).

6. Baina hala eta guztiz galdetu behar da, Mendebaldeko hizkuntzen hiztegiaren eta formulen arteko balio berdintasun hau (nahiz eta Mendebaldea ia den-dena izan, eta agian, hizkuntza batek Mendebaldeko beste hizkuntzekin dauzkan balio berdintasunen hiztegia sortzeko daukan gaitasuna izan, hain zuzen, bere mendebaldetasuna, gaurko munduan bere sarrera adierazten duena), bailo berdintasun hori ote den beraz hizkuntza ezberdinen arteko itzulpena egiaz posible delako froga eta teologo ingelesaren edo bidaiari txinoaren zalantzek ez ote duten funtsik. Edozein zientziatan, baieztapen bat frogatzerakoan esperimentu bat eskaini eta susmatzen bada esperimentu horren objektua ad hoc prestatuta dagoela frogarako, frogak ez du inolako baliorik izango; halako ekintza bat egiteko eginda ez dagoenean bakarrik frogatu ahalko du ekintzak posibilitate teorikoa.

7. Alabaina, aztertzen ari garen kasuan, ia segurua da arazoa ez dela hizkuntzen arteko itzulpena egin ote daitekeen ala ez, baizik eta guk (hau da, Mendebaldeak) hizkuntzen beraien barneko operazio bezala egin dugula. Beste eremu edo garai batzutako edozein hizkuntzarekin topo egin duen edonor berehala ohartu da gure hizkuntza guztiek, χοινη antzeko zerbait edo hizkuntza amankomuna osatzen dutela, eta hizkuntzak eredu edo patroi amankomunera egokitzen diren neurrian gertatzen direla balio berekoak eta itzulgarriak beraien esamoldeak eta hitzak.

8. Mendebaldeko hizkuntza askorentzat amankomuna den hizkuntzaren fenomenu bitxi hau, dudarik gabe (nahiz eta hemen ez garen geratuko formazio horren historian, eta esan behar da hasi baino ez dela egin), mendeetan zehar Ertaroko Latinaren funtzionamentuan oinarritua dago, hau da, nazio guztientzat amankomuna zen kulturaren hizkuntzan eta hizkuntza bizien (hau da, praktiko edo arrunten) erabilerei gainjarritakoan (edo txertatutakoan), nahiz hizkuntzak latinoak, germanikoak edo beste mota batekoak izan; baina beti kontutan eduki behar da, errusierari eta beste hizkuntza eslabo batzuri dagokienez Ertaroko Latinaren papera lehen mendeetan Greziera Bizantinoak bete zuela; jarraian, halere, gehitu behar da bi kultur hizkuntzen arteko bikoiztasuna erlatiboa baino ez dela (gai honetara itzuliko gara berriz estudio honetan), eta gutxi gora-behera nazio errusoa sortu zen garaitik soziolinguistikoaren formazioa bateratuz joan dela mendebaldeko herrialde guztietan.

9. Egia da, gure hizkuntzen komunitate linguistiko horretaz esaten ari garen guztia, ezer baino gehiago, kultur hizkuntzari, hizkuntza 'idatziari' dagokiola: halaxe da, balio berdintasunak eta itzulgarritasunak inolako arazorik gabe funtzionatzen dute zientzia liburuei eta baita literatura mota erabilienei dagokienean (zinemako elkarrizketak barne), eta baita egunkariei eta oratoria politikoari dagokienean; oraindik sarritan zailtasunak sortzen dira eguneroko hizkuntzak direnean, bereziki erabilera afektibo edo umorezkoetan, eta baita neurri batean artean erabilera lirikoa edo dramatikoa denean. Ertaroko Latina hitzegiten ziren hizkuntzetatik egiaz ezberdina izan eta eskolaren bidez bakarrik ikas zitekeen garaitik, bi geruza linguistikoen arteko aldea etengabe ezabatzen joan da; ohitura erretoriko nazionalak ohizkoa eta serioa den literaturatik desagertzen diren aldi berean, hizkuntza hitzeginak kultur hizkuntzaren, eta kultismoaren modulo edo klitxeetara gero eta sakonkiago egokitzetik sortzen da bateratzea; Ertaro berantiarrean aldiz hiztegian zipriztinen erara sartuz nabarmentzen zen, gaur ordea estruktura gramatikal eta fonemikoak ere egokitzen dira; horrela, hizkuntza hitzegina eta idatzia nahastu egiten dira bizitza eta bizitzaren kultura nahasten diren martxa berean; eta Luhan irakasleak nolabait iragarritako unibertsoa, zeinetan liburuen aroa gaindituta bait dago eta entzumenezko kulturaren atmosfera antzeko zerbaitek mundua inguratzen bait du, posible izan liteke baldin eta hortik aterako litzatekeen hizkuntza hitzegin horren pean idatziaren kultismo zama guztia geratuko balitz.

10. Baina hemen batez ere ikusi nabi duguna zera da: χοινη linguistikoarekin batera, beste hizkuntzek hizkuntza ezberdin bezala irauten dutela, eta egoera hori dela hizkuntzen arteko itzulgarritasuna egiteko aukera eman eta aldi berean itzulgarritasun hori ezartzen duena, eta horretarako sinestarazten du (eta maila honetan egia da) badagoela hizkuntza ezberdinen pean sustantzia semantiko eta sintaktiko hat, eta hizkuntza horiek horren estalki eta manifestazio ezberdinak baino ez direla.

11. Baina ahalegindu gaitezen egoera honetatik Literatura Latinoaren hasieren garaian Erroman nagusitzen zen egoerara, Literatura Helenistiko osoa (lehen Literatura, zentzurik zehatzenean) loratu, Erroma Italiatik kanpora hedatu, Kartago menperatu eta Greziaren inbasioaren garaira atzera egiten, hau da, gutxi gora behera III mendearen amaiera eta K.a.-ko II mendearen hasierara itzultzen. Garbi dago alor horretan bitzaren zentzu modernoan itzulpena deitu daitezkeen praktikak aurkitzen direla, Plauto eta Terentzioren Komedia Paliata osoa Atenasko Komedia Berriaren aleen itzulpena bait da. Baina praktika hori han hain berra eta gutxi finkatua izango da, non latinez ez bait dugu gure itzulpenari erantzun diezaiokeen hitzik apenas aurkitzen.

12. Plautoren komedien hitzaurreetako bitan (bata agian apokrifoa) grekeratik latinerako bere bertsioaren aipamena azaltzen da uortit (= uertit klasikoa) aditzarekin: Maccus uortit barbare eta «Makok barbarora itzuli zuen» edo «barbaro hizkuntzan» bezala itzuliko genuke. Baina ez uertere aditza, ezta reddere edo interpretari edo beste aditz batzuk ere ez dute zehazki izendatzen itzulpen ekintza guk ulertzen dugun eran, ez jada Plautoren garaian, ezta latin zaharraren beste edozein garaitan ere (traductio, translatio bezalako kultismo modemoek ertaroko formak erreproduzitzen bait dituzte, hain zuzen itzulpenaren kontzeptua finkatzen zenekoa eta horrentzat hitz zehatzak garatzen zirenekoa): hain zuzen itzulpenaren eta beste jarduera sozial edo literarioen arteko bereizketa, testu ilunen interpretazioa (interpretatio) edo imitazioa (imitatio, aemulatio), ez ohi da garbi azaldu; Terentziok edo geroago Zizeronek berak egiten dute dudarik gabe literaturen iraulketa, literatur itzulpena, baina ez dira konturatzen egiten dutena eta beste batzuk egiten dutena ezberdina denik: adibidez Estesikorok errezitazio epikoa kantu koraletara pasatzean (grekeraren barruan, nahiz eta genero bereizketak bi dialekto poetiko ezberdin esan nahi izan) egiten duen operazioa, edo Libiok aurreko analistek, grekeraz nahiz latinez idatziz jadanik kontatutako gertakizunak berriro errepikatzean (retractat) egiten duena, aurreko historiak historia berri batera murriztuz.

13. Eta antzinako Greziara itzultzen bagara, garai helenistikoaren aurrekora alegia, are gutxiago aurkitzen da gure itzulpen kontzeptuari erantzuten dion ezer: Tuzididesen lanetan agertzen da (IV, 50) μεταφραφεσθαι hitza, εχ ' Ασσυριων γραμρατων «hitz asirioetatik» eginiko gutun baten bertsioa aipatzean; beraz hor garbi dago itzulpen operazioa ez dela karaktereen transkripziotik urruntzen (transcribere litzateke aditz greziarrareri itzulpen literal latinoa). Herodotoren lanetan behin baino gehiagotan aurkitzen dugu ερμηνευειν hitza, bai hizkuntza ezberdineko jendearen arteko mezuak trasmititzen zituzten bai ieroglifiko egipzioen zentzua esplikatzen zuten interpretarien edo trutximanen iharduera adierazteko; baina aditz horrek (latinez bere baliokide arrunta interpretari litzateke) normalean, ilun dagoena (orakulo baten formula enigmatikoa deszifratu, testu zail bati glosak jarri) interpretatzeko edo argitzeko edozein modurentzat balio du. Eta grekera inperialean jada, adibidez Luzianoren lanetan (Quomodo historia conscribitur, 21) oraindik μεταγραφειν aditza aurkitzen badugu, hain zuzen izen propio erromanoak grekerara itzuli nahian ari den historialari bati buruz hitzegitean da. Egia esan, literatura greziar guztia errepasa dezakegu, bai kontserbatua eta baita galduaz dauzkagun notiziak ere, III menderarte, atzerriko hizkuntzen itzulpena deitu daitekeen ezer ere aurkitu gabe.

14. Eta gabezia hori, ordea, arraroa iruditu beharko litzaiguke, hizkuntza 'orientaldun' bizilagunez inguraturik bizi bait ziren greziarrak; haiek iraganeko mende askotako idazkera zeukaten, dokumentu, kontakizun epiko eta nolabait idatzi literario ugari zeuzkaten, eta horiek greziarren jakinmina piztu zezaketen, baina ez hori bakarrik, oraindik behar bezala ulertu ezin ditzakegun bideak medio, hain zuzen ohituren formazioan eragin zuten eta beraz baita poesia greziarrean ere, nabaria den bezala eta azken hamarkada hauetan Odisea edo Teogonia hesiodikoa bezalako obrentzat agerian jarri den bezala.

15. Beraz, gabezia hori, falta zena hizkuntzen arteko itzulpen kontzeptua bera izanez bakarrik uler daiteke. Baina nola aldi berean falta daiteke hizkuntzen arteko itzulpena?, hori bakarrik uler daiteke, —ez ahaztu itzulpena gauza arrunta den mundu batean haziak garela— pentsatzen badugu orduan falta zirenak itzuliak izateko hizkuntzak zirela, hizkuntz aniztasuna falta zen beraz. Bada, hauxe da hain zuzen itxuraz greziarren artean gertatzen zena.

16. Guk, gure eskola ohituran eta era berean beste hizkuntzekin analogia eginez, hizkuntza bat antzinako grekeratzat jotzen dugunean, ez dugu bakarrik ahazten alde batetik garai helenistikorarte dialekto hitzegin multzo bat eta bestetik genero poetikoetarako beste bat zeudela (grekera bezala irakasten dena IV mendearen lehen erdiko prosisten atikoa da, gero kiasiko bezala geratuko zirenena), baizik bestetik ahazten dugu greziarrentzat Greziako hizkuntzak baino ez zeudelako, grekeraz hitzegitearen barruan sartzen zirenak, eta beraz 'hitzegitea' berez 'grekeraz hitzegitea' bezala zen, gainontzekoa moteltasuna zen, βαρβαριζειν, barbaroz hitzegitea, modu desegokian ηitzegitea bakarrik dei zitekeena.

