Poesi itzulpena kultur testuinguruaren koordenadetan
Artikulua PDFn
Itzulpena: Karlos Cid
Guztien jakinekoa da obra baten itzulpena ez dela obra beraren baliokide, "harunzko bide" soil baizik (Ortega y Gasset), eta obra bakar batek hamaika itzultze-bariante sor ditzakeela, oso bestelakoak eta aldi berean, ordea, guztiz legezkoak. Itzultzailearen nortasunaren osaketan parte hartzen duten zenbait faktore subjetibo eta objetiboren arteko taldelanaren ondorio dira bariante-interpretapenon izaera eta kontzepzioa. Objetiboen artean itzulpenaren kultur testuingurua gailentzen da, hau da, itzulpena (linguistikoki zehaztutako artefakto gisa), batipat "literatur tradizioarekin", "orainaldiaren hizkuntza praktikoarekin" eta "bilatzen den literatur joerarekin"[1] daukan harremanak zehaztua, kokaturik dagoeneko testuingurua.
Nozio hau itzulpen artistiko orori aplika badakioke, neurri are handiago batean aplika dakieke poesi obren itzulpenei. Izan ere, poesia par excellence literatur fenomenoa da, hizkuntzaren berezko ezaugarri guztiak erabiltzen dituen hitzezko diskurtsoa, ezaugarriok, besteak beste, hauexek direlarik: komunikazio soilera jotzen duten ezaugarriak, asoziazio eta konnotazioak sortzeko (eta, honela, ustegabeko izate kolektibo baten adierazpen bihurtzeko) gaitasuna, bere burua isladatzeko aukera birtuala, kualitate fonetiko eta fonologikoak, etab.
Poesi testu baten koherentzia formala, hizkuntz materialarekiko morrontza sakona eta jatorrizko hizkuntzaren herriaren kultur nortasunarekiko barneko lotura direla kausa, poesiaren itzulpenek hainbat liskar eta sesio pizten dituzte, burutuak izateko posibilitatea hala nola beren legezkotasuna kolokan jarriak izan ohi dira, eta batzutan baita mespretxatuak ere. Haatik, hortixek dator, aldi berean, halako itzulpenek nazio "txikien" literaturan luzaro erdiets dezaketen leku pribilegiatua. Nazioon kultur subiranotasuna bilakaera historiko inmanentearen ondorio baino berariazko ahalegin batzuren fruitu baita.
"Itzulpena, obra gisa, erreprodukzio artistikoa da; itzulpena, prozesu gisa, sortze orijinala", idatzi zuen 1960.eko hamarkadaren hasieran Jiri Levy-k, itzulpen artistikoaren teoria txekiarraren klasikoak, itzultze-ekintza bere alferrikotasun eta etsipen osoan aipatuz. Armaden kontra burrukatu nahirik artaldeari oldartzen zaion On Kixote entusiasta baten antzera agertzen da hor itzultzailea, Artista baten debozioaz (helburu guztiz borgestarrekin) aintzinatik existitzen den zerbaiten kopia sortzen duen gizonaren antzera. Horrexegatik al zuten hain gustukoa poesi testuaren itzulgintza "buditel" ('iratzartzaile') direlakoek[2], boteretsuek aspaldidanik desagertzera kondenatutako nazioaren kultur tradizioak berpiztu nahiz?
Guzti honetaz bai itzultzaileek, bai teorikoek beren buruari egiten dioten ohizko galderetako bat hauxe da, poesi itzulpena sorburu-hizkuntzaren literatur historiari dagokion (obra orijinalaren interpretapen berezi gisa) ala xede-hizkuntzarenari (poesiaren edo prosaren birmoldaketa librearekin konparagarria den bigarren mailako literatur obra gisa), ala kategoria subiranoa, apartekoa, ote den. Haatik, galdera honen erantzuna, nik uste, ez da (ezta ezin izan) unibertsala, zeren poesi itzulpenak herri eta garaiaren kultur testuinguruan betetzen duen tokiarekin estu-estu loturik egoten baita.
