Itzulpen baten eta bere zuzenketaren arteko konparazio-azterketa
Joseba Mikel Garmendia Albarracin

1. Sarrera

1876. urtean Foruak erabat galtzen direla eta, aldakuntza garrantzitsuak gertatzen dira Hego Euskal Herrian. Foruak galduak izanik, hizkuntza salbatzeko eta indartzeko ardura sortzen da; eta euskararen alde lan egiteko kontzientzia, apeztaraziz beste, jende gehiagok oraina hartzen du.

Kontzientzi hartze horretan D'Abbadiek antolaturiko euskal jaiak eta poesi lehiaketak azaltzen dira; era berean, Lore-jokoek inoiz izan ez zuten ospea lortzen dute. Gainera, euskarazko produkzioa naharotu egiten da hesparru berriak, antzerkia, saioa eta narratiba alegia, bereganatuz.

Gipuzkoan mugimendu literario garrantzitsua jaiotzen da, Villasanteren hitzetan: "un movimiento áltamente simpático por lo espontaneo y por ser fruto de la vida"^[1]; eta J. Zabaletak dioenez, "herriaren ahotik jaso zuten hizkuntza prosa literarioaren mailara jasotzen jakin  zuten"^[2].

Gipuzkoako mugimendu honetan, Manterolaren eskutik, garai horretako idazle aipagarrienak eta euskal letren lantzeko izerdiak bilduko eta (landuko) koordinatuko dituen Euskal Erria aldizkaria sortzen da. Bertan Manterolak, Cancionero Vasco-ren idazleak eta Euskal Erria aldizkariaren sortzaileak; Antonio Arzac poetak; Carmelo Echegaray historialariak; euskal antzerkiaren sortzaileetako bat den Marcelino Soroak; Francisco Lopez Alen, sari literario askoren irabazleak; Gregorio Arrue itzultzaile famatuak; eta lan honen ardatza den Manuel Antiak lagunduko dute.

Belaunaldi honen zeregin garrantzitsua eta zabal bat ere itzulpena izan zen, bai beste hizkuntzetatik, gazteleratik batipat, euskarara, edota dialektu batetik beste batetarakoa. Lan honetan aipagarrienak Gregorio Arrue, zeinak itzulpen zerrenda luzeatik ospez altxatzen den Bravanteco Genovevaren bizitz arrigarri miragarria idatzi eta Mogelen Peru Abarka gipuzkerara bihurtu bait zuen, eta Manuel Antonio Antia.

Euskal literaturaren berpizte honetan, balio handiko zeregina eduki izan zuten inprimategiek. Guztiz aipatzekoa da, Tolosako Eusebio Lopez editorea. Hiztegiak, gramatikak, historiako liburuak eta oraindik argitaratu gabe zeuden aintzinako obrak editatu zituen. Adibide batzu emateko, besterik gabe: Aizkibel eta Novia de Salcedoren hiztegiak, Mogel-en Peru Abarka, Astarloaren Discursos filosóficos, Larramendiren koreografia, P. Henao-ren Antigüedades, P. Moreten Analeak...

Garaian dagoeneko kokaturik gaudela eta, lotu gatzaizkion hariari.

1983. urtean Tolosan XIX. mende azkenaldiko eskuzkribu bat aurkitu zen. Eskuzkribu hau Manuel Antonio Antiak eginiko Fray Leopoldo de Cherancé kaputxinoaren Vida de San Francisco de Asís liburuaren itzulpena da, frantzesezko jatorrizko argitalpenetik egina, ziurrenera, Antiak berak liburuaren izenburuan ziurtatu ez baina aditzera uzten duen bezala. Interesatzen zaionari esan, eskuzkribuak egungo folio bikoitzeko tamaina duela eta paperaren marka Arrillaga dela, erdialdean zuhaitza duen eskutu koroaduna duelarik.

Itzultzailea

Baina, M. A. Antiaz zerbait gehiago ezagutu dezagun. Urretxun jaio zen 1830-ko Maiatzaren 6an. Oñatin Filosofia eta Iruñean Teologia ikasiko du. Leitzan kapelaua eta Urnietan 1857-1894 urteren zehar erretorea izan zen. 37 urte zituelarik, P. Claret-en Camino recto y seguro para el cielo, lección para el devoto carmelita, devoción de los siete domingos de San José liburuaren itzulpena burutzen du, geroztik bederatzi ediziotaraino iritsiko zena. 48 urte zituela Kristaua elizan argitaratzen du eta segidako urteetan deboziozko liburuak eta dozena bat itzulpen idazten ditu. Euskal Herria eta Euskalzale aldizkarietan laguntzen du artikuluak eta olerkiak idatziz. Umietako euskal jaietan Abbadierekin lankidetzen da. Oiartzuneko lehiaketan saritua gertatzen da. Azkenik, 1894ean Urnietan hiItzen da. Karmelo Echegarayren hitzetan: "Erderatik euskarara bihurtzen, gutxi bezelakoa zen"^[3].

Antiak liburu batzu Tolosako E. Lopezen inprimategian argitaratu zituen, Karmelatar debotoarentzat ikasbidea itzulpena bai bederen, azalean E. Lopezen izena agertzen bait da^[4].

Aita San Franzisko Asiskoaren Bizitza itzulpena ere idatzi zuen. Honela dio eskuzkribuaren haseran: "Aita San Franzisko Asiskoaren Bizitza. (1.182-1.226). Aita Leopoldo Cherance, kaputxinoen ordenakoak Pranzez hizkuntzan argitaratu uenetik Giputz-euskarara. Manuel Antonio Antia, Urnietako erretoreak itzulia" .

Antiak, hil aurretik, geroago argitara zezan behar bada, E. Lopezi eman nahi zion. Eskuzkribuaren azalean honela bait dio: "Este manuscrito es propiedad Eusebio Lopez, editor de Tolosa por regalo de la familia según voluntad del traductor; antes de su muerte. Tolosa y mayo 22-1901. Eusebio Lopez".

Historia ez da hemen amaitzen. E. Lopezek, antza denez, itzulpen hau argitaratu nahi zuen eta horretarako eskuzkribua norbaiti zuzenketak egin zitzan utzi zion; zuzentzailea M. A. Antia bera ez dela bistan ikusten da, besterik gabe zuzenketetako letra bera ere egilearenaren oso bestelakoa delako, eta ikusiko den bezala, batak eta besteak hizkuntzeredu osodesberdinari erantzuten diotelako. Zuzentzaile ezezagun horrek, beraz, liburuaren "Itz-Aurrea" eta "Lenbiziko bereziera" zatiak zuzendu zituen. Zuzenketa hauetan J. Zabaletak dioen bezala, "XlXmendearen amaiera eta XXaren haserarekin batera euskarari dagokionean gertatzen den hizkuntz erizpide "aldaketa"^[5] ikus daiteke". Zuzenketa hauei dagokienaz beranduago mintzatuko gara zabalago.

Lan honen helburua, lehenik, Antiak dagien itzulpenaren azterketa izango da; Antiaren itzulpenaren eta zuzentzailearen arteko hizkuntz erizpideen gonbaraketa bigarrenez; eta azkenik, zuzentzailea nor den aztertu eta frogatzen saiatuko gara.

II. Sorburu testuarekiko itzulpen testuaren azterketa

II.1.

Antiak egindako, Fray Leopoldo de Cherancek idatziriko Asisko Franzisko santuaren bizitzaren itzulpena bere sorburu testuarekin (SH) konparatuz aztertzerakoan, J.M. Zabaletak "Informazio irabazi eta galerak testu juridiko baten itzulpenean. Usurbilko erriyaren ordenantzak (1888)" artikuluan^[6] erabiltzen duen azterketa mota jarraitu izan da, hots, xede testuan (XH) gertatzen diren informazio galerak eta irabaziak.

Azterketa honetarako, itzulpeneko "Itz-aurrea" eta "Lenbiziko bereziera" erabili izan da, hots, aipatzen ari garen eskuzkribuko lehen 16 orrialdeak eta gaztelaniazko 31, gaztelaniazko testua bait darabilgu jatorrizko bezala.

SH-ko testuko hitzaurrean 12 ahapaldi daude, aldiz, XH-n 11. Hau ahapaldi batzuren fusioz gertatzen da. "Lenbiziko bereziera"-ri dagokionez, SH-n 56 ahapaldi eta hauek elkartzean edota ez itzultzean, XH-n 36 bakarrik daude.