17. Zehaztu behar da Homerorengan oposizioa ez zela artean itxuraz hain itxia, γλοσσα 'hizkuntza' metafora azaltzen bait da (bere entzuleentzat dudarik gabe izaera metaforikoa bait zeukan) alor akeoko herri ezberdinen hizkeren ugaltasunaz hitzegitean (αλλη δ' αλλων γλοσσα, «bata batzuren bizkuntza, bestea besteena»), eta baita beste alorrekoen ugaltasunaz hitzegitean ere, Priamori laguntzera etorritakoez hitzegitean, alegia, troiarrek (hots, frigiarrek), lizioek, traziarrek, etabarrek, dudarik gabe greziarrentzat ezezagunak ziren hizkuntzak bait zeuzkaten; baina ez da ahaztu behar beren gizonek etengabe hitzegiten dutela eta beste alorrekoekin interpretan premiarik gabe ulertzen direla; baina hori ez da horrela gerran, poesian baizik, hemen pertsonaia bezala hartzean, derrigorrez hitzeginarazi behar zien eta horretarako noski beren hizkuntza eman zaie, epopeiako heroiena, jainkoena beraiena bezalaxe, Greziako diaiekto epikoa.

18. Nolanahi, V-IV mendeen atikoaren eremuan ikusten dugu hitza hizkera bitxi, ezohizko, anormalean espresioak aipatzeko bakarrik erabiltzen dela (hemendik sortuko ziren lehen hiztegiak, glosario edo hitz arraroen eta beraien baliokide normalaren zerrenden osaketaren bidez, gaur egun glosa bezala deitzen direnak), eta ez dago atiko bakar batean beste hitzik guk «hizkuntza» edo «hizkuntzak» bezala deitzen duguna izendatzeko. Beraz, ελληνιζειν ez da 'grekeraz hitzegitea', 'ondo hitzegitea' baizik, 'hitzegitea' bere zentzu osoan. Oraindik, beozioen edo espartanoen hizkeraz komentario farregarriak egingo dituzte atenastarrek, eta Aristofanesek bere komedietan parodiatu egingo ditu; baina hemendik haruntzago dagoen guztia, eta barbaroekin nolabait komunikatzen ziren arren (interpretarien bidez, eta horiek, noski grekeraren barruan zeuden barbaroak ziren eta ez alderantziz), guzti hori gizatasunetik beretik at dago, haurtxoen hitzak edo animalien orroak bezala; berez hitzegitea deitzen denetik ateratzen den guztia gauza bakar batean nahasten da, aurre-hizkuntza edo hitzegiteko ahalegin antzeko zerbait agian; atzerriko hizkerak beraien atzerritasun propioaren arabera bereizten bait dira, tximinoaren deiadar ezartikulatuaren berdin-berdina, Poeren ipuinean bezala; eta hor dago argiboen korua, Kasandra troiarraren deitoreak entzutean (Eskiloren tragedian azkenik grekeraz hitzegin baino egin ezin duena, ordea), txorien txorrotxioekin konparatzen dituena.

19. Oharpen hauen aurrean, greziarren nazionalismo avant la letre antzeko zerbaitean edo itsukeria abertzale batean berehala pentsatzen duena oker handi batean eroriko litzateke, eta hori, puntu honetan erantzun nahi diot. Ikuspegi historizistaren betiko bizioa da, dauzkan kontzeptuak nahi eta nahi ez historian sartzea, teorikoki historia beraren kanpoko edo aurreko bezala aldarrikatzen dituen munduari aplikatzeko. Horregatik, gai honi dagokionez, 'hizkuntza' (nazionala) edo 'nazio' kontzeptuen inposaketak arazo osoa faltsifikatzen du; aldiz, esan beharrean gaude, 'greziarrentzat' ez zegoela ez itzulpenik ez hizkuntzarik, edo grekera haino beste hizkuntzarik esateak adierazi nahi du 'errealki' eta ez ideologikoki, ez zegoela ez itzulpenik ez hizkuntzarik; eta hain zuzen giza hizkuntza edo kultur hizkuntza bat baino ez zenean, ez zela ezta bat ere, hizkuntza edo kultura bezalako gauzak falta zirelako. Antzinakoaren eta gaurkoanen artean nola edo hala parekotasun bat ezarri nahiko bagenu, antzinako grekera ezin konparatuko litzateke gaurko edozein hizkuntzarekin, baizik, izatez gero, mendebaldeko hizkuntzen multzoarekin konparatu beharko litzateke, zeinaren komunitateaz hitzegiten gorago hasi bait gara, eta analogia hori bi gauzen arteko harreman genetikoaren erabat berdina da, hau da, grekera bere egoeran gurean Mendebaldeko hizkuntzen χοινη-arekin konparagarria bada, hori, hau haren bilakaera den neurrian izango da, aurrerago garatzen ahaleginduko garen bezala.

20. Egia esan, K.a. III mendearekin gauza bat gertatzen da, idatzi barbaroak grekerara itzulita ez egotea bat-batean harrigarria gertatzen dela, jada hizkuntzak eta itzulpena badaudela jakitea guretzat harrigarria izan daitekeen bezala, hain zuzen egoera aldatu dela adierazten digularik horrek. Harridura horren lekukotasuna Aristeasen Epistolan aurkitzen dugu, Hirurogeitamarren itzulpenaren aurkezpen antzekoan, aurrerago aipatuko dugunean, non kontatzen bait zaigu nola erregeak, Pentateukoaren grekerazko bertsioa irakurri ondoren hau esaten dion Demetriori: «Hain gai garrantzitsuak dauzkan konposaketa bat edukita, nola ez da ahalegindu orain arte historialari edo poeta bakar bat ere gogoetaren bat egitera?», eta hark erantzuten dio: «Legearen erredazioa gauza sakratua (σεμνην) eta Jainkoak sortua delako»; eta kontatzen dio nola Teopompo historiagileak (III mendeko lehen hamarkadetan hila) ezin izan zuen lan hori burutu gaisotasun bategatik, eta nola Teodektes tragikoa (garai berean bila, Alejandroren kondizipulua) ahalegin berdinagatik itsutasunarekin zigortua izan zen.

21. Demetriok testu honetan ematen duen esplikazioa, alegia debeku erlijiosoagatik ez zela egin (eta gainera gehitu behar da grekerara ez zela itzuli ez Biblia, ez liburu barbaro bakar batik) gure azterketarako egokia da: azken finean Jainkoak debekatzen bait zuen, jainko hebreoaren zentzuan, hau da Historiaren jainkoak bereziki, Historiaren Legeari berari zitzaion menpetasunak, mundu jakin batean mundu horrekin konpatiblea ez zena sortzea galerazita zeukana; aldiz orain, mundu helenistikoan sortarazten zuen, hau da, bere zirkunstantzia berezian, gertaera eta zirkustantzia arteko bereizketa —nahiko desegokia— egitearren, hau ikuspegi historizistaren ezaugarria delarik.

22. Beraz, zerbait aldatu da modu erabakiorrean K.a. III mendearen erdialdera aztertzen ari garen fenomenoa agertzeko. Aldaketa horrekin lotuta jarri beharrean gaude (baina inolako kausa-efektu loturarik finkatu gabe) grekeraren alorrean gizon barbaro asko eta garrantzitsuak sartzea, hau da, grekera ez beste hizkuntza bat ama hizkuntza bezala zeukatenak; sarrera hori zabalik zegoen batez ere IV mendean Isokratesek zehazki aldarrikatu zuenetik griegoa izatea ez zela baldintza natural bat arraza edo jatorriaren araberakoa, baizik παιδεία-ren baitan zegoela, guk kultura deitzen dugunaren antzeko zerbaiten baitan. Horrela, Txipren jaio eta seguraski ama hizkuntza fenizioa zuen Zenon Estoikoari dagokionez, Pohlenz-ek modu egokian nabaritu arazi du baldintza linguistiko horretatik aterako zuela hain zuzen Gramatikarekiko bere interes berezia, nolabait berak sortu bait zuen, hizkuntzaren estruktura eta hitzen funtzioari buruzko estudiora bereziki bideratutako aparteko zientzia bezala.

23. Eta bestetik, printze mazedonioak dauzkagu: Alejandro I Joku Olinpikoetan helenoa bezala onartua izan zenetik, Mazedonia izatez erdi greziarra zela nabariagoa zen, eta orain Filipok bere seme Alejandro (zeinen ama hizkuntza ez bait zen grekera, nahiz eta mazedonioa grekeraren auzokoa izan, baina ez bere dialektotzat jotzeko modukoa, ez behintzat latina bera izan zitekeena baino gehiago) Pelan hezitzen jartzen du lurralde barbaroan finkatutako Estagira kolonia greziarretik ateratako irakasle batekin, Aristotelesekin hain zuzen, eta litekeena da hau ere haurtzarorik elebiduna izatea.

24. Baina testuinguru honetan elebitasunaz hitzegitea, oraindik finkatu ezin dugun bikoiztasun bat berriro egitea da: Alejandro Handiak edo «Aristotelesek berak» grekera ikasi behar izateak ez du esan nahi munduan, οιχουενη lurrean, sartu zirela besterik, giza hizkuntzan eta kulturarenean sartu zirela, estudio honetan desmontatzen jarraituko dugun beste bikoiztasun bateko hitzegiteko era ez zehatzarekin esanda. Egia da barbaro multzo handia mundu helenoaren barruan sartzeko prozesu horrek eta mundu gizatiar hori ordena desberdineko eremu geografiko batean Alejandroren konkisten bidez hedatzeak derrigorrez ekarri behar duela hizkuntza berdin eta sinplifikatu bat, hizkuntza ofizial bat, χοινη-helenistikoa, barbaroentzako grekera bat, zeinetara egokitu beharko bait dira epe motzean sustrai zaharreko griegoak ere (Teokriroren XV. idilioko sirakusar emakumeak bezala).

25. Hizkuntza-kulturaren hedapen eta berdintze hori aurre baldintza bat izatea grekera hizkuntzen artean hizkuntza bat izatera pasatu eta itzulpena posible izan zedin, ez da bat-batean azaltzen den gauza, guztiz alderantziz baizik. Prozesu horrek berekin eraman behar du derrigonez bere kontrarioa eta osagarria: Nordenek garai haiei zegokienez bere Agnostos Theós-en esaten zuen moduaren antzera, «garbi ikusi behar da ekialdekoaren helenizazioa gutxienez konpentsaturik dagoela helenikoaren orientalizazioarekin»; horrela hemen formulatu dezakegu baita griegoaren batasuna barbaroaren dibertsifikazioaren lagunkidea izan behar dela, hurrengo zentzuan hain zuzen: hizkuntza-kultura batez ere bere kanpokaldearentzat eskuragarria egiteak kanpokalde horretan ugaltzeko joera piztuko balu bezala; arte lanekin erreproduzio munduan gertatzen denaz W. Benjaminek zorrozki egin duen azterketan bezala, tinkoa bihurtzen dena, eta beraz profanoarentzat ulergarria dena, bere materiatik bereiztu eta infinitoki biderkatzen da materia ezberdinetan.

26. Mugimendu honek bi forma osagarri eta kontrajarri har ditzake: A) batean, grekera asimilatu duten eta beraz grekerara asimilatuak izan diren barbaroek uste dute grekeraz adierazi ditzaketela beren jatorrizko hizkuntzetan formulatuta zeuden gauzak. Horrela aurkitzen gara Beroso edo Maneton bezalako idazleekin, guregana iritsi denaren arabera, grezierazko liburuetan idatzi zituztenak beren jatorrizko herrien, fenizio edo kaldeoen mito eta ohiturak. Baina hori itzulpena izatetik urruti dago oraindik, eta ez dakigu zenbat hurbilduko ziren hori izatera zenbait eskuliburu praktikoren grekerazko bertsioak, batez ere Magon kartagotanaren nekazaritzakoa, zeini buruz garai honetarako hitzegiten bait zaigu. Eta Cheches (Tzetzes) filologo bizantinoak Plautori egindako ohar batean, Parsons-ek bere The alexandrian library, 109 or. liburu ederrean jaso eta komentatuan, esaten zaigun arren nola Ptolomeo Filadelfok Alejandriako biblioteka osatzean «liburuak herri eta hizkuntza guztietakoak ziren, eta erregeak itzuli arazi egiten zituen ahalik eta hobekien zainduz bere hizkuntza propioan interpretari onen bidez», adierazmoldeek beraiek susmatu arazten digute lanaren imajinazio guztia, garai bizantinorako arruntak ziren kontzeptuen bitartez ikusia dagoela, 'itzuli' eta 'hizkuntzak' bezalakoen bidez (ikusi nola grekerari 'bere hizkuntza propioa' deitura bitxia ematen zaion). Baina, hain zuzen urte horietan azaltzen zaigu inolako zalantzarik gabe itzulpenaren fenomenoa, ezagutzen dugun lehen egiazko itzulpenarekin.