Gaurregungo poesi itzulpen txekiarra, dudarik gabe, gertuago dago bigarren bariantearekin, horren zergatia aipaturiko "poesi tradizioa" zehazten laguntzen duen nazio historian aurki daitekeelarik. Plataforma hustarra[3], hau da, mugimendu erreformistaren bariante txekiarra, defendatu zuten estamentu txekiarrak 1620an Mendi Zurian bentzutuak izatean, eta txekiar noblezia eta apezteria protestantea (hau da, txekiar hizkuntzako biztanlego alfabetizatuaren parte handia) masiboki erbesteratutakoan, alemaniera bilakatu zen txekiar lurraldearen hizkuntza ofizial: Habsburgotarren aldeko noblezia kokatu berriaren eta kontrarreformari hasiera eman zion apezteria katolikoaren hizkuntza honek berrehun urtez baino gehiagoz mantendu zuen ofizialtasun hori. Txekierak, gehienbat herriko jende heziketa gabearen hizkuntza mintzatua izaten segitzen zuen. Literatur hizkuntza bezala, ordea, bere iraupenari betirako kaltea egin zitzaion. Azkenik, nazio berpizkundea etorri zen, arrazionalismo ilustratuaren eta geroko nazio autodeterminazioaren desira erromantikoaren fruitu gisa, txekiarrek ondoko premiak nabaritu zituztelarik: iraganaren tradizio idatzia berrasi eta berpiztu, eta inguruko munduari eta beren buruari zera erakustea, txekiera herri auzokoen hizkuntzekin pareka zitekeela, batipat han-hemenka inposatzen zen alemanierarekin. Nazio kontzientziaren hartze honetan eginbehar garrantzitsua bete zuen poesi itzulgintzak.
Izan ere, poesi itzulgintza, txekiar poesiaren etorkizuneko orientabidearen bilaketan parte hartzen hasi zen, "bilatzen den joera poetiko" haren ko-egile kontzientea izatera helduz; sarritan, itzulgintzaren esparruko lorpen aparteko batek txekiar neurtitzaren bilakaerari eragin zion urte luzeetan. Honela, poesi itzulpenek, nazioaren heldutasun linguistikoaren kontzientzia bultzatzeaz gain, txekiar neurtitzari buruzko teoria berrien bidezkotasuna justifikatzen zuten, bi alderditan laguntza ederra eskainiz: poesi belaunaldiak espresio berri bat aurkitzera bultzatzen, eta txekieran munduko poesia berrienaren emaitzak sartzen. Honela, hizkuntza, ordurarte ezezagunak zitzaizkion fenomenoak bereganatzers beharturik sentitzen zen. Ez da kasuañitatea hainbat poeta eta nobelagile txekiar (Karel Capek, Vitezslav Nezval, Jaroslav Seifert, Vladimír Holan, eta, berriagoen artean, Jiri Kolár edo Miroslav Holub) aldi berean ospe handiko itzultzaileak ere izatea. Egoera hau gerra denboraren eta iaz arte iraundako gerraostearen ondorio dira, garai hartan idazle askori bere obra argitaratzea debekatu baitzitzaion. Halatan, itzulpenek neurri batean poeta eta irakurlegoaren arteko kontaktua ordezkatzen zuten, poetak, muga politikoak kontutan hartzeke, garaiko aurpegian bere aztarna uzteko zuen posibilitate eskasetako bat bihurtzen zirelarik.
Kultura minoritarioetan edo literatur tradizio eteneko kulturetan, poesi itzulgintza bertako literaturaren osagai bilaka daiteke edo halakoxe mezenas aberats (eta ustelgaitz)-aren paper ordeztezina egin ere, bertako kultura ederragotuz eta aldi berean profitatuz.
Merezi du poesi itzulgintzaren testuinguruko loturak haren itxura formalean nola isladatzen diren ikusteak, eta halaber nola forma, bere aldetik, prosodiari buruzko hausnarketa teorikoekin estu-estu loturik dagoen.