Zuzentzen zaion irakurlegoari dagokionez, ezberdintasunak badaude bi testuen aldetik. Lehenik, kulturalki irakurlegoa banagarria da, SH-ko irakurlegoa erdalduna bait da, eta aldiz, XH-koa euskalduna edo gehienez jota, elebiduna. Baina, bada beste diferentzi garrantzitsuagoa: Antiak bere itzulpena jatorrizko testukoa baino irakurlego herrikoiago, zabalago, arruntagoari zuzentzeko asmoz egiten du, horrela azaltzen dute behinik behin lexikoaren zehaztasunaren murrizpenak, latinezko ziten itzulpenak, eta batez ere, SH-ko esamolde konplexuen herrizkerapenak eta sinpleagotzeak. Honek dakarren ondorioa, balio literarioaren txiroketa da, espresioak desagertu egiten bait dira, errekurtso literarioak deuseztu... Hala ere, literario alorrean galtzen duena, ulerpenaren erraztasunean irabazten du.

II.2.

Itzulpen testuetan normalena informazio galera gertatzen da; aldiz, arrazoi batzuren bidez informazio irabaziak ere gerta litezke, eta hona hemen, Antiak XH-n ezartzen dituen informazio irabazi mota batzuk, argibide izango dituzten adibideekin.

1. Lehendik adierazirik zeuden informazio batzuren errepikapena, era horretara testuaren ulerpen hobeagoa lortzen duelarik. Hau SH testuan agertzen diren izenordeak gordetzen duten esanahia XH testuan ezartean.

— Para refutarla victoriosamente
Erreparu oni bear bezela erantzuteko
(Itz-Aurrea, 2. prrf.)

— Resistiendo aquella y triunfando esta
nola izaerari gogor egiten zion eta grazia garai ateratzen zan (I.A.-7)^[7]

Edota sintagma batzu berriro errepikatuz gertatzen da, batzutan paralelismoa lortzen duelarik.

— En cuanto la criatura pueda asemejarse al creador y la propia-copia al modelo
Kriatura kriatzailleari iruditu al dezayokean ambatean eta imajina bere moldeari iruditu al dezayokean moduan (Lenbiziko bereziera, 5. prrf.)

2. Inplizito dagoen informazioa esplizitoki agertzen da xede testuan; zenbaitetan zehazten den informazioa testuan derrigor inplizitu ez dagoena da, itz.ultzaileak bere irakurlea ezjakintzat jotzen duelako zehaztua baizik. Hala, ondoko lehen adibidean, "beste" denean jakina da "berri" dela; baina hurren bigarrenean, "Alpeak" ez ziren nonbait "mendi" bezala ezagunak euskal irakurle debotoarentzat.

—Una más
beste berri bat (I.A.-1)

—Por los Alpes
Alpe-mendietatik (L.B.-I)

—Antes de la era vulgar
Jesu-Kristo mundura etorri bano lenago (L.B.-I)

—Jesus en Nazaret
Jesus aurrarenak Nazareten (L.B.-I5)

—Que comprende el tiempo transcurrido desde su adolescencia a su conversión (1196 a 1206)
bere gaztetasunetatik konbertitu zen arterañoko amar urte aetan (1.196tik l.206era) (L.B.-25)

3. Itzultzailearen iritziz edo kulturaren ohituraz, badaude beti kalifikazio konkretuen eransketa egiten zaien kontzeptu batzu, hau orokorki erlijiozkoetan ematen delarik.

—A la memoria de nuestro Fundador
gure fundatzaile santuari (I.A.-7)

—Como otro Simeon
Simeon zarrak bezela (L.B.-10)

—La providencia
JaungoEkoaren Probidentzia (L.B.-I5)

4. Lexikoaren mailan, erdaratik mailegua hartu nahi bada, mailegu horren ondoan konjunkzio disyuntiboaren bidez elkartuz euskarazko hitzaren, gehienetan herrikoia ez dana, ezarketa gertatzen da.

—La naturaleza
izaera edo naturalezak (I.A.-7)

—Su clima
Bere klima edo aizetorkia (L.B.-I)

5. Badago beste informazio irabazi mota garrantzitsu bat. Hau itzulpenean itzultzailearen subjetibismoa agertzean jasotzen da. Eta orokorki bi modutara gerta daiteke:

5. 1. Lehenbizi, SH testuko informazioak interpretatu egiten ditu itzultzaileak.

—Temerosos de que el error no adquiriese el beneficio de la prescripción
Denboraren buruan utsegiteak egiatzat hartu etzitetzen (I.A.-13)

—En nuestra patria
Gure artean (I.A.-11)

—Antes de la era vulgar
Jesu-Kristo mundura etorri bano lenago (L.B.-1)

—Los principes de las tinieblas
infernuko deabruak (L.B.-10)

—Para que nadie equivocase el sentido de su misión
guziak ezagutu zezaten Jaungoikoak bialdutako lambidean zebillela (L.B.-33)

—Por modo sobrenatural
millagroz (L.B.-33)

—Sus disipaciones
Zabarkiro igarotako urteakgatik (L.B.-32)

5. 2. Itzultzaileak bere eritzia ematen du; hemen behar bada, itzultzailearen ideologia nabari daiteke.

—Contra los desbordamientos, nunca vistos, de la presente generación
Ondatu ez ditzan gizaldi onetako lasaikeriak, ugoldearen gisan artzen duten guzia menderatzen dutenak (I.A.-9)

—Fomentar las felices inclinaciones que iba descubriendo en su hijo
Semeagan ikusten zituan ekarrai onak indartzen, au iriste arren ezertan artu gabe neke eta alegin guziak (L.B.-17)

—La dorada copa
Atseginezko edontzi urreztua (L.B.-25)

—En el firmamento de su Iglesia
Eleizaren zeru urdin eder horretan (L.B.-36)

II.3.

Informazio galeretan denetarik gerta daiteke, bai ahapaldi osoren desagerpena, bai puntualizazio batzurena, informazio aspektu batzurena, bai generalizazioaren bidez, bai konplexutasunak sinpleagotuz... Literalki ere, galerak nabarmentzen dira.

1. Informazio galera garrantzitsuenak Antiak itzultzen ez dituen ahapaldi luzeen desagerketak dira. Honen arrazoi noski, Antiaren iritzi subjetiboan bilatu beharko litzateke.

Horrela badirudi batzuetan deskripzio hutsa delako kentzen duela. Adibidez, jatorrizko testuaren lehenengo kapituluaren 2. eta 3. orrialdetan 40 lerro kentzen ditu, "Si el lector quiere cerciorarse... sencillas costumbres" zatia hain zuzen, eta Horrek garrantzi handiko galera esan nahi du, geroago zuzenean eta zer diren adierazi gabe izen propio batzu agertzen direlako zer diren esan gabe; hots, konkretuki Espoleto eta Perusa hiriak zirela eta ez beste zerbait, itzultzaileak ezabatu duen zati horretan adierazten zen.

Beste batzutan, pentsakizun metafisikoak kentzen di tu , hala nola, 9. orrialdeko 16 hileretako "¿No tenía razón en proceder,... el resultado que apetecía" zatia.

Gerta daiteke baita ere, kentzen dituen zatiak laburtuz itzulpenean txertatzea, hala nola adibidez, 12. orrialdeko 46 ileretako "Por entonces fué... opulencia en que habia caido" zatia, "Lehenbiziko bereziera"ren 20. paragrafoan lau ileretan laburtua azaltzen da.

Edota, 19. orrialdeko 56 ileretako historiazko "y vinieron sobre el... y la victoria de los perusinos" zatia 5 ileretako laburpen bat du 30. parrafoan.

2. Beste informazio galera mota, ez paragrafoak kentzea bezain garrantzitsua, puntualizazio edota gehienbat proposizio esplikatiben desagerketak dira. Hona hemen adibide batzu:

- de quienes todos hacen justos y grandes elogios (I.A.-4)
- el interes que siempre despierta la narración de un contenporáneo (I.A.-5)
- en medio de una naturaleza incomparable (L.B.-2)
- que tanto se esmeraron en retratar al Fundador, al Taumaturgo, al santo (L.B.-15)
- en el cual retrato bien se echa de ver el tipo elegante y delicado de los pobladores de Umbría (L.B.-23)
- por su caracter facilísimo y llena de contrastes y aquella su cortesía caballeresca y su rectitud jamás desmentida (L.B.-23)

3. Maila txikiagoan, informazio galera itzultzailearen iritziz, informazioaren aspektu batzu kentzean jasotzen da.

—la vida de nuestro héroe
gizon miragarri honi (I.A.-17)

—sus altos ejemplos
beraren ejemploak (I.A.-9)

—la acción de gracia
Graziak (L.B.-12)

—el recuerdo de las primeras sonrisas
aren lenbiziko parra gozoak (L.B.-15)

—los antiguos historiadores de San Francisco
San Franzisko-ren kondairatzaileak (L.B.-15)

—algún amigo de la familia
adiskideren batek (L.B.-20)

4. Esamolde konplexu eta kultuak ezin itzuli edo itzuliz gero euskaraz esaldiabe hartu egi geratzen delako edo itzultzaileari beharrezkoa ez den soberako informazio gehikuntza iruditzen zaiolako, sinpleagotu egiten du, informazio galera sortuz.