27. Lehen itzulpen hori Bibliarena da, edo zehazkiago esanda Pentateukoko liburuena (geroago beste liburuak gehituko zitzaizkienak) Alejandriako komunitateko (garai haietan erbesteko komunitate judurik dizdiratsuena dudarik gabe) Hirurogeitamarrena izenarekin ezagutzen den bertsioa, griego judu talde batek egina. Baina, agian, irakurleak egiazkoa ez dela pentsa dezakeenez (ikuspegi historikotik onargarria ez, alegia) gertakizun hain ben trovato bat, grekerara itzuli zen lehen liburua (eta beraz, besterik gabe lehen itzulpena) juduen liburu bat izatea hain zuzen, historiari buruz inolako espekulaziorik egin duen susmorik gabeko pertsona batek egindako baieztapena eskaintzen dut, Pauly-Wissowaren Real Enciclopedian LXX-en bertsioari buruzko artikulu ederraren Hutsch-ena hain zuzen: «Denbora historikoan egin den itzulpen ahaleginik zaharrena da», autoreak hemen «denbora historiko» adierazpen bitxiarekin azaltzen duen salbuespenak eduki dezakeen zentzua alde batera utziz.

28. Hirurogeitamarren itzulpenaren ezaugarria, hitzaren zentzu modernoan egiazko itzulpena izatea da, hau da, liburu judaikoetako gaiak Greziako ohitura linguistiko eta literarioetara egokitzetik edo parafraseatzetik urrutien dagoena; aldiz, hitzez hitzezko itzulpena da, gure artean esan ohi den bezala: hebraieraren puntuazio zeinu bakoitzari (esaldi amaiera edo inflesio bakoitzari), grekeraren bat dagokio leku berean, eta hitz hebreo bakoitzari (semantema), salbuespen gutxi eta esplikagarri batzutan izan ezik, hitz griego bat. Ez du garrantzi handirik itzulpen biblikoaren izaera griego berezia aipatzeak; aipatu daiteke zentzu batean grekera semitizatua dela, hitz batzuen balio semantiko eta eraiketa sintaktikoen aukeraketagatik, grekeran arraroagoak izan arren, hebraierazkoak literalkiago adieraziko lituzketelako; edonola, Deissmannek adierazi zuen bezala, arazorik gabe kokatzen da χοινη helenistikoaren barruan, zeina orohar lengoaia malgua eta barbarismo eta solezismo guztientzat irekiagoa bait zen, jatorri ezberdinekoa eta askotan grekera bigarren hizkuntza bezala zeukaten jende askok erabilia izateak horrelakoa izatera behartzen zuelako. Garrantzitsua da, testua irakurgarria zela nazio helenistikoetako griegoentzat, eta aldi berean testu hebreoko liburuak eta esaldiak egiatan erreproduzitzen zituela.

29. Eta hain zuzen horrelako produktu linguistiko baten agerpena izan zen garai hartakoentzat beraientzat hain berria eta harrigarria gertatu zena, eta miraritzat jo zuten. Horrela, Filonek, geroago (K.o. I mendearen erdialdera) horri buruzko notiziarik interesgarrienak ematen dizkigu, itzulpen horren ekintzari προφητευειν deitzen dio, itzultzen oso zaila den aditzarekin (προφητης-tik eratorria: 'profeta') 'orakuloko ahotsean aldarrikatzea', 'jainkotasunaren eraginaren pean hitzegitea', San Pablok Korintioei epistoletan erabiltzen duen bera, kristau fededunen bilkura komunitarioetan sortzen zen ahozko manifestazio berezia behin eta berriz aipatzerakoan; hona hemen Filonen testua (De uita Moisis, II, 7): «Jainkotasunak hartuta bezala (ενθουσιωντες), ahots inspiratuan aldarrikatzen zuten (προεφητευον), ez batzuek batzuk eta besteek besteak, baizik guztiek hitz eta orazio berdinak (ονορατα χαι ρηματα)». Eta aurrerago, testu beraren bi bertsioen parekotasuna goraipatuz, gehitzen du, grekera eta kaldeoa (hebraiera, alegia) ulertzen dituen edonork «Ahizpa bezala, eta are gehiago, bat eta bera bezala antzemango ditu»; eta horrela, konparatzen dituztenak «Harrituta geratzen dira, gizon haiek ez interpreteentzat (ερμηνεας), baizik misterioen (ιεροφαντας) errebelatzaile eta profetatzat (προφητας) joaz».

30. Baina batez ikustarazi nahi dugu itzulpen leial baten agerpenak, testu «berbera» hizkuntza ezberdinetan erreproduzitzeko aukerak alegia, bi adierazpen linguistikoren pean egongo zen gauza berean sinestea zekarrela berarekin, hau da, esanahi abstraitu, bipostasiatu, egindako hat badagoela sinesten dela. Horretarako, ez dago ezer garbiagorik Filonen testu berdineko pasarte hau baino, non esaten bait zaigu «Bakar batean bat egin zuten hitz propioek hitz propioekin, helenikoek kaldaikoekin, haiek adierazten edo esaten zituzten (δηλουρενοις) ekintzekin erabateko adostasunean». Geroago, Hirurogeitamarren itzulpenaren inguruan gero iraungo zuen ahozko tradizioan, guzti hau leienda batean bilduko zen, alegia hirurogeitamar interpretariak banakako zeldetan itxi zituztela, eta ozenki beraien bertsioak irakur zitzaten kanpora atera zituztenean, letraz letra denak bat zetozela.

31. Horrela sortu zen Hirurogeitamarren inguruan itzulpen posiblearen mitoa, Babelgo dorreko hizkuntz aniztasunaren mito zaharraren mito osagarria eta antitetikoa (juduen honen antzera, kristauek, urte beretsuetan sortua ere, duten Mendekostearenean baino argiagoa). Mito historikoa da, horrela deitu badaiteke, historia abiatzen den une mitikoaren parean: pertsonen arteko komunikazio eza, lengoaia amankomunaren ezintasuna, prozesu historikoaren oinarrian bertan dagoena, amaitzear eta errendizio egoera lortzear dago hizkuntzen arteko itzulpenaren etorrerarekin, hizkuntzen arteko parekotasunarekin, lengoaia unibertsalaren egoeraren lehen argitzearekin, non historia itxiko bait zen, itzuliz eta halere itzuli gabe Babelgo dorrearen aurreko egoerara, egoera paradisiakoa, non hizkuntza bakar bat egonez, ez bait dago ezta hizkuntza batik ere, bitartekotzarik gabeko izpirituaren manifestazio librea baizik.

32. Bien bitartean, K.a. III mendearen bigarren hereneko urte berdinetan hain zuzen, giza historia ikuspegi historizistarekin ikusten jarraitzen dutenak zur eta lur utziko dituen bateratasun harrigarriarekin prozesu berbera garatzen da kontrako zentzuan, nahiz eta oraingoan erlazioa ez gertatu grekeraren (= hizkuntza) eta Ekialdearen artean, baizik grekeraren eta Mendebaldeko Barbariaren artean: B) lurralde barbaro helenizatu berrian galdutako barbaroak, hizkuntzaren (grekera) altxor propioak beste hizkuntza batzutan (barbaroetan) erreproduzitu eta adierazi daitezkeela sinestera iristen dira; nolabait esatearren, grekeraren itzulpena kanporantz eman daitekeela pentsatzera. Halaxe, literatura latinoa hasten da, eta hain zuzen Odisearen itzulpen batekin hasi ere, Erroman finkatutako Magna Greziako griego bat delarik egilea, Tarentoko Androniko alegia, Italiako hegoaldeko hiri griegoengatik Pirrorekin Erromak izandako gerren ondorioz esklabu egina, eta Erroman egonik Livia familiarekin iaregindakoa, ziur aski bere trebezia musikal, poetiko eta pedagogikoengatik, eta noski, Livio Androniko izenekoa. Berari buruz esaten da latinez konposatu zuela, neskatxa erromatarrek abestu zezaten, ereserki bat, dudarik gabe partenio antzekoa (adibidez, Alcmanena Espartako neskatxentzat, bere zati bat ezagutzen dugularik), eta baita tragedia edo komedia batzuk, seguru jatorrizko grekoetatik itzuliak, Nevio eta Plautok jarraituko zuten konposaketa eta bertsifikazio tradizioan.

33. Baina, batez ere kontserbatzen direnak bere Odusiaren berri eta bertso aipamenak dira, arazorik gabe grekeratik latinerako lehen itzulpentzat jo ditzakegunak, hau da, grekeratik 'kanporako' lehen itzulpentzat, eta aldi berean berezko literatura latinoko lehen testutzat (aro literarioaren aurreko manifestazio folklorikoei buruzko noiz behinkako aipamenak baztertzearren), eta beraz lehen hizkuntzatik independizatutako literatura guztietako lehena. Odusiaren lehen bertsoa iritsi ere egin zaigu, eta Odisearen lehen hexametroko lehen bi herenekin konparatu dezakegu, hizkuntzen arteko korrespondentzia literalaren miran hasberria aztertzeko aukera ematen digun adibiderik onena bezala:

Korrespondentzia erabat zahatza lortzeko ahalegina, zeinak adierazten bait du grekerazko hitz bakoitzari hizkuntza berrian dagokiona aurkitzea espero delako fede lañoa, uersutum epitetoaren hautaketan garbi azaltzen da, erro bezala uertere aditzarena bait dauka, hain zuzen grekerazko τρεπω-aren parekoa', zeinaren erroa jatorrizkoaren πολυτροπον epitetoko bigarren bitzean bait dago; edo insece aditzaren erabileran, Andronikoren garaian jada forma zaharkitua dudarik gabe, εννεπε itzultzeko, forma arkaizantea ere ordurako lengoaia epiko griegoan. Eta oraindik adierazgarriagoa dena: jainkotasuna hera itzultzeko premiak, Musak, μουσα, latinaren barruan bizitzen den pareko jainko batean sinistarazi dio zalantzarik gabe, eta han Camena (itxuraz, iturrien jainkosa baten izena, musak ere ziren bezalaxe) aurkitu du, eta Musa homerikoa itzultzeko balio izan du (latinean Musa hitza sartzea, bi belaunaldi geroago Enioren lanetan agertzen den bezala, itzulpenaren praktika ulertzeko moduan bilakaera baten fruitua izango zen).

34. Lehen itzulpen erromano honetaz beste bi gauza azpimarratu behar dira: bata, oraindik ez dela erritmoa literalki itzulgarritzat jo, eta Liviok, bere Odusia, saturnioan, fauno eta olerkarien (vates, uates: bardoak, profetak, kantariak) bertso zaharrean idatzi behar izan du, Neviok dioen bezala, ahalegin ikaragarria eginaz bi zentzutan: bera, griegoa izanik, poesia griegoaren konbentzio erritmikoentzat erabat arraroa den bertsifikazio batera egokitzea, eta bestetik, ez bakarrik poesia landuarentzat, baita literaturarentzat ere, ahozko tradizioa eta tradizio iliterato eta barbarodun bertso italiko bat egokitzea, latinoen formula sakratu, pregoi eta kontakizun epikoentzat erabilia, dudarik gabe mende batzuk geroago herri zelta eta germanikoen ohitura poetikoetan aurkitzen dugunaren antzekoa. Ikusten da, beraz, lengoaiaren erritmoa hizkuntzaren beraren zati osagarri bezala sentitu dela, eta ondorioz, Libiok hasi nahi zuen hizkuntza batetik bestera pasatzeko lanean sartua bezala ere, nahiz eta guri nahiko garbi azaldu lengoaiaren erritmoa, alde batetik, hizkuntzaren estruktura eta konbentzioen pean dagoela (horrela, hizkuntza bitxi ulergaitz baten erritmoa, neurri batean antzemateko modukoa da atzerriko entzuleentzat), eta bestetik, tradizio poetiko batek arautua den neurrian, kulturaren zati bat dela, konbentzio linguistikoaren gainetik dagoen konbentzio bat. Aurrerago bakarrik, Eniorekin aldenduko da lenguaiaren erritmoa hizkuntzatik (antzerkiko bertsoak, aurretik latinean naturalizatuak, beste gai bat bait dira), eta hexametro latinoak hasiko dira, baina horrek prozesu osagarria dakar, hizkuntzaren estrukturen aldaketa handi bat bertan sartu diren bertsoen ondorioz, metrika batek berekin daraman kultur zama osoarekin.