Poesi tradizio indartsu eta etengabea izan duten herrietan (Inglaterran, Frantzian...) bertako sorlanak izaten dira, jakina, poesi ondarik bortitzenak irradiatzen dituen fokoa; poesi itzulgintzak (bertako poesi sorlanei kopuru aldetik aurre egiten ote dien kontutan hartzeke), gehienez, aberastu egin ditzake onda horiek, baina inoiz ere ez zeharo itxuraldatu. Gauzen nondik-norako naturalak emandako balore-hierarkia hau helburuen ikuspegi orokorrean isladatzen da, hala nola, ararteko gisa, poesi itzulgintzaren forma eta kalitatearen itxuran.
Sorlanak, ongi zaindutako lorategiko landaretzaren antzera loratzen diren giroan, poesi itzulgintza, logikoki, halako apaingarri bat besterik ez da, helburu nagusi bat duena: ama hizkuntzaren hesiaren atzeko florari buruzko informazio mota zehatz bat arartekotzea. Berezkoa zaion "apaingarritasun" honetatik bere bi funtsezko ezaugarri ondorioztatzen dira:
- Bertako poesi ereduekiko morrontza formala.
- Aldez aurreko etsipena, poesi testu bat ahalik eta fidelkien itzuli nahi denean. Frantzian, esaterako, hizkuntza arrotzetako neurtitzak prosa poetikoaren bidez itzultzeko ohitura hartu zuen, eta Espainiako itzultzaileek ez dute eskema prosodikoak, errima edo asonantzia gorde beharra sentitzen. Mota horretako itzulpenen hizkuntzak, "deformatze"-ezaugarri zinbrikiak eta poesi hizkerari berezkoak zaizkion "elementu exotikoak" baino ez ditu erakusten, testuaren "poesiatasun" desiratua lexikoaren edo neurriz kanpoko irudimenaren bidez lortu ohi delarik.
Bitxia da nola poemaren itxura formala aintzakotzat ez hartze honek (muturreko kasuetan forma prosodiko mugagabe eta, hala ere, izenburuan "sonetoak", "rondeaux" etab. deituetara daramanak) nolabaiteko laguntza jasotzen duen poesiaren kontzepzio semantikoak direlakoetatik. Beraien arabera, poesia, batipat, edukinak zehaztutako kategoria bat da, "irekitzen den subjektoaren adierazpena" (Massaud Moisés), "egiazko bizitzan izan ohi duen formak arartekotutako edukin psikikoaren ezagutza" (Carlos Bousoño), alderdi formalak, adierazten dituzten kualitate semantikoen aldean, zokoratuak eta bigarren mailakotzat hartuak direlarik.
Oharrak
1. Jakobson.
2. Buditel ('iratzartzailea'). Txekiar "buditel" edo iratzartzailea herriz herri ibiltzen zen, txekierazk:o liburuak banatzen, antzerkia eta txotxongilo-ikuskizunak taularatzen, eta herria letargiatik iratzarriz.
3. Jan Hus (1369-1415) erreformatzaile txekiarraren aldekoak ziren "hustarrak". Husek, 1396tik Prahako Unibertsitatearen filosofia irakaslea izan zenak, Wiclef-en eskribuen eraginpean, gogor eraso zion apezteriaren eta Aita Sainduaren ustelkeriari. Unibertsitatearen zuzendaritzak, gehienbat alemandarrez osatuak, Wiclef-en 75 proposapen zentsuratu zituenean, txekiar gutxiengoak Husekin bat egin zuen, gatazkak kutsu politiko eta abertzalea harturik. 141Oean eta 1412an eskumikatua izatean, Kontzilioari protesta egin zion. Bere eritziei inola ere muzinik egin ez eta Konstantzako Kontzilioak sutara kondenatu zuen. Baina bere heriotzak ez zuen hustarren gatazkaren bukaera ekarri, baizik eta, aitzitik, gerra zibila.