—Formamos en el fondo del alma propósito de restablecer la verdad de los hechos
egokariak, gertatu bezela esateko asmoa artu genuen (I.A.-3)

—Por no consentir que perdiese
galdu ez dadin (I.A.-4)

—Son las mismas palabras que del autor
ala dio berak (I.A.-4)

—El éxito y el contento han excedido a nuestras esperanzas
Geure lan au uste bano obeto atera zaigu (I.A.-6)

—A todos los hijos del Serafico Padre, cualquiera que sea la rama a que pertenezcan
Aita onen ume, ordena guzietakoei (I.A.-9)

—a su vuelta
echera itzultzean (L.B.-13)

—las primeras balbuncientes palabras,... aquellas primeras expansiones de vida
itz-erdiskak eta jostachoak (L.B.-15)

—el momento de formar la inteligencia de Francisco
eskolatzeko denbora (L.B.-19)

5. Lexiko mailan, erdaraz hitz batzu zehazteagatik edo zehaztuegiak agertzen dira, adjetiboen bidez orokorki, eta matizazio hauek ez dira euskarara itzuli, eta eta horretara euskaraz adjetibo gutxiago eta esanahiaz orokorragoak agertzen dira.

nuevos y espaclosos campos
bide berriak (I.A.-3)

vivisima y clara luz
argitasun handia (I.A.-5)

la parte activa y principalisima
parte aundia (L.B.-18)

buscado y solicitado por todos
guziak billatzen duten (L.B.-25)

la ninez, la adolescencia y la juventud
aurtasuna eta gaztetasuna (L.B.-35)

6. Itzultzailearen iritziz ezagututzat ematen duelako edota testuinguruan beste leku batean aipatuak daudelako, informazio esplizitoak inplizitoki ezartzen ditu.

una de las obras maestras de la Edad Media,... composicion anonima de principios del siglo XIV
XIV garren eunkariaren aurrean argitaratu zan itzkriburik onenetako bat egillearen izen gabe (l.A.-5)

los fines que nos hemos propuesto
gure asmoa (I.A.-7)

Mas aunque callen los historiadores sobre estos puntos
Alaz guziaz ere, (L.B.-I5)

7. Beste galera mota, eta ez informazioari buruzkoa, aldaketa semantiko, sintaktiko, morfologikoek balio literarioan dute eragina da. Eragin honek espresatzeko errekurtsoen aldaketa eta jatorrizkoarekiko galerak sortzen ditu. Balio literarioaren galera hau, neurri nabarmenean, hizkera kulturaren irudi diren esamolde konplexuak sinpleagotzean ikusten dugu. Hona hemen bi adibide:

Formamos en el fondo del alma proposito de...
asmoa artu genuen (L.A.-3)

El exito y el contento han excedido a nuestras esperanzas
Ceure lan au uste bano obeto atera zaigu (I.A.-6)

Itzulpenak jatorrizko testuak duen gorespen, indar goratzailea ere galtzen du. Galera hau adjetiboetan argi nabaritzen da: alde batetik, gradu positibo erlatibozko adjetiboak gradu positiboan itzultzen ditu maiz. Adibidez,

el alma humildísima del mendigo
eskale umillaren anima (I.A.-7)

su fisonomía originalisima
izan zuten ichura berekia (I.A.-7)

eta bestetik, adjetibo ugaritasunez ematen diren matizazioak, gehienetan balio superlatibozkoakdiren matizazioak,galdu egiten dira zehaztasun gutxiko adjetibo gutxiagoz itzultzean,

nuevos y espaciosos campos
bide herriak (I.A.-3)

vivísima y clara luz
argitasun aundia (I.A.-5)

La parte activa y principalisima
parte aundia (L.B.-18)

Itzulpenean figura erretorikoak galdu egiten dira, baita ere, metaforak adibidez:

aquellas primeras expansiones de vida
jostachoak (L.B.-15)

la aurora de su existencia
beraren jayotza

Personifikazioak

la naturaleza... si publica la omnipotencia del Creador, tambien habla de su bondad (izaera)
izaera... Egillearen guziala sentiarazten badu ere, era berean bere ondasuna adierazten duena (L.B.-1)

Litoteak

no habrá de buena fe que no vea...
gizon prestu guziak... ikusiko behar dituzte (L.B.-12)

II.4

Lexikoaren aldetik, gaztelaniazko hitz zehatzak adierazteko sarritan Antiak hitz bakarra erabili beharrean edo erdarakadak erabili beharrean, hitz horren esanahia esplizitoki azaltzen du.

valor intrínseco
berez daukan balioa (I.A.-5):

anónimo
egillearen izen gabe (I.A.-5)

pintar
nolakoa zen agertzea (I.A.-7)

la abnegación
bere buruaren ukatzeak (L.B.-17)

a quien exorcizaban
eleizako orazioakin gaizkinak kentzen ari zizayozkatela (L.B.-11)

Itzulpen modu honetan, informazio irabazia gertatzen da, inplizitoa dagoena esplizitoki azaltzen delako.

II.5.

Ondorioz,esan beharda, itzultzaileak testuaherrikoiago bihurtzen duela, alderantziz, balio literarioan galdu egiten duela. Dena, dela, garai hartako errekurtsoekin, hau da, neologismorik edo maileguzko hitzik erabili gabe, informazio konplexu asko itzuli ahal izan du: esanahi gehiena hatzemanez.

Hala ere, M. A. Antiak euskal itzulpenaren historian duen balioa, edo testu honek duen itzulpen balioa bere neurrian hatzemateko, perspekltiba historiko zabalagoa behar da, eta bere garaiko itzulpengintzaren testuinguruan kokatu. Hori, ordea, ez dago idazki honen ahalmenean ez asmoetan.

III. Antiaren itzulpena eta testu zuzenduaren arteko gonbaraketa

Sarreran aipatu dugun bezala, Tolosako E. Lopez editoreak Antiaren idatzia argitaratu nahiean norbaiti utzi zion zuzendu zezan. Zuzenketak jatorrizko eskuzkribuaren gainean eginik daude eta lehenago adierazi den bezala, bi garaietako euskararen joskera eta euskararekiko ikuspegiak kontrastatzeko lekuko ezin hobea dira.

Zati honetan lan honen bigarren parteari helduko natzaio, Antiaren itzulpena eta testu zuzenduaren artekogonbaraziotikjasotzen diren aldaketa gehien-gehienak, bai ortografikoak, bai morfologikoak, bai sintaktikoak, bai lexikozkoak. Finean, ondorioak atera ahal izango dira. Hona hemen bigarren zati honetan aztertzen denaren klasifikazioa:

1. Ortografia
2. Azken -a berezkoa. Atzizkiak. Deklinabidea.
3. Komunztadura.
4. Atributoa.
5. Aditza.
6. Perpaus bakunak.
   1. Galderak.
   2. Harridurazko perpausak.
7. Perpaus elkartuak.
   7.1. Proposizio konpletibak.
   7.2. Erlatibozko proposizioak.
   7.3. Proposizio kausalak.
   7.4. Proposizio kontsekutiboak.
   7.5. Helburuzko proposizioak.
   7.6. Proposizio esplikatiboak.
8. Perpausaren elementuen ordena.
9. Lexikoa.

1. Zuzenketa ortografikoak

Hona hemen zuzenketa ortografikoen zerrenda:

a) m + b/p -> n + b/p^[8]

Adibidez:
lambidea -> lanbidea
barrumbea -> barrunbea
zuzembidea -> zuzenbidea

b) Izen multzoa + ak + kiñ = IM + akkiñ -> IM + akiñ.

lagunakkiñ -> lagunakiñ

d) [X] soinua duen -g- letra, zuzentzaileak -j-z idazten du.

Angel -> Anjel

e) Hasierako r-, bolaka -rr- bihurtzen da.

Rufino -> Errufino

f) Zuzentzailearen leherkari ahokari ezpainbikoarekiko joera ozenaren aldekoa da zenbait zuzenketatan, hots, -p- -b.

jayoperria -> jayoberria

g) Zuzentzaileak bustidurak idatzi beharrean, kontsonanteak busti gabe adierazten ditu, horrela, -ll- -l- eta -ñ- -n-.

amilldu -> amildu
zirtzillkeria -> zirtzilkeria
biguñki -> bigunki
atsegiñtsuak -> atsegintsuak

h) l/d alternantzian l-runtz jotzen du batzutan.

fraide -> praile

i) f/p alternantzia gehienetan p nahiago du eta batzutan f.