35. Eta bestea, seguraski Erroman Odisea itzultzeko erabiltzen den erizpidea testu pedagogikoena dela (Odisea zen, bai, lehen letretako maisuek haurrei irakurtzen eta idazten irakasteko nagusiki erabiltzen zuten testua) eta beraz Odusia, Erromako familia onetako semealabei (Androniko bera, eskolako litterator edo maisu bezala aipatzen da) letrak irakasteko erabiliko zen nagusiki, nahiz eta orain alfabeto erromanoko letrak, abezedarioa irakasteko izan; zeina bestalde, Mendebaldeko alfabeto griegoen piska bat aldatutako barietatea baino ez bait zen (alfabeto griegoen aldaketak ziren baita ere mende batzuk lehenagotik Italia eta Mediterraneoko beste leku batzuetako hizkuntza barbaroetan idazteko sortzen joan zirenak). Hau da, Andronikoren lanarekin, pedagogia da benetan aldatu dena. Historiak Erromaren gain (mundu helenistikoko hizkuntza erdigrekodun beste erresuma marginatu, erdibarbaroen gain bezala) ezartzen zuen presio kontradiktorioa, alde batetik kulturaren armak hartzera behartuz (nabarmenki Alejandrok mundua konkistatzeko erabili zituenak), eta bestetik, harrotasun nazionala zela medio (eta ondorioz griego eroriak, graeculi-ak gutxietsiz) nazio berria batzeko eta sendotzeko beharrezkoa zena, horrelaxe konpondu zen: kultura irauliz: haurrei irakurtzen irakatsiz bai, baina aberriko bizkuntzan irakurtzen irakatsiz. Beraz beste hizkuntza batzutan ikasi daiteke poemak irakurtzen, eta kultura ez dago hizkuntzari lotuta.

36. Mundu griegoak bere inguruko Barbarian sortarazten duen mugimendu hau ahalik eta hobekien ulertzea komeni da: propioa dena bestearenean ugaltzeko prozesua da, Mendebaldeko historia osoaren legea izango bait da. Greziak eremu barbaroak edo Barbaria bere egiten dituen bitartean, griegoen aberastasunen eta asmakizunen jabe egiten da, mundua zabaltzea baino ez da (eta noski, orain ulertu nahi dugun jauziaren prestaketa ebolutiboa izango da); baina Barbariara esportatutako aberastasun horien artean Barbariak aberastasunaren ideia (kultura, jakituria, artea, literatura) bera inportatzen duen unean, une horretatik abstrazio egingarri bat edukiko balitz bezala da, eta hemen ere hau esan izan balitz bezala: «ez dago merkatari griegoen txanponak erabili beharrik, guk ere beraiengandik ikasi bait dugu txanpona egiten». Eta horrela, eremu berriak (Erroma, adibidez) eremu helenistikoarengandik independentzia lortzen duen eta bere hizkuntza propioa daukan unea da hain zuzen mundu helenikoa funtsean errepoduzitzen (eta jada jarraitzen ez duen) duena. Freuden jatorrizko hordaren semea bezala, aita asasinatzen duen unean hasten da aita erreproduzitzen bere gorputzean.

37. Horrela, latinoek beren literatur hizkuntzarekiko ardura garatu eta latinez garbizale bihurtzen direnean, beste barbarismoen artean, eta literatur genero ospetsu eta zorrotzen artetik bederen, barbarismo bat gehiago bezala helenismoen erabilera baztertuz, orduan ari dira grekera egiaz erreproduzitzen, hori bait da (mundu helenistikoan) literaturaren, literatur kritikaren, hizkuntzak berekiko egiten duen erreflexioaren eta honen ondoriozko gramatika eta erretorikako aginduen asmatzailea. Eta mugimendu horren kontraesana, zeinaren arabera griegoa latinoan erreproduzitzen bait zen, azkenik eta ia modu komikoan azaltzen da Zizeronek Tusculanas-en (I, 1,1) egiten duen aldarrikapen abertzalean, filosofia latinez jartzeko ahalegina justifikatzen duenean: «Bizitzeko modu zuzenari dagozkion arte guztien izateko arrazoia eta horien ikasketa filosofia deitzen duten jakiteko grinan sartuak leudekeenez, uste izan nuen nere eginkizuna estudio hau letra latinoekin argitzea zela; ez filosofia letra griegoekin eta irakasle griegoekin eskuratu ezin zitekeelako; baina nik beti pentsatu izan nuelako gureek gauza guztiak beren kabuz modu jakintsuagoan aurkitzen zituztela, edo greziarrengandik jaso ondoren, hobeak bihurtzen zituztela, lantzea merezi zutela ikusi zituzten haiek noski»; bere latinean askoz propioagoa geratzen den harrokeria (cum omnium artium quae ad rectam uiuendi uiam pertinent ratio et disciplina studio sapentiae quae pbilosopbia dicitur contineretur, hoc mibiLatinis litteris inlustrandumputaui, non quia pbilosopbia Graecis et litteris et doctoribus percipi non posset, sed meum semper iudicium fuit omnia nostros aut inuenisse per se sapientius quam Graecos aut accepta ab illisfecisse meliora, quae quidem digna statuissent in quihus elaborarent), zeina, Bickel-ek adierazten zuen bezala, testu platoniko berantiar (Epinomis edo Apéndice a las Leyes, 987 e) baten gisara esana bait dago, non bere kontzientziaren baitan sartzen hasi berria den griegoa, garai helenistikoaren hasieratik gertu, griegoena aldarrikatzen bait du Ekialdeari dagokionez.

38. Alabaina: Hirurogeitamarren eta Andronikoren lanekin itzulpena bi zentzuetan posible bihurtzen hasi, eta narrazioak eta poesia eta ideiak, kultur aberastasunak hizkuntza batetik bestera irauli daitezkeela onartu denez gero, ikus dezagun piska bat gehiago behinik-behin erreproduzioa deitu dugun prozesu horrek dakarrena. Izan ere, 'hizkuntza iraulketa' edo 'erreproduzioa' esaten dugunean, gu geu ere, itzulpena egintzat ematen den munduan bizi garenok, oso erraz erortzen bait gara perspektibazko hutsegite batean, pentsatuz erreproduzitzen denak erreproduzio aurreko gauza bera, erreproduzitu ezin dena izaten jarraitzen duela; iraulketa prozesua gauza pasiboa bezala ikusten dugu, eduki baten eta edukitzaile batzuren artean gertatzen den zerbait bezala, iraulketa prozesuak edukia eta edukitzaileak beren izatean eragingo ez balitu bezala. Baina gure pentsatzeko modu oker hau, K.a. III mendean aipatzen dugun itzulpen prozesua posibletzat jo izanaren ondorioa da. Beraz, historiatik ateratzen garelako itxurak egin behar ditugu, gauzen historia beste era batera ulertzeko, alegia, gauzen historiak bizirik irauteko behar duen ideien aurrerakuntzarekiko menpekotasunik gabe.

39. Arazoak, egia esan, planteamendu metafisiko garbi bat ametitzen du: bataren eta zenbakiaren arteko auzia da: zenbakiak osatuta dauden unetik bakarrik jotzen da bata zenbaki bat bezala (multzoaren muina den unitate bezala); orduan jotzen da bata lehena bezala; baina zenbakietako lehenengo hori funtsean kontradiktorioa da: berak inoiz ez bait du izan lehenengoa izaterik; bata, zenbakien aurretik, zenbakietatik kanpo, ez bait da zenbakia, hau da, errealitate ez numeriko batentzat ez bait da ezer. Bere bikoizketan, berarekin kontrajartzean, bian hasten da bata izaten, hor hasten da bere unitate izaera gauzatzen. Baina aldi berean, gauzatze horrek berdinaren eta ezberdinaren arazoa dakar: izan ere, bia zenbaki bat izan dadin, zenbakia sortu dadin (eta beraz bata), biak, esan duguna izan behar du: bere bikoizketa, bataren errepikapena (bi sagar egon daitezen, beren ezaugarri bereziari uko egin behar diote eta 'sagar' kontzeptuaren errepikapen hutsak baino ezin dira izan); baina, bi gauza, gauza bera izan daitezen, mundu (historikoki eta metafisikoki hitzeginaz) benetan arraro eta kontradiktorio bat behar da, hain zuzen gure mundua (gizakiona lehenik, esan nahi dut, eta bigarrenik Mendebaldekoa deitu dezakeguna, kontzeptuen errealizazioak bideratua, itzulpenaren errealizazioarekin sortzen ari dena); izan ere, beste edozein mundutan bi gauzak beraien artean hain ezberdinak eta arrotzak izango dira, non ezingo bait dira sekula bi gauza izan (eta beraz, bakoitza ezin izango da gauza bat) edo biak hain egiaz izango dira gauza bera, non ezingo bait dira sekula aldendu gauza beraren bi ale ezberdin bezala, baizik bat baino ez da egongo, eta beraz, ez da egongo bakar batik ere.

40. Hizkuntzen arteko itzulpenaren garaian sortu berria den 'Grezia/Erroma' bikoiztasuna egoera metafisiko horren adibide ona da; eta dudarik gabe, ez adibide inozente bat, baizik gauza ezberdinak bi eta gauza bera direneko legeak zuzendutako mundu horren behin betiko oinarria hain zuzen; zeinaren ondoan jarri bait daiteke 'Judu/fedegabeak' bikoiztasuna, kontrako zentzuko itzulpenak sortua; baina hemen batez ere, 'Grezia/Erroma' kontrajartzen dituena aipatzen jarraituko dugu, guretzat gaia garatzeko argiagoa delako. Horrela, une honetan bi hizkuntza daude, latina eta grekera, eta grekera beraz hizkuntza bat izaten hasten da. Baina, zer esan nahi du latina eta grekera bi hizkuntza direla (hemendik aurrera antzinako munduko bi hizkuntzak)? Horrek esan nahiko du, alde batetik, ez direla hizkuntza bera (batetik besterako itzulpena posiblea eta beharrezkoa izan dadin), eta bestetik, bat eta bera direla, nahiz bata nahiz bestea hizkuntza direlako.

41. Beraz, han guretzat egoera zentzugabea bezain ulertzen zaila da: halaxe da, zentzumen libreak eskatu beharko lukeena egiaz ezberdinak edo egiaz gauza bera izatea da. Eta bi bideetako bat hartzen badugu, arrazoi onak dauzkagu latina eta grekera, Erroma eta Grezia bezalaxe beraien artean hain gauza heterogeneoak izanik eta beraz bi gauza izan, eta bikotea osatzea pentsatzea ezinezkoa dela baieztatzeko.

42. Grezia hiri eta herri multzo bat da (helenistikaurreko Heladeaz ari naiz, Tales eta Sokratesen artekoaz), barne loturaren printzipiorik gabea (unitate politikoak daudenean, bere barne kontraesanak bezala garatzen dira bere barruan), muga derrigorrez zehaztu gabeekin (Greziaren amaieran, bere kontzientziaren garaian, Isokratesek definitu nahi duenean nor den griegoa eta nor ez, παιδεια-n oinarritu behar da, hezkuntza eta kultura forman, azken finean griegoa izatearen kontzientzian bertan), eta indefinizio horrexegatik fenomeno bitxi bat da, kontserba ezina, errepika ezina; griegoa izatea gizona izatearekin nahasten da (grekera hitzegitea hitzegite hutsarekin nahasten den bezalaxe) edo ez du ezer esan nahi. Erroma, hasieratik amaiera arte, zentrotik hasitako munduaren antolaketa da eta muga zehatzak ditu (bide nagusien sistemak eta Inperioko lime-en trazaduak Erromaren beraren eskeletu osoa eskaintzen digute) eta beraz, unitate ororen eredu bezala osatzen da, lehenik betikotasunerako eta gero errepikapen amaigaberako joera duena; erromatarra izateak titulu juridiko bat esan nahi du, berunezko orri batean inskribitua egon daitekeena, errolda jakin batean sartuta egotea esan nahi duena, eta latina hitzegitea ez zen ezinbestekoa edo erabakiorra, baizik oso komenigarria, eta gutxienez grekera hitzegitea (grekera helenistikoinperiala) nahiko izan zitekeen haren ordez, baita gobernuaren administraziorako ere. Grezia, bere hizkuntza batzen denean desagertzen da; Erroma, alde batetik Ekialdeko eta Mendebaldeko Inperioaren arteko zatiketa linguistikoa sakontzen denean, eta bestetik, latinaren beraren nagusitasuna hizkuntza askotan zatitzen denean. Poesia grekoaren lorealdia (garai helenistikoan) Literaturaren instituzioarekin biltzen da; kultura poetiko erromatarra Literaturaren barruan jaiotzen da, eta Erroma bera hil arte inoiz gehiago ez da berriz literatura izango. Beno, zertarako luzatu zerrenda?: begiak zenbat eta gehiago paratu ekintzetan, orduan eta handiagoa da harridura, denbora guztian latinaz eta grekeraz eta Greziaz eta Erromaz nolabait parekatu daitezkeen bi gauzataz bezala hitzegin delako; eta ez da aurkitzen izen bat biak gauza beraren bi kasu zehatz bezala bilduko lituzkeenik, ez 'herri', ez 'nazio', ez 'gizarte', ezta 'kultura' edo beste hitz batek ere ezin bait du balio aldi berean Erromaren eta Greziaren kasuetarako.

43. Baina era berean, beste alternatiba hartzen badugu (ikus 41. puntua), latina eta grekera literalki hizkuntza bera eta Grezia eta Erroma literalki gauza bera direla frogatzen diguten arrazoi oso onak aurkitzen ditugu (hau da, ez gauza beraren elementuak bezala, baizik bera eta bakarra bezala, espazioan edo denboran ere banatu gabeak), eta seguraski, horrelako bikoiztasun bati arrazoia emateko zailtasuna, aldentzeko eta bi gauza bezala jotzeko arrazoi bakar batik ez egotean dago.

44. Horrela, zein litzateke bikoiztasun horren forma?: existitzen al du Erromak Greziaren garai berean alor ezberdinetan?, aldiz, Erromak Greziari jarraitzen al dio alor berdinean?; edo gutxienez bikoiztasun forma ez hain perfektoarekin, Grezia Erromaren barruan al dago?; edo, Erroma Greziaren barruan? Ez da horrelako ezer gertatzen: Erroma deitzen dugun fenomenu berria hain zuzen Grezia deitzen dugunaren agerpen bereziarekin batera bizi da, Erroma ez bait da oraindik; Erroma eta Grezia ez da jada Grezia; denboran Greziari jarraituko zion Erromari dagokion mundua ez da erreala, jarraipen horrek ordenu ezberdin bateko beste mundu baten sorrera esan nahi duelako hain zuzen; eta azken finean, Grezia Erromaren barruan bakarrik egon zitekeen elikagaiak gorputz baten zati diren era berean: gorputzari asimilaturik eta beren izate propioa galduta; eta Erroma Greziaren barruan bakarrik egon zitekeen Laberintoa Dedaloaren, bere sortzailearen barruan dagoen eran: izatea erabat aristoteliko eta elukubratorioaren erara, alegia.

45. Baina bikoiztasunaren arazoak konponbide zailagoa edukiko luke bi gauza erabat independienteak eta urrutiratuak, inolako puntu amankomunik gabeak direla esango bagenu, ustegabean bakarrik biltzen duela pentsamendua bik bezala, urdaiaren eta abiaduraren gisara. Aldiz, 44. puntuko gogoetek adierazten digute Grezia eta Erroma erabat elkartezinak direla beste edozein erreferentzia sistema espazial edo denborazko edo jerarkikoari dagokionez. Alabaina, Fonologiako arauek erakusten digutenez, ustezko bi fonema, ustez bi, elkartezinak direnean testuinguru fonemiko guztietan, elkartezintasunaren bi zentzuetan (bat azaltzen den lekuan bestea ezin dela azaldu; eta bata bestearen ondoan ezin direla azaldu), besterik gabe biak bat bakarra eta fonema bera direla esaten da.

46. Erroma Grezia da eta Grezia Erroma da. Hau da, Erromak bereizgarri eta jatorrizko mailan daukan oro Greziarena da (literatura latinoak grekoaren parean duen originaltasunaren defendatzailearen sumatu gabeko kontraesanak irribarrea sortarazten du, okzidentalizazioaren ondorioz sortutako Txinako Errepublika Komunistako ordezkariak, Mendebaldeko paperezko tigreen parean bere orientalizazioa aldarrikatzeak irribarrea eragingo lukeen bezala), eta aldi berean, Greziak ez daukan izate historiko eta erreala Erroma izatetik datorkiona baino ez da: halaxe da, Grezia Erroma izan ez balitz, ez litzateke egongo ezta 'Grezia' kontzepturik ere, ez litzateke egongo ezta mundurik ere, Grezia txertatzeko mundu historikorik; eta gure munduko errealitate forma bakarra errealitate historikoa denez, Grezia mundutik kanpo legoke eta Greziak ez luke ezta existitu ere egingo.

47. Badakit, edonola, ohitura mentalek, beren osakera antitetikoarekin, Grezia/Erroma bezalako bikoiztasun hain onartua gainditzea onartezina egiten digutela, eta biak bat bakarra bezala imaginatzea ia erabat ezinezkoa. Batez ere hizkuntz bikoiztasuna da, latina/grekera, laburketa oztopatzen duena. Pentsa, bestela, (behin, hain joera larrian, hipotesi kontrafaktualera jotzearren) horrelako ezerk existitu izan ez balu: erromatarrek, ordurarte mundu guztiak egin izan zuen bezala, Gizartean edo Zibilizazioan sartzen ziren neurrian, behingoz grekera ikasi izan balute, beren jatorrizko hizkuntzak eta hizkuntza barbaroak ahazteraino; pentsa ez zela itzulpenik egiten ezta ahaleginik ere, beraz literatura berri bat hasten zela: inori ez zitzaion burutik pasatuko horrelako bikoiztasunik finkatzea (inori pasatzen ez zitzaion bezala mundu helenistikoaren antzinako Heladearen parean bikoiztasun bat bezala planteatzea; eta 'helenistiko' hitza bera sortu berria da, orain mende bat eskas), baizik, agian, Inperio grekeradunean zehar οιχουηενη edo giza lur bakar batetaz hitzegiten jarraituko zen, Barbariaren kanpoko eremuari kontrajarria bezala.

48. Baina, aldi berean, nola uler daiteke hizkuntz bikoiztasun hori, itzulpen prozesuaren bidez (jarraipena erreproduzio bilakatzen duena) Grezia/Erroma bikoiztasunari itxuraz eusten diona?: latina eta grekera zein zentzutan dira bi hizkuntza ezberdin? Hemen antzeko gauza aurkitzen dugu. Latinak, lengoaia barbaro eta erdigizatiar bezala grekera jaso ez duen neurrian, berez giza hizkuntza deitzen denetik hain aparte dago, non berarekin inolaz ere ezin bait da bikotea osatu eta bi izatera iritsi; eta grekera jaso duen neurrian, latina grekera bera dela esatea da egokia, grekera modernoa antzinako grekera dela esateko baino askoz arrazoi gehiago leudeke: Barron eta beste filologo latino batzuk ez al zuten latina dialekto eolio antzeko bat bezala identifikatu nahi? Eta hain zuzen, latina kultur hizkuntza bihurtuta, horrelako gauza batek behar dituen egokitzapen semantiko eta sintaktiko guztiekin, grekera Mendebaldera hedatu den forma baino ez litzateke, eta latinaren formapeko grekera izango litzateke Europako hizkuntzen egungo χοινη-aren oinarria (ikus 8. puntua).

49. Ongi egongo da ibilalditxo baten bidez bikoiztasunak Inperioan zehar nola finkatu eta iraun zuen gogoratzea. Errepublika garaian, itzulpena eta latinezko literatura baten existentzia finkatu ondoren (ez borrokarik gabe: Erromako analistek, aristokraziako pertsonek, beren urtekariak grekeraz idazten zituzten —Silak ere bere oroitzapenak hizkuntza horretan idatzi zituen— eta graeculi-en menpekotasun horren kontra Katon Zaharra altxatu beharko da) egoerak zalantzekin eta zehaztasunik gabe irauten du: noski, ez da ahaleginik egiten jaiotzen ari den Inperioaren ekialdean latinak grekera ordezkatu dezan, ezta Erroman bertan ere, esklabu gehienek grekera hitzegiten dute eta gizarteko goi mailakoek gero eta gehiago onartzen dute elebitasunaren erabilera, baita tonu oneko elkarrizketetarako ere; eta literaturak bere aldetik, belaunaldiz belaunaldi piskanakako helenizazio bidea jarraitzen du, semantemak, partikulak, arau sintaktikoak eta izenak gero eta zehazkiago egokituz (jainko latinoen izenak dagozkien grekerazkoen itzulpena baino ez dira jada, eta itzulpena egiterik egon ez denean, transkripzioa egiten da: Camemae deituak Musae dira).

50. Errepublikaren amaieran eta Augustoren urteetan kontzientzia erromatarrak bikoiztasunaren aurrean daukan jarrera ikustea interesgarria da kasu honetarako: izan ere, alde batetik badirudi Erromaren kontzepzio paralelo bat nahi dela Greziaren parean (horrela gertatzen da, maila batean Barronekin edo Tito Libioren pasarte famatu batekin, griegoen antzerkiaren kalkoa den erromatarren antzerkiaren hasieren historia bat egin nahian), eta aldiz, beste aldetik badirudi nahiago dela Greziaren jarraipen hutsa den Erromaren ikuspegia (horrela Pisonei Epistolan, dramaren bertako hastapen traketsak, genero poetiko bezala beraietan irakurketaren bidez antzerki griegoa sartzen denean bakarrik garatzen dira). Eta gainera, oso bitxia da, zehaztasun gabezia hori hasierako entsegu batzurekin nahasten da, eta horien notiziaren bat iritsi zaigu, kultura eta literatura erromatarrei, beren barnean, garai helenistikoak greziarrentzat garatu zituen loraldi eta gainbehera eskemak aplikatuz; Barron eta critici edo Errepublikaren amaierako filologo latinoen ideia kontrajarriz, horiek pentsatzen bait zuten Plauto-Enioren belaunaidietatik Terentzio-Acciorenganaino (K.a. II mendearen hasieratik erdirarte) apex-a lortu zela, Augustoren garaiko ideologia progresistarekin, batez ere Horaziok garatua, baina lehenagotik jada Zizeronen Brutusak, zeinaren arabera literatura errepublikano guztia saio traketsak baino ez ziren, Zizeronen eta Horazio beraren produzioetan fruitu heldu eta kontsumatuak bezala gailurra lortzen zutenak.