Ifar -> Ipar
fraide -> praile
familiarekiñ -> pamiliarekiñ
infernuko -> inpernuko
prantzezez -> frantzezez

j) Diptongoen artean ere aldaketa batzu ematen dira.

Eleizak -> Elizak
Beeñ -> Beiñ
zieska -> seaska

k) Txistukarien artean ematen dira aldaketa gehienak eta garrantzitsuenak.

- Lehenik, Antiak frikatu edo afrikatu bizkar-albeolare eta apikal-albeolareak nahastu egiten ditu. Zuzentzaileak okerrak zuzentzen ditu.

- Bigarrenik, Antiak kontsonanteen aurrean jartzen dituen txistukari afrikatuak zuzentzaileak frikatu egiten ditu.

Sinitsgaya -> sinisgaya
itzkribua -> izkribua
itzkuntza -> izkuntza
beltzchoa -> belzchoa
ekaitztsu -> ekaiztsu

- Hirugarrenik, n ondoren dauden frikariak afrikatu egiten ditu.

zinzilik -> zintzilik
penitenzia -> penitentzia

l)  Antiak juntagailu kopulatiboa "eta" idazten du; aldiz, zuzentzaileak batzutan "ta"-ra eraldatzen du.

goarpelari eta... -> goarpelari ta....
Bolandotarren eta...-> Bolandotarren ta...
S. Franzisko Asiskoaren eta bere lagunen -> Asisko Franzisko ta bere lagunen
egiatasunaz eta -> egitasunaz ta

2. Azken -a berezkoa. Atzizkiak. Deklinabidea

Azken -a berezkoa

Zuzentzaileak hitz askotan askotan ez ditu azken -a berezkorik onartzen eta ezabatu egiten du, ondorioz, deklinazioan esate baterako, aldaketak sortzen dituela. Hona hemen Antiak ezarri eta zuzentzaileak kendu dien hitzak:

egia -> egi
probinziako -> probinziko
Ordena -> Orden
gauza -> gauz
aztarnarik -> aztarnik
jayerarik -> jayerik
Alemaniako -> Alemaniko
Italiako -> Italiko
Graziara -> Grazira
Franziako -> Franziko
banakaen -> banaken
gloriaz -> gloriz
arantza -> arantz
lasaikeriarik -> lasaikeririk

Atzizkiak

Zuzentzaileak erroari atxikituriko atzizki batzu aldatu egiten ditu, atzizki hauek orokorki hizkuntza erromanikoetatik datozelako.
Horrela, adibidez:

pranzes -> pranzitar (I.A.-1)

Erdaran ugaritasuna edo oparotasuna adierazten duen oso atzizkia, euskerazko -LSU atzizkiagatik aldatzen du.

nekoso -> neketsu (I.A.-2)
balioso -> baliotsu (L.B.-16)

Latineko -mentum eta -tio/tionis atzizkitatik datozen -mendu eta -zio atzizkiak -pen atzizkiagatik aldatzen du.

sinistamentua -> sinispena (I.A.-4)
bedeinkazio -> bedeinkapen (L.B.-16)
tentazio -> tentapen (L.B.-16)

Kolpe ekintzetako ideia ematen duen -ada atzizkia, behar bada erdarako -ada (patada)ren jatorri berbera daukalako^[9], beste batzuengatik aldatua da.

begirada -> begiratzeak (L.B.-9)
begirada -> begiratua (L.B.-23)

Gabezia edo aurkakoa adierazteko Antiak des- aurrizki erromanikoa darabil. Baina zuzentzaileak des- hori -ge/-ke atzizkiagatik aldatzen du. Hona hemen R. M. Azkuek atzizki honi buruz diona: "Ga. Profúsamente debió de usarse este sufijo allá cuando todavía no se introdujo el uso de baga, bage o su metátesis gabe sin. Al "indarga" débil, sin fuerzas sustituyó andando el tiempo indar baga con sus variantes. (...) Sólo tres ejemplos de ge he podido hasta ahora reunir: dos bizkainos, bage desprovisto, y elge (fruta) verde y (persona de poco talento... El tercero, dunge, malvado" ^[10]. Ikusten dugunez, oso gutxi erabiltzen da, baina antza denez zuzentzailea atzizki honetaz baliatu da des- ez erabiltzearren.

desagertu -> agerketu (L.B.-10)
desberdina -> berdingea (L.B.-20)

Deklinabidea

Deklinabideari buruz, Antiaren itzulpena eta zuzenketaren artean dauden aldaketak bi multzotan bana ditzazkegu, alde batetik, kasu berdinaren barru ematen diren aldaketak eta bestetik, kasu aldaketak. Lehenengo multzoan aurkitz.en ditugun zuzenketak hauexek dira:

- Antiak plurala adierazten duten determinante zenbatzaileei pluralezko ezaugarria ezartzen die, zuzentzaileak ondoren mugagabean ezartzen dituelarik. Adibidez,

Askoko degu kontatzea itz bietan -> Asko izango degu itz bitan... kontatzea (I.A.-2)
Beeñ bano geyagoetan -> Beiñ bano geyagotan (L.B.-16)

- Bigarrenez, ikusi bezala, zuzentzaileak azken -a berezko asko kentzen ditu, horrek elementu epentikoak desagerrarazi edo agerrarazi egiten duela edo konsonanteen permutazioa ematen duela, lege fonetikoen arabera. Adibidez:

aztarnarik -> aztarnik (L.B.-10): r epentetikoa erori
jayerarik -> jayerik (L.B.-18): r epentetikoa erori
Ordenako -> Ordengo (I.A.-5): permutazioa
egikeratako -> egikeretako (I.A.-6): e epentetikoa jarri

- Hirugarrenik, erakusleen eepentetikoa zuzentzaileak ezabatuegiten du, adibidez:

onetatik -> ontatik (L.B.)-2)
onetan -> ontan (L.B.-3) (L.B.-5) (L.B.-25)
onetarako -> ontarako (L.B.-25)

- Laugarrenez, Antiak soziatiboaren plurala azaltzeko -ak + kiñ -> akkiñ forma erabiltzen du. Zuzentzaileak bietako k bat ezabatzen du, pluralerako marka -akiñ geratuz.

lagunakkiñ -> lagunakiñ (I.A.-4)

- Azkenik, fenomeno fonetiko batzuei buruzkoak

Jaungoikoana -> Jaungoikoagana (L.B.-33)
billereetako -> billereetako (L.B.-24)

Kasu edo deklinabide atzizkiaren aldaketei buruz edo deklinaziozko anomaliei buruz, hona hemen R. M. Azkuek dioena: "Es frecuente dar a nuestras desinencias la misma extensión que se les da en castellano a sus correspondientes preposiciones"^[11]. Hauxe bera ematen da adibidez, soziatiboa, laguntasuna eta konpainia soilik adierazten bait du, erdarako con preposizioaren balio askorekin nahasterakoan. Garrantzitsuena eta ugariena, soziatiboa eta instrumentalaren arteko nahasketa da. Zorionez, zuzentzaileak era egokian ezartzen ditu. Hona hemen nahaste honen adibide batzu:

deadarrakkiñ -> deadarrez (L.B.-24)
arreta guziarekiñ -> arreta guziaz (L.B.-I5)
bere buru ernayarekiñ -> bere buru ernayaz (L.B.-l9)

Hona hemen ere, -kin atzizkia gaizki erabilia dagoelakoaren ustez zuentzaileak egiten dituen aldaketak:

¿Nola utzi zezakean bedeinkaziozko seme ura besteren eskuetan bular arrotsetan, galtzeko aiñ arrisku aundiarekin → ¿Nola utzi zezakean bedeinkapenezko seme ura besteren eskuetan bular arrotzetan, galtzeko aiñ arrisku aundian? (L.B.- 16)

Asisko uriak gerra zeukan Perusakoarekiñ → Asisko uriak eta Perusakoak gerra zeukaten. (L.B.-30)

Zorigaitz onekin galai gazte aek erori ziran → zorigaitz onegatik galai gazte aek... erori ziran (L.B.-30)

berarekin geyago ez tratazea → berari geyago ez tratatzea. (L.B.-31)

ibillera guziz azkarrarekin → ibillera guziz azkarrean. (L.B.-36)

R. M. Azkuek beste anomali bat deskribatzen digu: "Sucede a nuestros escritores que piensan por lo general en castellano o en francés y traducen "sobre esto" (aunque signifique "de esto" ) onen gañean"^[12]. Antiak berdin dagi eta zuzentzaileak zuzendu ere.

S. Franziskoren gañean → Franzisko santuaz (I.A.-3)
eman zien zuzembidearen gañean → eman zien zuzenbideaz (L.B.-15)

Eta azkenik, orain R. M. Azkueren arabera anomalia betetzen duena zuzentzailea da. "La confusión que algunos hacen entre la desinencia del caso activo y la del instrumental"^[13]. Hauxe bera gertatzen da hain zuzen ere.

Mundu guziak onratua -> mundu guziaz onratua. (L.B.-30)

3. Komuztadura

Koordinazio kopulatiboa, bai disjuntiboa bi edo sintagma gehiagoen artean ematen denean, Antiak mugatzailea eta erlazio atzizkia sintagma guztietan ezartzen du. Zuzentzaileak ordea, joera honen aurka azkeneko sintagman soilik jartzen ditu mugatzailea eta erlazio atzizkia.

marmol miraritsua eta pontea → marmol miraritsu ta pontea. (L.B.-9)
itzuliko da lenago edo geroago → itzuliko da len edo geroago. (L.B.-18)
S. Franziskoren aurtasuna eta gaztetasuna → Franzisko santuaren aurtasun eta gaztetasuna. (L.B.-35)

4. Atributoa

Antiaren joera atributoa edo predikatiboa mugatua jartzea da, aldiz, zuzentzaileak mugagabean.

Orobat izan zuen Berri-emailea ere bere erritar bat → Orohat izan zuen Berri-emalle ere bere erritar hat. (L.B.-8)

An izaera agertzen da aundi beziñ zoragarria → An izaera agertzen da aundi hezain zoragarri (L.B.-1)

5. Aditza

Zuzentzaileak aditz laguntzailearen baitan aldaketabatzu egiten ditu, orokorki Nor-Nori eta Nor-Nori-Nork kasuetan. Nor-Nori kasuan ematen den aldaketa nabariena, Antiak izan aditzaren erro bezala -za- erabiltzen duen bitartean, zuzentzaileak -tza-. Horrela adibidez:

zizayotela → zitzayotela (L.B.-10)
cizayon → zitzayon (L.B.-14) (L.B.-19)
zizayozkan → zitzayozkan (L.B.-30)

Nor-Nori-Nork kasuan aldiz, Nori kasuko hirugarren pertsona adierazteko singularrako -o- ezaugarria eta pluraleko -e- ezaugarria behin ere, kendu egiten ditu.

ziozkala → zizkala (L.B.-9)
ziozkan → zizkan (L.B.-16)
ziezten → zizten (L.B.-20)

Berdin gertatzen da Nor-Nori-ko adibide batetan:

zizayozkatela → zizaizkatela (L.B.-11)

Antiak batzuetan aspektoaren atzizkiak ezartzerakoan oker batzu egiten ditu. Oker horiek zuzenduak izaten dira.

izandu → izan (I.A.-7), hots, izan erroari aspekto perfektoa adierazteko 0 atzizkia gehitzen zaio.
utzitzen → uzten (L.B.-20), hots, erroa utz da eta horri -ten gehitzen zaio aspektu ez-perfektoa adieraz dezan.

Kasu batetan forma perifrastikoa forma sintetikora bihurtzen du zuzentzaileak, dakarren aldaketa bakarra aspektua ez-puntuala bihurtzea dala.

iristen da Umbria izendatzen den ibai eder eta zabal batera → iristen da Umbria deritzon ibai eder eta zabal batera. (L.B.-I)

Bi alditan aditzaren denboraren aldaketak gertatzen dira. Lehenik:

Estago dudarik gerekiñ gendukala Bernardo Besseren kondaira sonatu ura, zeñaren izaera eta egiatasuna Bolandotarrak ikusierazo duten, aen lembiziko itzak siñalatu dituztelako, eskuetaratu ezin izan bazuten ere. → 
Eztago zer esanik gerekin gendukala Bernardo Besseren izen aundiko kondaira ura. Bere izaera eta egiatasuna Bolandotarrak ikusierazo zuten, bere lenbiziko itzak agertuaz, eskuetaratu ezin izan bazuten ere. (I.A.-3)

Nahiz eta erdarako testuan ekintzak hurbil egon eta Antiak zentzu hori gorde arren, zuzendua izaten den garaiaren arabera gertaerak denboran urrun daudelako agian jazotzen da denbora aldaketa hau. Beste denbora aldaketan alderantziz gertatzen da: lehen alditik orain aldi historikora igarotzen da.

gero eta geyago sentitzen zan, zeruko itzal gizako batek inguratzen zuela → gero eta geyago sentitzen da, zeruko itzal antzeko batek inguratzen duela (L.B.-27)

6. Perpaus bakunak

6.1. Galderak

Baiezko edo ezezko erantzuna eskatzen duten galderetan, zuzentzaileak AL partikula ezartzen du laguntzailearen aurrean.

¿orrela bialtzen dezu...? → ¿ orrela bialtzen al dezu? (L.B.-26)
¿konbeni zan...? → ¿on al zan....? (L.B.-27)

6.2. Harridurazko perpausak

Harridurazko proposizioa eraikitzeko Antiak galdetzailea hasieran eta aditzari -n atzizkia ezartzen ditu. Zuzentzaileak , apika, forma honek erdarakoarekin duen antzagatik, Bai adberbioa galdetzailearen ordez eta -ela atzizkia -n ordez ezartzen ditu, hots,

¡Cer poza sentitzen duen...! → ¡Bai poza sentitzen duela...! (L.B.-36)

7. Perpaus elkartuak

7.1. Proposizio konpletibak

Proposizio txertatu konpletibetan Antiak gehienetan -ela atzizkia baiezko kasuan eta -enik ezezko kasuan aditz konjugatuari loturik darabil. Baina kasu oso gutxi batzutan, Pierre Laffiteren "Les anciens auteurs commençaient volontiers par "ezen" ou "baizik-eta" les propositions susordonnées completives en -la"^[14] esanak adierazten duen joerari jarraituz, proposizio konpletiba luze asko gertatzen denean adibidez, eta perpaus nagusiaren ondoren doazenean, perpaus nagusiaren aditza eta proposizio konpletibaren artean, Villasantek "partícula introductoria" deitzen dion "ezen" hitza ezartzen du. Hona hemen, bi kasu:

ezagutu degu, ezen, Fiorettian arkitzen diran irakorgai eta gertaera geyenak (...) Bernardo Besseren kondairatik bat banaka artuta daudela (I.A.-5)

erantzun zidan, ezen, lirioak aditzera ematen zuela Franziskoren garbitasun aingerukoia (L.B.-33)

Nabaria da "ezen" partikulak perpaus nagusia eta perpaus txertatua garbiki banatzen dituela, ulermenaren onerako. Zuzentzaileak aldiz, ezen partikula ezabatu egiten du. Aurreko exenplua honela geratzen da adibidez:

erantzun zidan, lirioak Franziskoren garbitasun aingerukoia aditzera ematen zuela (L.B.-33)

"Esta partícula es fácil que haya sido introducida por analogía con el "que" castellano (y francés) y con el "quia", "quod " del bajo latín"^[15], dio Villasantek; eta hauxe bera izan liteke zuzentzaileak dagien ezabaketaren arrazoia.

7.2. Erlatibozko proposizioak

Antiak erlatibozko proposizioak hiru eratan erabiltzen ditu:

- Lehenik eta era arruntena dena, erlatiboa izenaren aurretik ezarriaz. Adibidez:

Erromatik Italiako Ifar alderonz dijoan bidelaria. (L.B.-1)

- Bigarrenez, laguntzen duten izenaren ondoren, aposizio eran agertzen diren erlatibozkoak. Adibidez:

...egia bat, iñola ere dudatu eziñ ditekeana. (L.B.-20)

- Hirugarrenez, izenaren ondoren ere, bain erlatibozko izenordainez eta galdetzaileaz sortutako erlatibozko proposizioak edo zeharkako erlatiboak. Adibidez:

...bere erritar bat, zena dembora aldi batean ibili zan (L.B.-8)

Lehenengo multzoari buruz, guzti hauek erlatibo murrizgarriak dira, izenlagunaren funtzioa betetzen dute eta perpaus txertatuari -n atzizkia erantsiz eratzen dira.

Bigarrengo multzoan dauden proposizioen egitura honako hau da: lehenik, IS aurkitzen da eta jarraian, IS hori laguntzen duen erlatibozko proposizio sustantibatua; sinboloak erabiliz, {lS + IS} edo gehiago sakonduz {(Izlg) + IM + (Det), P + erl + Ø + det}. Nabari denez, bi IS horiek determinantea daramate, hortaz ezin daiteke esan "Jaun zerukoa"-ren antzera izenaren ondoren jarririko Izlg-a denik, hobe litzateke aposizioa dela pentsatzea.