51. Gorago aipatu dugun eran, bien bitartean latina nola grekera bihurtzen dihoan ideia bat egitea ere komeni da. Badaude hizkuntzaren zenbait atal edo hobeki esanda zenbait geruza 'kanpotikako' aldaketa (hau da, gizartearen, historiaren, kulturaren eraginaren bidez) oso modu zailean jaso dezaketenak, hala nola prozedura morfo-sintaktikoak (hitzetan funtzio sintaktikoa edo hitzen arteko erlazioa adierazteko prozedurak), fonemen errepertorioa eta honen sistema mailako antolaketa, eta azkenik, funtsezkoak diren eta erabilera oso zabala duten multzo txiki bat (deiktikoak, zenbaki izenak, ekintza eta funtsezko estatuen edo giza antolaketaren zatirik garrantzitsuenen puntuen izenak). Aldiz, beste alor batzuek kanpoko aldaketa errazago jaso dezakete, hala nola, hiztegiak orokorrean, eraiketa sintaktikorik konplexueneko prozedurek (batez ere, esaldi bakar batean predikuak laburtzekoek: menpekotasuna, azpipredikua), esaldiaren balio erlatiboa eta esaldi jarraituen harremana zehazten duten elementuek, esaldiaren ejekuzio erritmikoaren entonazio, tenpusa eta moduaren ohitura erdigramatikalizatuen inguruan bait daude. Hizkuntzak hiztunekin daukan harremanari dagokionez, inkonzienteenak lehen sektoreak direla esan dezakegu (edo hobe: subkonzienteenak), eta bigarrenak azalekoenak eta kontzientziari gehien lotuta daudenak.

52. Horrela bada, garbi dago latinak hizkuntza ezberdina izaten jarraitzen duela lehen motako elementuak kontserbatzen dituelako, eta aldiz, hizkuntza bera izatera iristen da (grekera, alegia) mailegu zuzenaren bidez bigarren motako elementuak piskanaka hartzen dituen neurrian, edo —modu arruntago eta eraginkorragoan— aurretik zeuden hitz edo ohitura gramatikalak erabilera semantiko edo sintaktiko berrietara egokituz. Baina aldi berean beste gauza bat ere aintzat hartu behar da: eraginik jaso ezin duen alorra da neutroena —esan dezagun— bizitzarekiko harremanei dagokienez, herrien aldaketen, heziketa, teknika eta modaren, kultur transmisioaren arazoei dagokienez (dena hasten da, bai, egiturarik sakonenak osatu baino lehen konziente izaten); eta aldiz, alorrik azalekoena eta mugikorrena, kultura, inkorporatua, aldi berean osatzailea eta erreformatzailea duena dela hain zuzen; eta alderantziz, errealki gainegitura izaera edukiz, gizartearen izatea modu zuzenago eta indartsuagoan eragiten duen hizkuntzaren zatia da. Beraz, latinak latina izaten jarraitzen du gizartearentzat geldiena, esanahirik txikikoena den gauzetan (eta hizkuntzaren mailarik bereziena da hizkuntza guztientzat unibertsalena dena), eta aldiz, egiaz grekera bihurtzen da eta grekera zabaltzen eta jarraitzen du gizartean aktiboena den gauza guztietan. Eta aurreko oharpenen egia ukaezina dela diot, ongi begiratuta, seguraski tautologia bat delako.

53. Baina, hizkuntzen arteko itxurazko bikoiztasunak jarraitzen du, eta horrek ondorio handiak izango ditu Inperioarentzat eta Historiarentzat oro har. Pertsonen ikuspegitik, Mendebaldean K.a. I mendetik K.o. II mendera arte nagusitzen zen elebitasuna; Ekialdean berriz (Egipton, adibidez, papiroek adierazten duten eran), latina oso bakanka sartzen zen administrazioan, destakamentu militarretan. Horrela, grekerak herentzia literarioaren bidez eta χοινη helenistikoarekin zuen harremanagatik piskanaka latina osatzen zuen bitartean, latinak Ekialdeko hizkuntza mailegu batzurekin zipriztintzen zuen (bereziki ugariak II mendetik III-aren hasierara, eta gero V eta VI-ean, F. Viscidik erakutsi zuen bezala, I prestiti latini nel greco antico e bizantino, Padua, 1944). Bikoiztasuna bertan dagoelarik, Hizkuntzaren erabileraren (praktika edo kultura) ikuspegitik zenbat eta alperrikakoagoa, orduan eta erabilgarriagoa helburu etiko edo politikoetarako, hizkuntza bat edo bestea hitzegitea zerbaiten bereizgarri bihurtzen zelako, bi munduko hizkuntzen arteko borrokaz hitzegiteko arrazoiak ere badaude, Z. Zilliacus-ek Zum Kampf der Weltsprachen im Oströmischen Reich, Helsingfor, 1938 liburuan egin zuen bezala.

54. Azaleko elebitasunak Inperioan ezartzen zuen tentsioa amaitzeko ahaleginak behin eta berriz errepikatu ziren. K.o. II mendearen lehen herenean eman zen Inperio osoa grekera formako grekerara makurtzeko pausorik aurreratuena; eta harrigarria dena, orduan beraien artean ondo banatuta zeuden gizarteko bi alor juntatu ziren horretan: alde batetik zirkulu eskolatu eta gubernamentalak, Adriano enperadorea eta bere kortea, Fronton, prezeptorea eta letra gizon eraginkorra, eta baita Marko Aurelio ere, bere oroitzapenak grekeraz idatzi zituena, idatzi intimista edo aitorpenetatik zaharrenen artean aurkitzen dena (gizabanakotasunak grekeraz hitzegiteko joera edukitzeak zintzoki islatzen du unibertsalaren joera); eta bestetik, kristau komunitateak, Mendebaldean gero eta ugariagoak zirenak, baina batez ere Urbean eta hirietan, non liturgia, prediku, baina baita anaiarteko otordu eta 'profezietako' (ikus 29. puntua) elkarrizketetan ere, denbora luzez grekera erabiliko bait zen orokorrean; grekeraz idatzi zuen San Pablok bai Efesora eta baita Erromara ere, eta hain zuzen orain testu biblikoen itzulpenak latinez egiten hasten direnean, itzulpenik zaharrenen hizkuntzan gauza askok pentsarazten digute gehienetan ama hizkuntza grekera zuten jendeek idatzi zituztela. Mendebaldeko lurren konkista izango zen kristautasuna bere jatorrizko hizkuntzari uko egitera eramango zuena.

55. Nolanahi, lehen zentzu horretan tentsioa hausteko ahaleginaren porrotak kontrako zentzuan gainditzeko ahaleginera eraman zuen: hori errepresentatzen du Konstantino enperadoreak; hiriburua Konstantinoplara aldatzea, azaletik oker ulertu daiteke; baina hain zuzen νεα Ρωμη, Erroma Berria bezala berriz bataiatu nahi izanak (Eneasen mitoan antzinean izendatuari zegokionez horrela gutxi gorabehera egoera inbertituz, non Erroma Troia Berria bait zen), argi erakusten du Ekialdean sartu nahi zela erromatasunaren zentrua. Enperadoreak beti latinez hitzegin zuen, latinez idatzi zuen, eta bere eliz gurasoek latinez hitzegin behar izan zuten Nizean. Han gertatu da (eta hemen ez naiz sartuko gertatutako gauzen elkar erlazioa aztertzera): kristautasuna Inperioarekin identifikatzen den aldi berean, Inperio Kristaua latinarekin identifikatu da, eta beraz grekera galbidean dagoen fedegabetasun kondenatuarekin; hainbesteraino, non adibidez Zonaras historialariak, Juliano Apostataz hitzegitean, honela hitzegingo bait du: «Enperadore bihurtuta... berehala helenismorik zorrotzera lerratu zen» (ελλινιομον), fedegabetasunera esan nahi du, noski. Horrela, piska bat geroago, San Agustinek Marko Aureliok egindakoaren kontra, latinez idatzi beharko ditu bere aitorpenak, erretorika intimistaren funtzioez betetako latin batean, Apuleio nobelagilearena 'helenismoz' betetzen zen bezala.

56. Munduaren bi erdiak erremedionik gabe aldenduta, bakoitzak bere hizkuntza duela, Bizantzioko jendeak Kulturaren jabe sentitzeko joerara itzuliko dira oraindik, hain zuzen grekeraren kontserbatzaile diren neurrian, eta beraz Mendebaldeko latin-hiztunak (ordurako Mendebaldean hitzegiten zena latina deitu badaiteke) barbarotzat jotzera (bederatzi mende atzerago izan ziren bezala, Plautok Komedia Berria 'barbaroz' itzultzen zuenean bezala). Eta Mendebaldekoen erreakzioa oso ondo adierazten da ondorengo testuan, Nikolas I aitasainduak Migel III enperadoreari bidalitako idatzian: «Baina, tira, hizkuntza barbaroa deitzen badiozu ulertzen ez duzulako, zuen buruak erromatarren enperadoretzat edukitzea, eta aldiz, hizkuntza erromanoa ez jakitea barregarria da... Ez ezazue jarraitu beraz zuen buruak enperadore erromatartzat edukitzen» (guzti hori latin penagarri batean, lehen berpizkundearen —berpizkunde karolingioaren— aurreko eskola-krisirik latzenekoan: lam uero si ideo linguam barbaricam dicitis, quoniam illam non intelligitis, uos considerate quia ridiculum est nos appellari Romanorum imperatores et tamen linguam non nosse Romanam... Quiescite igitur nos nuncupare Romanos imperatores). Testuak, berriro, ongi islatzen du Erromaren (patu inperialaren) eta latinaren (Kultura itzuliaren) arteko identifikazioa; eta bestalde, nola barbarie nozioa erlatibizatzen duen formula aurkitu behar izan duen premia politiko horrek: «hizkuntza barbaroa deitzen duzu ulertzen ez duzulako»; erlatibizazio hori da hain zuzen hizkuntzen arteko itzulpen nozioa finkatzearen fruitua.

57. Azkenik, Ekialdeko Inperioa arabeen eta turkoen eskuetan erortzeari esker, nagusiki latinaren bidez eta Mendebaldean zehar, hau da, bere itzulpenaren bitartez, Kulturak (oraindik Mendebaldekoa deitzen dugun gizatasun modu berezia) trasmititzen eta hedatzen jarraituko du; horrek ez du, hala ere, erabat baztertzen Mendebaldeko alor orientaletan forma griegoaren pean (Elizaren bidez) egiten den transmisio guztiaren garrantzia; halere ikusi behar da zer nolako sare eklesiastiko eta griego mehearen gainean berregin den Kultura Errusia bezalako herrialdeetan, batez ere aportazio latinoak, itzuliak, sartuz; eta horrela, horretan eta ondorengo beste kasu batzutan (Grezia modernoarenean, adibidez) oinarri griego eskasa izan da, oinarri bereziki barbaroek (adibidez, arabeak, hinduak, txinoak) jokatu duten paperaren antzera, Kultura bakarra, forma latin edo itzulian griegoa zena, asimilatzeko sare bezala jokatu duena. Ez da ahaztu behar Berpizkunde italianoaren bigarren fasean, griego zaharra berriz ikastearekin, Kulturaren elebitasun kontzientzia hedatzen dela berriro Europan zehar, kultuaren izendapenak doctus utrius que linguae, 'bi hizkuntzetan hezia' forma hartu dezakeelarik (kontzepzio elebiduna, hebraiera ere sartu nahi zuen bestearekin nolabaiteko lehian sartzen dena, zeinaren oroitzapena bait da Kolegio Hirueleduna gure Unibertsitatean). Baina erabilera praktikoan, egiaz ez zen kultur hizkuntza bat baino gehiago egon, alegia, ertaroko latina, latin modernoa, arrakasta eta iraupena izango zuen grekeraren forma bakarra.

58. Aurreko excursusak, bizkorra izan den arren, espero dut itzulpenak planteatzen zigun bikoiztasun arazoaren planteamendu metafisikoa bere itxura historikoan zehazten lagunduko zuela; hau da, Erroma, edo Grezia ez den beste gauza bat, edo gauza bera dela (latina edo grekera ez den beste hizkuntza bat edo hizkuntza bera dela) baieztatzea ezinezkoa dela. Beraz, kasuari ezarri lekiokeen baieztapen mota bakarra kontradiktorioa da: gauza bera dela eta ez dela. Itzulpena posible den momentutik, egoera bereizten duena kontraesan horren errealitatea da hain zuzen. Biaren jaiotza bataren erreproduzioan datza, batuketatik ateratzen den bataren bikoitz horrek bata izaten jarraitzen du eta aldi berean bat ezberdin bat da (adibide gisara, zatiketaren bidez erreproduzitzen den amebaren izaera-iraupenaren auzia jartzen dut). Abstrakzio hori egiten bada, ordea, diruaren formarik oinarrizkoenak azaltzen diren unetik ziurtatuta dagoena (bai, abelburu bat, aldi berean abelburu bera eta beste abelburu bat den momentutik bakarrik izan daiteke dirua), Gizartean beste intimazio maila bat lortzen du, itzulpen fenomenoaren bidez, unitate sozial eta linguistiko propioak entitate bezala hartuz egiten denean.

59. Alabaina, gogora dezagun biaren sorrerak batarentzat berarentzat beste ondorio hau ere baduela: hemendik aurrera bata zenbaki bat ere badela; edo beste era batera esanda: bia sortzen den unetik, ez dela bia sortzen den bakarra, baizik zenbakien serie guztia sortzen dela; behin egin ahal izan denak (bakarraren errepikapena), fenomenoaren izaera beragatik, behin eta berriz egin daitekeela pentsarazten du; zerbaiten ugalketak ugalketa ere ugaltzen du; eta hasten den prozesua amaierarik gabe errepikatu daiteke. Horregatik, Andronikoren Odusia-rekin bigarren literatura batetaz (bakarra zen lehenengoarekin: helenistikoarekin batera, edo hobeki esan, poesia griegoaren literaturizazioarekin) hitzegiten hasi den unetik, beste literatura bat gehiago eta amaierarik gabeko literatura kopurua egon daiteke; horrela sortuko da literatura arabea, eta ia aldi berean Europako literatura nazionalak hasiko dira (hizkuntza latinoetan edo ez, eta horrela atzera begiratuz, hitzaren zentzu propioan (Mendebaldekoan) literaturatzat joko dira baita, indioa, txinoa edo egipzioa bezalako testu bitxi edo aurreliterario sortak ere. Eta latina itzultzeko gai egin den, Kulturaren hizkuntza bilakatu den era berean, Kulturak milaka hizkuntza edukitzeko ahalmena izango du; eta guztiek, noski, hemen lehen aldirako aipatu dugun prozesu bera errepikatuko dute: denak griegoa izango dira (beren forma, itzuli, mendebalizatu, latinoaren bidez) eta aldi berean griegoa bera ez dela esanaz jarraituko dute.

60. Baina puntu honetan geratu beharrean gaude prozesuaren planteamendu guztia beste begi batzurekin errepasatzeko: aurreko ataletan zehar (49-57. puntuak), arazoaren azalpen historikoa egin beharrak, hizkuntza historizistaren miseria eta menpekotasunak behartuta, sartuta gauden prozesuak berak eta estudio honetan aztertu nahi dugunak baldintzatutako hitzak erabiltzera eraman gaitu: zehazki, 'hizkuntzaz' eta 'Kulturaz' (eta hizkuntzez eta kulturez) bi errealitate independientetaz bezala hitzegin behar izan dugu. Bi errealitate dira, bai, gauden mundu honetan, eta ohizko ideologiak eta ideologia iraunarazleak ezin ditu beste era batera tratatu: ideologia hori da errealitate egiten dituena, errealitatearen forma desdoblatu hori ideologien operazioaren euskarria den era berean. Baina azterketak hain zuzen, Izateak daukan eta ezkutatzen duen bilakaera izaera deskrubritu nahi du (kontrako momentu dialektikoan, Izateak irauteko egiten duen aldaketa eta mugimenduaren tranpa salatzen duen era berean), eta horrela, kasu honetan itzulpen fenomenoaren agerpenari heldu eta itaunketa egitearekin lortu nahi duena, hizkuntza eta Kultura bi nola izan daitezkeen (bi nola bihurtu daitezkeen) deskubritzea da, itzulpenik gabe bat baino ezin liratekeelako izan (eta beraz, ezta bat ere); itzulpena hizkuntza batetik besterako kultur egiteen iraulketa bezala interpretatzen jarraitu ordez, itzulpenean ikusi nahiko du kulturaren eta hizkuntzaren sorrera momentua.

61. Nolanahi, adierazgarria da gure artean Kultura kontzeptuaz dagoen zehaztasun eza. Gogoratzen dut oraindik, orain bi edo hiru hamarkada burgesiaren esparru kultuak nola astintzen ziren kontzeptuan bi maila bereizteko démêlé biolento batean, kultura eta zibilizazio hitzei adibidez bi esanahi zehatz emateko ahaleginean; hain zorigaitzekoa izan zen, non ia kontrako zentzuko atribuzioak ere eman bait zizkieten, eta ondorioz nahaspila askoz handiagoa izan zen. Eta arrazoi guztiarekin: estruktura sozialen esan dezagun aspektu ekonomiko eta ideologikoa beraien artean loturik bait daude, sistemara makurtzen den edozein teorifikaziok, nahi ezta ere, ezin duelarik inplikazioei fideltasuna gordetzen jarraitu; eta bide marxistaren analisiak berak ere, oinarri eta supraestrukturaren arteko elkarerlazioa aztertzerakoan, bien arteko bikoiztasuna era tradizionalean hartuta, beraien artean erlazio tradizionalak, kausalistak finkatzen ditu. Beraz, hori ikusita, ez dugu hemen kontzeptuaren bereizketa hori oraingoz sartuko, eta horrela, 'Kulturak' nekazaritza eta beste teknika batzuk bezala, musika edo historia, edo 'supraestruktura/oinarria' oposizioan sartzeko zailak diren ekintzak, hala nola lan araudiak eta prezepto erretorikoak, izen propioen erabilera, moda eta erakunde erotikoak eta eraikuntza edo sukaldaritzako arteak jasotzen ditu. 'Kultura' kontzeptua 'Bizitza' kontzeptuarekin edo 'bizimoduekin' identifikatzen dela esan daiteke, bizitza hitzari 'izakien funtzio historikoaren prozesua'-ren bere esanahi errealista estua ez den beste esanahiei uko egiten zaien unetik.

62. Beraz: hemen, Kultura hitzak, gizadia orohar hartzen du, munduan aldi berean kultura ezberdinak dituela, eta aldi berean kultura bakar bat dagoeta esaten da, griegoa edo Mendebaldekoa, edo besterik gabe gurea deitzen duguna. Gainera, gaur egun kultura txino, inka edo papuaz hitzegiten badugu, hori analogiagatik egiten dela gehitzen dugu, eta operazio analogiko hori Kultura zentzu estuan hartzearen ondorioa dela; baina aldi berean, Kultura Kultur bezala finkatze hori, aldi berean bere erreproduzioa dela esaten dugu (edo beste hitz batzutan esanda, Grezia ez dela Grezia Erroma den unetik baino). Beraz esan daiteke, kultura (eta kultur ekintzak, adibidez literatura) konszientzia egoerara, kultura kontzeptura igotzea kulturaren agerpenarekin nahasten ari garela. Eta horixe da hain zuzen: pentsarazi nahi dugu, azaltzen zaigun objezio hori, kultura kontzeptuaren (kultura hitza, bere agerpena dena) eta kulturaren beraren edo errealaren arteko bereizketan oinarritua, Kultura zentzu estuan finkatuta eta nagusi den munduaren objezio (eta bereizketa) berezia dela; objezio eta bereizketa horiek, Kultura, bere erreproduzioagatik, hizkuntzatik hizkuntzarako itzulgarritasunagatik, erreal bilakatu den unetik bakarrik gerta daitezkeela.

63. Era berean esaten dugu Kulturaren agerpen hori hizkuntzaren agerpenarekin bat datorrela: hasieran Hizkuntza bakarrik dagoela (barbarieari kontrajarriz); beste batera itzultzen denean bakarrik bihurtzen dela hizkuntza bat; eta hizkuntzak eta horiekin hizkuntza kontzeptua (hizkuntza ezberdinei ezarri lekiekeen izen arrunta bezala) sortzearekin batera sortzen dela hizkuntza kontzeptua Kulturari kontrajarrita bezala. Beraz, grekera oraindik ez dela hizkuntza bat, jada duela urte asko Lexis aldizkarian (urte asko irauteko kultur industriaren korronteetan gaizkiegi kokatua) J. Lohmann ek argitaratutako entseguetan nahiko argi sentitu eta adierazitako gauza nabaria da, eta horien irakurketa gomendatzen diet nere irakurleei; eta horrela dio pasarte honetan: «Agian, grekera 'hizkuntza' bezala hartzen ez denean, eta gure hizkuntzetara egindako itzulpen orok, grekeraz pentsatutakoa derrigorrez faltsifikatzea dakarrela ikusten denean hasi ahalko gara grekera ulertzen... Grekera, bere errealitate osoan hartuaz, ez da guretzat hizkuntza frantsesa edo ingelesa bezalako hizkuntza bat, pentsatzeko forma hat (Denkform) baizik; agian hobe oraindik, bizitzeko forma bat (Lebensform), zeinen ezaugarria bait da lehen-lehenik, gure ikuspegitik begiratuta, pentsamendua modurik intimo eta berehalakoenean mintzamenean kokatuta egotea (das unmittelbare, innigste Eingebettetsein des Denkens in die Rede), logosean, (edo baita dialogoetan)» (Lexis, III). Eta horrela, Erromaren operazioa «pentsatu, izan eta hitzegin» batasunaren zatiketa bezala deskribatzen da, hori dela eta «Ratio = logos ken oratio» formula emanaz. Baina gauza ez da grekera edo griegoa ulertzea, baizik orohar hizkuntza (eta kultura) ulertzeko dauden moduak eta griegoaren erreproduzioan finkatu direnak salatzea.

64. Kontzientzia maila berri baten gorakadan aipatu nahi den une baten aurreko egoera izendatzeko Historiaurrea hitza erabili denez (horrela, tradizionalki, idazketaren unerako; horrela, Marxengan, klase proletarioak klase kontzientzia hartzen duen momenturako), honi dagokionez, honela hitzegiteko aukera hartzen dugu: badago kultur historiaurre egoera bat non hizkuntzak gauzez hitzegiten eta gauzen gainean eragiten bait du, baina aldi berean, hizkuntzaren operazioaren produktuak ez dira bihurtu hitzegin daitezkeen gauza (edo zehazkiago, ez dira oraindik garatu automatikoki gauza bihurtzeko mekanismoak). Zeruaz eta pasioez legeak daude, meditazioak daude, sorginkeriak eta konjuroak esaten dira, abestiak eta antzerkia egiten, arbasokoen balentriak kontatzen, hormetan edo ontzietan bizitzako eskenak margotzen, eta noski, etxeak, ontziak eta zigoinalak eraikitzen dira, jainkoen irudiak eta aldareak, goldeak eta labanak eta orratzak eta lepokoak (beste leku batean azalduko da nola sartzen diren azken teknika horiek lengoaiaren operazioan); baina hain hemenka hizkuntzaren gauzen gaineko iharduerak produktu horietako batzuk gauza bihurtzen ditu (gauza bihurtzearen lehen agerpena, seguraski, tresna izenen kategoria baten agerpenean, suma dezakegu, hizkuntza indoeuropeoetako -trom erroaren kasuan bezala), eta baita golde batek ere, goldatzen ez duen unean, ez dauka inolako existentziarik; eta noski, oso nekez bakarrik agertzen dira ontzi, eraikin, bitxi, abesti edo lege motako sustantibo nabiko abstraktoak, buztingintza, eraikuntza, zilargintza, abesti edo menpekotasunaren produktuak gauza bihurtuta daudela, hau da, iharduten duten gauza izatetik diren gauzen erreinura pasatu direla frogatzen dutenak. Eta noski, urruti dago kontatu, hitzegin, meditatu 'aditzek' kontakizun, elkarrizketa, meditazio bezalako sustantiboak garatu dituzten eguna, zeintzuren sorrerarekin esan bait dezakegu hizkuntzaren produktuak automatikoki gauza, hizkuntzaren objetu bihurtzeko prozedurak martxan daudela eta beraz, kulturaren historia (adierazmolde horren zehaztasun gabezi guztiarekin!) hasi dela: propioki historikoa den Kultura, bere buruaren historia egiteko ahalbidearekin bat datorrena.