Zaila da perpaus hauen artean zein den murrizgarria eta zein ez erabakitzea. Dena dela, kontu handiz esan daiteke bi motatakoak neurri berean topatzen direla. Adibide batzu jartzekotan hona hemen murrizgarriak kontsidera daitezken erlatibo batzu:

...eskuskribu balioso bat, Xlll garreneko beste baten erakoa, kondaira billakindetarako bide berriak agertzen zituena. (I.A.-3)

...gertatzen da... ez dagoela lumarik, ez pinzelik aren antzirudia ondo atera dezaqueenik. (I.A.-7)

...zeukan itzal eta mendetasun bat, inork ukatzen etziona. (L.B . -24)

...au izandu zan asmoa bere bizitza guzian leyalki kumplitu zuena (L.B.-26)

Eta ez-murrizgarriak:

...Umbriak eta Espaniak sortuko zituztela bi Orden Erlijioso berri, Ebanjelioko argia mundu guzira eramateko eginkisuna artuko zutenak. (L.B.-8)

...munduak eskeintzen zion atseginezko edontz.i urreztua, beste zenbaiti eriotza erakarri ziona. (L.B.-25)

...bizitza mundutar eta iskambillazkoa, Santuak berak pekatuzkoa deituko diona. (L.B.-32)

Bana iritsi au da utsegite gorrotagarri bat, dembora artako kondairatzalleak berak desegin zutena. (L.B.-33)

Antiak erlatibo era hau erabili izan zezakeen itzulpenaren ez murrizgarri balioa gordetzarren behar bada (gainera kontutan har ez duela ekialdean murrizgarriak ez diren erlatibozko proposizioak sortzeko bait- aurrizkia erabiltzen, agian ezagutu ere ez). Bestalde, erlatibozko proposizioa era honetan gehiago nabaritzen da, ulermena erraztuz.

Hirugarren mota, hizkuntz erromanikoen erara, erlatibozko izenordainez, izenaren ondoren ezarririko erlatibozko perpausa da. Erabiltzen dituen izenordainak edo galdetzaileak hauek dira: zeña eta bere deribatuak, zeñak, zeñaren, zeñek, zeñazaz, zeintzuetan; eta lekuzko non eta denborazko noiz. Gainera, proposizio txertatuko aditza -n atzizkiak amaitzen du.

Zein erlatibozko izenordainari buruz, Antiak beti mugatuan erabiltzen ditu, -a mugatzaile singularra erantsiz, eta plurala eta singularrarako izenordain ezberdinak erabiltzen ditu, adibidez, nor kasuko singularrean zeña eta pluralean zeñak. Baita ere, zein honi -tzu atzizki kolektiboa gehitzea, Villasanteren hitzetan Bizkaiko joera dena^[16] darabil. zeintzuetun adibidez. Eta izenordain hauen deribazioei azkenik deklinabide atzizkiak gehitzen ditu.

Esan ere, zein eta bere deribatuak erabiltzeko era hau Villasanteren ustez okerra dela. Hauxe dio berak: "Este zein se declina según el paradigma de la declinación indefinida. Por tanto, el caso nominativo pasivo es sinplemente zein, el ergativo zeinek (no zeinak), el posesivo zeinen, el datibo zeini"^[17]. Litzatekeena da Antiak erdarazko "el cual" izenordainaren artikuluaren eraginez mugatuan ezarri izatea.

Bestalde, Villasantek horrela dio: "Este procedimiento (zein erabiltzearena) vale únicaniente para las adjetivas explicativas, o sea, para las no restrictivas" ^[18] eta Goenagak ere: "Galdetzaileaz baliatuz sortzen ditugun erlatibo berezi hauek erlatibo ez-restriktiboak edo ez-murrizgarriak deitzen ditugu" ^[19]. Antiak orokorrean arau hau betetzen du, baina badaude bi kasu betetzen ez dituenak. Hauek dira:

Zorionezkoak echeak, non amak ain ongi ezagutzen duen bere egiñ bidia. (L.B.-18)

Orain kateaz lotua ikusten banazute ere, etorliko da egun bat, noiz ikusiko nazuten mundu guziak onratua. (L.B.-30)

Zuzentzaileak erlatiboko hiru joera hauen aurrean ezberdin jokatzen du.

Lehenengo joeraren aurrean ez du zuzenketarik egiten.

Bigarren joeran aldiz, bai. Kasu hauetan aposizio gisan dagoen erlatibo sustantibatua, mugatzailea kendu ondoren, esplikatzen duen izenaren aurrera eramaten du Izlg funtzioa betearaziz. Munizgarliak ziren proposizioak berdin jarraitzen dute, hots, ez da zentzua aldatzen. Adibidez, honela gelditzen dira zuzendu ondoren murrizgarrien artean eman diren azken hiru exenpluak:

...gertatzen da... aren antz-irudia ondo atera dezatueen lumarik, ez pinzelik ez dagoela (L.A.-7)

...inork ukatzen etzion zeukan itzal eta mendetasun bat (L.B.-24)

...au izandu zan bere bizitza guzian leyalki bete zuen asmoa (L.B.-26)

Baina ez murrizgarriak zirenak zuzentzaileak murrizgarriak bihurtz.en ditu. Ezberdinak dira adibidez,

...Umbriak eta Espaniak sortuko zituztela bi Orden Erlijioso berri, Ebanjelioko argia mundu guzira eramateko eginkisuna artuko zutenak

eta

...Umbriak eta Españiak sortuko zEtuztela Ehanjeliok0 argia mundu guzira eramateko eginkizuna artuko zuten bi Orden Erlijioso berri (L.B.-8)

...bizitza mundutar eta iskambillazkoa, Santuak berak pekatuzko deituko diona

eta

...Santuak berak pekatuzkoa deituko dion muntiutar eta iskanhillazko bizitza. (L.B.-32)

Kasu batetan ere, proposizio erlatiboa izenaren aurrean jartzerakoan -ko atzizkiko Izlg arruntean bihurtzen du zuzentzaileak; adibidez,

...munduak eskeintzen zion atseginezko edontzi urreztua, beste zenbaiti eriotza erakarri ziona → 
beste zenbaiti eriotza erakarritako munduak eskeintzen zion atseginezko edontzi urreztua. (L.B.-25)

Zuzentzaileak era honetako erlatiboak aldatzerakoan aldaketa semantiko batzu egiten ditu. Hona hemen batzu:

...eskuskribu balioso bat, XIII garreneko beste baten erakoa, kondaira billakindetarako bide berriak agertzen zituena → 
...eskuskribu eder bat, kondaira billakindetarako bide berriak agertzen zituen XIIIgarreneko beste baten erako (I.A.-3)

Adibide honetan, Antiaren testuan bigarren aposizioa "eskuskribu balioso bat"-i buruz ari da, eta "zuzendu" eta gero, aposizioa XIIIgarrenekoa laguntzen du.

...jakindu zuen seme bat jayo zizayola poz aundia eman ziona → …jakindu zuen poz aundia eman zion seme bat jayo zizayola (L.B.- 13)

Antiaren kasuan, seme bat jayo zizavola jakiteak poz aundia eman zio/a esan nahi du; aldiz, bigarren kasuan poz aundia semeak ematen dio.

Hirugarren joerari buruz, esan zuzentzaileak ez duela erlatibozko izenordainik onartzen eta denak ezabatzen dituela, proposizio erlatiboa era ezberdinetan moldatuz. Zihur aski izenordain hauek kentzeko arrazoia duten erdal kutsua dela.

Izenordain hauek kendu eta gero. gelditzen den proposizioa gramatikalki egokitzeko hiru bide erabiltzen ditu:

- Lehena, maizena darabilena, erlatibozko izenordainak proposizio txertatuan betetzen duen funtzioa eduki dezakeen izenordain pertsonalaz edo adberbioaz aldatzea eta perpaus txertatuko aditzaren -n atzizkia kenduz, perpaus koordinatu eta yustaposiziokoan bihurtzen da. Adibidez: zeñak onechek-gatik ordezkatua da, zeña au-gatik, zeñazaz oyezaz-gatik, zeintzuetan ayetan-gatik, non hemen edo an-gatik, zeñaren bere edo ango-gatik... Bide honetan, proposizio txertatua zena, orain yustaposiziozkoa edo koordinatua bihurtzen da. Hona hemen adibide batzu:

...kondaira ura, zeharen izaera -> kondaira ura. Bere izaera... (I.A.-3)

...erlikario bati bezala, zeharen edergarriak adierazten dituzten → erlikario hati bezala, ango edergarriak adierazten dituzte (I.A.-5)

...Botsanora, non egun oro meza entzun eta erasaten zuen → Botsanora, eta hemen egun oro meza entzun eta erasaten zuen (L.B.-20)

Izenordain horiek ezabatzeko era egokiena hauxe izan daiteke. Zergatik? Hona hemen Goenagak dioena: "Hizkuntzalariak ados daude erlatibo murrizgarriak, edo restriktiboak, perpaus txertatuak, menpekoak diren bezala, beste hauek (zeharkako erlatiboak), funtsean perpaus koordinatuak direla" ^[20]. Eta zuzentzaileak hori egiten du, hau da, koordinazioan edo yustaposizioan jarri, horrela sakoneko egitura aldatzen ez delarik.