65. Beraz: kontzientziaren kontzientzia edukitzeko ahalbide horrek (kontzientzia gauza bihurtzea dakarrena, noski), abstrakzio maila berezi batera igotzea esan nahi du, eta era honetan zehazten ahalegintzen gara: pentsamenduaren esistentzia, ideien esistentzia, kontzeptuen esistentzia. Hau da, kontzeptuen bidez pentsatzea 'pentsatze' kontzeptuaren berdina da; eta 'kontzeptuaren' kontzeptu agerpenak errealitatea eta ideia aldentzea dakar, eta aldi berean esistentziaren eta kontzepzioaren arteko nahasketa: azkenik, azaldu da bai izatearen modu bat, kontzeptua, zeinarentzat esistitzea eta izatea gauza bera bait dira. Eta operazio linguistikoaren seme antzeko hori da idea, aita eta ama aldentzen dituena, eta aldentzean ente independiente bezala sortzen ditu: kontzeptuaren errealitatea finkatzen den unetik bakarrik hasi bait daiteke hizkuntzaz eta hizkuntzarengandik dependientea den errealitateaz hitzegiten. Hizkuntza sustantibo arrunta sortuta, gure artean erabilera arrunta duen eran 'hizkuntza' kontzeptua sortuta, horrek aldi berean 'gauza' kontzeptua, hizkuntzaren objetuarena esan nahi du, baina hizkuntza eta bere gauza ezin dira esistitzera iritsi ideiaren eta kontzeptuaren bitartez ez bada, eta horrela errealitatearen forma sortzailea eta jerarkikoki primarioa izatera iristen da. Eta horrela dator bat Historia kontzeptuaren nagusitasunarekin. Baina, hemen aurkitu nahi duguna da ea kontzeptuaren nagusitasunak nola frogatzen duen behin betiko bere presentzia bakarrik, eta frogatzean, nola baiesten duen aldi berean hizkuntzatik hizkuntzarako itzulpenaren agerpenarekin.

66. Oinarrizko azterketa horretara itzultzen gara: itzulpenak gauza bihurtutako pentsamenduaren esistentzia esan nahi du (bere produktu guztien gauza bihurtze prozesuaren gailurra bezala): bi hitzen arteko parekotasuna, bien pean dagoen kontzeptu amankomunaren bi tartekotzan bakarrik oinarritzen da, bi diskurtsu linguistikoren identifikazioak logika baten sorrera dakarren bezala. Horrela, Zafarewicz-ek, oraindik nolabaiteko inozokeriarekin orain urte batzuk Hartmann-en Zur Konstitution einer aligemeinen Grammatik liburuaren aipamena Kratylos aldizkarian (1963, 17. or) egitean, hau zioen: «Itzulpen prozesuen erdiko etapa horrela azaldu da: hizkuntza bateko edukiaren eta itzulpenaren artean eskema logikoaren etapa dago, edukiaren azterketaren ondorioa»; bertan, ordea, itzulpenaren eta erdiko eskemaren azalpena nahasia eta tradizionala da oraindik, eta nahasketa are argiagoa da, eskema logikoa, bukaeran, edukiaren azterketa operazioaren ondorio bezala aurkezten denean. Ikusi dugunez, ideien nagusitasuna itzulpenarekin sortzen da, aniztasunaren batasunari eusteko premia praktikoaren presioaren pean; eta prozesua batez ere generiko bezala azaldu badugu, erakutsiz nola itzulpenak azaltzen eta eusten duen Historiaren egunsentian eskema logikoen nagusitasuna, nolabait izan da genesiak egungo egoera, erreala, indarrean dagoena argitzeko mito historiko bezala jokatzeko: hizkuntz aniztasunari beren parekotasun printzipioarekin batera eutsiz, itzulpen praktika, kontzeptuen nagusitasuna eta eskema logikoen etengabeko lekukoa (teorikoki) eta euskarria (izatez) da.

67. Azken hamarkadetan behin eta berriz azaldu den susmo bat da, nagusitasun hori, zerbait unibertsala eta beharrezkoaren («hor dagoela») itxuraren azpian kontzepzio partikular baten tirania dela, grekerarena alegia (bere forma latinoaren pean, jakina), kontzepzio horri propioki dagokion hizkuntza gure hizkuntzen sustratoa izan delako. Adibide pare bat jartzearren, 1951an, 'Joachim Jurgius' Zientzien Elkartearen lan saioen agirietan, Sprache und Wissenschaft bezala argitaratuetan, Gotinga, 1960, (beste eritzi batzuen artean, esate baterako Snell edo Hartmann-enak) H. Wein-en hauek entzun ziren: «Europear motako zientzia oro antzinako Greziako hizkuntzak baldintzatuta daude, zeinaren funtsezko estrukturan, numeroak, denborak, errealitateak (Dinglichkeit) paper garrantzitsua jokatzen bait dute»; bestalde, L. Rougier-ek La métaphysique et le langage (Paris, 1960) liburuan, arazo metafisiko tradizionalak hizkuntz arazoak direla esaten zuen, eta gure hizkuntzen gauza batzuk aztertzen zituen, adibidez aldi berean esistentzia-aditza zen lotura-aditz bat edukitzea; eta azkenik W. Wieland-ek Die aritotelische Physik liburuan (azpititulua: «Zientzia naturalen sorrera eta printzipioen azterketaren baldintzapen linguistikoak Aristotelesengan»), Gotinga, 1962, substantzializazio prozesua hasieran erlazioak zirenen (kualitatea, kausa, amaiera, esentzia) bidez deskribatzen ahalegintzen zen, horrela, Mendebaldeko pentsamendu zientifikoaren moduloak Aristotelesengan oinarrituz. Bien bitartean, hizkuntz arraroen ikertzaileek, amerikanoek batez ere, eta B.L. Whorf-ek bereziki, hizkuntza horiei zegozkien eta griegoarentzat edo guretzat ezezagunak ziren 'mentalitateak' edo kontzepzio eta eskema logikoak ezagutarazten zituzten atsegin handiz.

68. Baina arazoa ezin da orain era horretan planteatu, ikusi bait da bereziki griegoa dena orokorrean abstraktoa denarekin (Kulturarekin, kontzientziaren kontzientzia den zentzuan) nola nahasten den, eta hain zuzen zerbait partikularra (hizkuntza bat, kultura bat) izatera, bere lehen erreproduziotik (erromatarrera itzultzean) abiatuz amaierarik gabe orokortzailea egiten den momentuan bakarrik iristen dela, eta beste 'mentalitate' eta kontzepzioen deskribapen bera ezin egingo litzateke, aldi berean Mendebaldeko sistema bakar horretara itzuli gabe, non bait daude munduaren edo 'mentalitatearen' kontzepzio kontzeptuak. Ez da griegoari griegoa den neurrian egiten zaion kritika edo liberazioa, baizik griegoari unibertsala den neurrian egiten zaiona; ez ideia griegoen liberazioa, ideien liberazioa baizik.

69. Gertatzen dena da, itzulpenaren agerpenean oinarritzen eta azaltzen ikusi ditugun presupostu historikoek, eta aldi berean hizkuntzen arteko itzulpen praktikaren jarraipenak, kontzeptuen errealitate batean, horrela deitzearren, eta etengabe bere kontzepzio propioak baldintzatutako mundu batean bizitzera behartzen gaituztela; non, hitzak forma arazo hutsak diren bezala (izan ere, modu batera edo bestera, hizkuntza batean edo bestean, gauza bera aipatzen bait dute, eta horren arabera ulertzen gara guztiok), era berean eta aldi berean materia posiblea eta bizitza posiblea, materia inerte huts bezala, mundu honetan errealki zerbait izan arazten dituzten kontzeptuen pean bait daude. Eta horrela, hiztun ezberdinen arteko komunikazioak (itzulpen aukerak), faltsifikazio amankomuna unibertsalki ezartzen du eta kontzeptu eta eskema bitartekotzaile horietako bakoitza derrigorrez onartu beharrak, eskema eta kontzeptu horiek guztiok ordezkatu beharra dakar berekin, zorionez hitzekin nahastutako bizitza posible baten ordez.

70. Baina, norbaitek hizkuntza unibertsal bat, komunikaziorako giza bitarteko orokor bat sortuz (hain zuzen, behin eta berriz nahi izan den bezala) hizkuntz aniztasunarekin bukatu nahiko balu (eta beraz itzulpenarekin), hizkuntza bakar hori, tamalez, hizkuntza ezberdinen itzulpenean finkatu behar izan den sustantzia linguistikoaren baieztapen eta kodifikazioa baino ezin izango litzateke; eta horrela hizkuntzaren sustantzia errealitate osora igoz, Sustantzia orohar, ordezkatu ezin den askatasuna ordezkatzen duen Sustantziari eusten jarraitzeko ere balioko luke, eta horrela Gizadia bere hizkuntza baino ezagutzen ez duen tribu isolatu bat, eta beraz, munduaren ikuspuntuaz daukan bere kode propioaren esklabu bilakatuko litzateke nahi eta nahiez. Chomskyren eskola eta beste batzuk gaur egun unibertsal linguistikoak bilatzeko egiten an diren ahaleginak, hizkuntzen arteko itzulpen automatikoaren premiak eraginda daude azken finean, eta bilaketa horrek arrakastarik izango balu, gauza bat bihurtuko luke, Gizadia sustantzia erreal gisa finkatuko litzateke, den bezala eta Gizadiak Historia idazten zuen neurrian Historiak Gizadia egin duen bezala, baina oraindik pentsa daiteke ordea bere patua hain zuzen bere beste patuaren ukazioa zela. Eta hizkuntza logikoa, edo kiribila kiribilduz esaten den bezala logika formaldun hizkuntzari buruzko ahalegin emankor haiek, garbi dago honi dagokionez ez dakartela ezer berririk hizkuntza matematiko tradizionalaren parean: berak sortutako unibertsoei buruz hitzegiteko egindako hizkuntza da, kuriosoki naturala deituriko lengoaiaren funtzioekin zerikusi gutxi daukana, non funtsezkoa bait da objetu arraro eta indefinitu batekiko kontraesana; munduaz, mundu hori sorkuntza linguistiko hutsa izango litzatekeen ikusmolde beldurgarriarekin bakarrik hitzegin ahalko litzateke zehazki (eta lengoaia formalizatu batean zehaztasunarekin hitzegitea, mintzoa bera da).

71. Edozein inteligentzia edo bizitza posible ordezkatu digun kontzeptu-munduaren kontra errebolta bat egiteko bide batez pentsatzea zaila da —'ezinezkoa' ez esatearren—, batez ere Babelgo seme-alaba sakabanatuek elkar ulertzeko premiak itzulpenaren errealitatea ezarri duenetik. Zentzuz idazten zuen B. Willeyk bere Seventeenth Century Background liburuko 2. orrialdean (Londres, 1934): «'Egite bezala ikusitako dotrinak' pentsamenduzko ahalegin handiekin, ikus daiteke dotrinak bakarrik direla, eta ez egiteak». Baina zentzuz, inork ez du pentsatuko pentsamenduzko ahaleginik handienak ere ez direla horretarako gai; aldiz pentsa daiteke, kontzeptuak suntsitzeko, seguraski, hitzak baino zerbait gehiago beharko dela.

*Artikulu honen itzulpena Siglo XXI argitaletxearen baimenarekin argitaratu da.