- Bigarrena, izenordaina ezabatzea eta laguntzen duen izenaren aurrean, erlatibo arruntaren gisan, ezartzea da. Honek arazo hau dakar: murrizgarria ez den proposizioak tasun hori irabazten du, zentzu aldaketa sortuz noski. Hona hemen bi adibide:

...marmol miraritsua eta pontea, nun dauden otallatuak itz oroitgarri oek → itz oroitgarri oek otallatuak dauden marmol miraritsu ta pontea. (L.B.-9)

...egun bat, noiz ikusiko nazuten... → ikusiko nazuten egun bat. (L.B.-30)

Azken adibidean ez da zentzu aldaketa hain garbi ikusten, lehen esan bezala, adibide hori Antiaren testuan murrizgarri bezala kontsidera daitekeelako.

- Hirugarren bidea, izenordaina ezabatzea eta erlatibozko proposizioa dena, beste proposizio txertatu batean bihurtzea da.

...zorionezkoak echeak, non amak aih ongi ezagutzen duen bere egih bidea → 
zorionezkoak echeak, amak here egih bidea ain ongi ezagutzen dutenean. (L.B.-18)

Adibide honetan erlatibozko proposizio txertatua, denborazko proposizio txertatua bihurtzen du zuzentzaileak.

...aditzen da itz egiten duela Santuak oi duten moduan, zehek negar egiten duten lenagoko utsegiteakgatik ezezik, alperkeria eta epeltasunean egon ziran demboragatik ere → 
aditzen da itz egiten duela Santuak oi duten moduan, hada, negar egiten dute langoko utsegiteakgatik ezezik, a lpe rkeri ta epe l tas un ea n egon ziran utsegiteakgatik ere (L.B.-34)

Adibide honetan proposizio txertatua, proposizio txertatu kausalan bihurtzen da.

7.3. Proposizio kausalak

Antiak proposizio kausalak adierazteko lau era darabil:

- Lehena, -elako atzizkia izango litzateke. Adibidez:

...lrugarren Ordenakoak diralako eta kordoya daukatelako (I.A.-9)

- Bigarrena, zeren partikula erabili jarraian aditzari -n atzizkia ezarriz:

...zeren Franzisko zan Aingeruen Erregiñari egindako orazioen bitartez irichitako semea (L.B.-16)

- Hirugarrena, bada konjukzioa erabiliz, zein Villasanteren hitzetan: "Lo mismo que el equivalente castellano "pues", el "bada" vasco tiene a veces causal y a veces consecutivo^[21]. Adibidez:

...kontu egiozu ongi aur oni, bada irichiko da aundi izatera Jaungoikoaren aurrean. (L.B.-10)

Liburu au eskeintzen diogu konfianzarekih Obisko Jaunai, bada seguru gaude S. Franziskoren umiltasunak eta Aita Santuarenganako agertu zuen jayera eta mendetasunak on biderik asko emango diotela. (I.A.-8)

- Laugarrena, -gatik atzizkia erabiliz.

...atsekaberik ez emateagatik (L.B.-26)

Zuzentzaileak ez du zeren partikula onartzen. Arrazoia Villasantek ematen digu: "Los gramáticos contemporáneos han visto en este uso un calco alienígena o imitación de lo que se hace en las lenguas románicas, y, por ende, lo han proscrito, juzgándolo incorrecto" ^[22].

Badirudi Wadingok etzuela izan onen aditzerik, zeren ez duen aitatzen Bernardo Besseren lan bakar bat baizik
-> Badirudi Wadingok etzuela izan onen aditzerik, hada aitatzen ez du Bernardo Besseren lan bakar hat baizik (I.A.-3)

...zeren Franzisko zan Aingeruen Erreginaui egindako orazioen bitartez irichitako semea
-> Franzisko Aingeruen Erregiñari egindako orazioen bitartez irichitako semea zelako (L.B. -16)

7.4. Proposizio kontsekutiboak

Proposizio kontsekutiboak espresatzeko Antiak aiñ... non... gehienbat, ainbesteraino... non... eta alako moduan non... alokuzioak erabiltzen ditu, eta ondorioaren aditzari -n erlazio atzizkia ezarriz.

Zuzentzaileak ez ditu forma hauek onartzen, zihur aski erdal ereduaren antza dutelako. Horrela bai graduatzailea (ez beti), bai non forma ezabatzen ditu. graduatzailea edo intentsiboa daraman perpausaren etaondorioaren perpausaren artean yustaposiziozko edo koordinaziozko erlazioa emanez. Hona hemen adibide batzu:

...Ain prestu eta noble ikusten dut, non sentierazten dizkidan esperanzarik atsegingarrienak → 
ain zintzo ikusten dut, eta esperanzik atsegingarrienak sentierazten dizkit (L.B.-20)

...pekatarien artean aiñ umilla, non edozeñek artuko zuen oetako aunditzat → 
pekatarien artean umilla. Edozeiñek artuko zuen oetako aunditzat (L.B.-23)

...bere palaguakkiñ alako moduan gozatu ela eskuratu zuen, non galai aek... → 
...bere itz legunez eskuratu zuen eta galai aek... (L.B.-31)

Kasu batetan aipaturiko formak kentzen dira, baina oraindik -rano atzizkiaren bitartez, proposizio txertatu kontsekutibo bezala jarraitzen du.

...alako moduan non, Asisko biztanleak pozgarrizko deadarrakkiñ deitzen zioten Cialayen errege ->
Asisko biztanleak pozgarrizko deadarrez Galayen errege deitzeraño (L. B . -24)

Zuzentzeko beste era, proposizio txertatu kontsekutiboa beste proposizio txertatu batetan bihurtzea da. Adibidez:

Bere klima edo aizetorkia da ain beraa non elurte luzerik eziñ inoiz izan ditekean → 
Bere aizetorkia beraa elurte luzerik inoiz izan ez lezakeena da (L.B.-1)

Adibide honetan, kontsekutiboa erlatibozko proposizio sustantibatuan bihurtzen da.

7.5. Helburuzko proposizioak

Aldaketa bat egiten du zuzentzaileak helburua adierazteko atzizkia aukeratzerakoan. -ko atzizkia -ra atzizkiagatik, hain zuzen.

Gera gaitezen begiratzeko-> Gera gaitezen begiratzera (L.B.-22)

Villasantek horrela dio: "Con verbo que indica movimiento material o espiritual se aplica el sufijo directivo -ra al nombre verbal" ^[23]. Baina geratu aditzak mugimendua adierazten al du?

Lehenago ikusi dugunez, zuzentzaileak proposizioen funtzioa aldatzen ditu, arrazoia Antiaren espresatzeko moduaren ez onartzea zela, adibidez, kontsekutibarekin gertatu dena. Baina badago beste funtzio aldaketa bat, arrazoia dirudienez ulermena hobetzea delarik. Hauxe da:

Eztago dudarik gerekin gendukala Bernardo Besseren kondaira sonatu ura, zenaren izaera eta egi atas una Bolandotarrak ikusierazo duten, aren lembiziko itzak sinalatu dituztelako → 
Eztago zer esanik gerelun gendukala Bernargo Besseren izen aundiko kondaira ura. Bere izaera eta egitasuna Bolandotarrak ikusierazo zuten, here lenbiziko itzak agertuaz.

Hau da, helburuzko proposizioa moduzkoa bihurtzen da.

7.6. Proposizio esplikatiboak

Zuzentzaileak adibidea aurkezteko Antiak darabilen "nola diran" forma ezabatu egiten du, horren ordez bi puntu jarriaz.

Kondairazko utsegiteen batsuek, nola diran, "S. Franziskoren Ordena... → Kondairazko utsegiteen batzuek: "Franziskoren Ordena... (I.A.-3)
Prenda oezaz ganera bazituen beste batzu.... nola diran, jenio alegere... → Gauz oezaz ganera bazituen beste batzu.... izakera alai (L.B.-23)

8. Perpausaren elementuen ordena

Antiak perpausaren elementuak ordenatzeko orduan, sarritan aditz sintagmako elementuak aditzaren ondoren ezartz.en ditu, eta ez bakarrik sintagmak luzeak direnean, motzak direnean ere bai baizik. Aditzaren ondoren predikatuko elementu guztiak edo bestela, predikatua aditzaren aurrean eta atzean banatuaz ezartzen ditu.

Gaur egun arraroa gertatzen den eta askotan erderismoa^[24] deitu izan den ordenamendu hau, hiru arrazoiez batik bat adieraz daiteke.

Lehenengoa Villasanteren hitzetan hauxe da: "Ocurre que cuando los complementos son varios o largos, por este solo hecho, se tiende a c olocarlos detrás del verbo" ^[25]. Adibidez:

...seguru gaude S. Franziskoren umilltasunak eta Aita Santuarenganako agertu zuen jayera eta mendetasunak on biderik asko emango diotela (I.A.-8)

...igarotzen zuen jostaketatan echeko lanbideak uzten zioten dembora guzia (L.B.-20)

...poztutzen ziran ikustean aren garaipenak eta ezagun guziak ekartzen zioten er espetu amoriozkoa (L.B.-21)

...darama ezpañetara munduak eskeintzen zion atsegiñezko edontzi urreztua, beste zembaiti eriotza erakarriko ziona (L.B. -25)

Baina hau ez da arrazoi garrantzitsuena, gehienetan aditzaren ondoren jartzen diren konplementuak ez bait dira asko, ez eta luzeak ere. Hona hemen adibide batzu:

Liburu au eskeintzen diegu konfianzarekin Obispo jaunai (I .A.-8)

...deritzat onduko dala (L.B.-20)

Gurasoak maite zuten Franzisko amorio biguñenarekiñ (L.B.-21)

...eta Franziskok eta bere lagunak irichi zuten ostera liber tadea (L.B.-31)

Bigarren arrazoia, Villasanteren hitzetan hau ere, hauxe da: "En el estilo narrativo, es decir, cuando se cuentan sucedidos, es frecuente la anteposición del verbo, ello se explica fácilmente: cuando se narran sucesos, la misma enumeración de los sucesos se concibe generálmente como lo interesante"^[26].

...karzelatu aetako batek zeukan jenio bizia, eta zeraman zorigaitzarekin sumiñdurik, aimbesteraño aserraerazi zien lagunai, non erabaki zuten, berarekin geyago ez tratatzea... erregutzen zien arren, barkatu zezayotela, baña ikustean etzuela ezer aurreratzen, joan zizayon aldamenera (L.B.-31)

Asisko choro ergel batek egiten zion santu gazte oni, dudarik gabe Jaungoikoak gogargiturik garaipen siñale onrotsu bat, kondiaretan alakorik irakortzen ez den modukoa (L.B.-28)

Hirugarren arrazoia, Villasanteren hi tzetan baita ere, hau izan daiteke: "Una de las principales causas o motivos del apartarse del orden normal es el deseo del hablante de hacer resaltar una determinada palabra juzgada por el como de mayor interés en un caso dado"^[27]. Adibidez:

...utziaz aldameneko malletan bere belaunen siñaleak (L. B. -9)

...eta graziara jayotako aur artan ikustean Jaungoikoak autu bat (L.B.-10)

...Santua bere gazte demboran merkatar izan zala da egia bat iñolaere dudatu eziñ ditekeana (L.B.-20, oharra)

...galai gazte aek erori ziran barrengo tristura aundi batean (L. B . -30)

Zuzentzaileak, aldiz, predikatua aditzaren aurrean nahiago du eta horrela aditzaren aurretik elementu gehienak ezartzen ditu, elementu ugari daudenean bateren bat ondoren uzten duelarik, edota elementuak luzeak direnean ere. Baita ere, zuzentzaileak hirugarren mailako subordinatuak bigarrenekoaren aurretik ezartzen du, baina, esan bezala luzeegia dalako agian, bigarren mailakoa ez du aditz nagusiaren aurrean jartzen. Adibidez:

...ikusi nuen gure Aita doatsua zegoela mendi tontor batean, lorategi baten erdian, lirio ederra eskuan zeukala → 
gure Aita doatsua ikusi nuen lorategi baten erdian lirio eder bat estuan zeukala, mendi tontor batean zegoela (L.B.-33)

...poztutzen ziran ikustean aren garaipenak. eta ezagun guziak ekartzen zioten errespeto amoriozkoa → 
poztutzen ziran aren garaipenak, eta ezagun guziak ekartzen zioten errespeto nulitasunezkoa ikustean (L.B.-21)

Bestalde, aditzaren aurrean galdegaia edo elementu garrantzitsuena ezartzen saiatzen da.

...gurasoak eman nairik bere bizitza erosoai zegokion moduko aziera on bat → 
gurasoak bere bizitza erosoai zegokion antzeko aziera on bat etnan nairik (L.B.-19)

...agertzen zuen zetorrela berez bizkorra, atsegille eta buru azkarrekoa → 
agertu zuen berez bizkorra, atsegille ta buru azkarrekoa zetorrela (L.B.-19)

...deritzat onduko dala → onduko dala deritzat (L.B.-20)

Baina oso joera markatua du aditzaren aurrean aditzlaguna ezartzeko eta batez ere, adberbioa:

...kondairatzalleak ozta ezer esaten digute → kondairatzalleak ozta esaten digute ezer (L.B.-15)

...erantzuten zion leyalki → leyalki erantzuten zion (L.B.-17)

...ikasiaz chit erraz latinez eta prantzesez → latinez eta frantzesez chit erraz ikasiaz (L.B.-19)

...joan zizayon korrika pobreari → pobreari lasterka joan zitzayon (L.B.-26)

...gogorkiro egun batean bera tratatuaz → egun hatean gogorkiro bera tratatuaz (L.B.-30)

Izenlagunaren kokapenari buruz, Antiak izenaren eskubiko aldean, nahiz ezkerraldean jartzen ditu. Eskubialdean gertatzen diren gehien-gehienak -ko erlazio atzizkiaz amaitzen dira, ondoren eskubialdean izateagatik izen sintagmaren determinantea hartzen dutelarik. Bestalde, eskubialdean agertzen diren Izlg gehienak, edo deiturari loturiko lekutasunezko aditzlagunaz osaturiko Izlgak dira (Bartolome Pisako, Mario Florenziako eta Markos Lishoakoreriak ere) (Bernardo Besse Akitaniako probinziakoak), edo instrumentaleko atzizkiak dutenak dira (Orden erlijiozkoaren, iturri egiazkoetara, beste doai Jainkozko bat). Izenaren ondoren aurkitzen diren Izlg gehienak, eta aurretik agertzen direnak ere, laguntzen duten izena dagoen IS bakarraren barne daude, dena dela, aposizio gisan j.arrita daude beste batzu, bi IS osatuz. Adibidez:

...asmo eragillea / inori ez ukatzeko limosnik

...garaipen siñale onrotsu bat, / kondairetan alakorik irakortzen ez den modukoa.

Zuzentzailearen jokabidea eskubialdean dauden Izlgak, bai ISren barnean daudenak, bai aposizio gisan daudenak, ezkerraldean kokatzearena da. Hona hemen adibide batzu:

...Bartolome Pisako, Mario Florenziako eta Markos Lisboakorenak ere → 
Pisako Bartolome, Florenziako Mario eta Lisboako Markosenak ere (I.A.-6)

...emalle geyegiranokoa → gevegirañoko emallea (L.B.-20)

...asmo eragillea inori ez ukatzeko limosnik → iñori limosnik ez ukatzeko asmo eragillea (L.B.-26)

...bizitza mundutar eta iskambillazkoa → mundutar eta iskanbillazko bizitza (L.B.-32)

Gertatzen den beste ordena aldaketa garrantzitsu bat, Antiak aposizio eran ezartzen dituen erlatibozko proposizioak, izenaren aurrera igarotzean datza. Honetaz lehanago ere mintzatu gara. Adibidez:

...egia bat ihola ere dudatu ezih ditekeana → inola ere dudatu ezin ditekean egi bat (L.B.-20, oharra)

Beste ordenari buruzko aldaketa batzu pertsonaiak izendatzerakoan gertatzen dira. Adibidez:

Aita San Franzisko Asiskoaren bizitza → Asisko Franzisko Santuaren bizitza (Tituloa)

Aita Leopoldo Cherance → Leopold Cherance Aita (Subtituloa)

...Luzio Illgarrena Aita Santu zela → IIIgarren Luzio Aita Santu zela (L.B.-3)

9. Lexikoa

Gertatzen diren zuzenketatik ugarienak lexikoaren arloan ematen dira. Orokorki, hitza mailegua delako baztertzen du, batzutan ezabatuz eta gehienetan beste hitz batez aldatuz. Adibidez:

prenda oezaz -> gauz oezaz
enkarguak -> aginduak
libre -> a-katuak
prestu -> zintzo
moduko -> antzeko
gisako -> antzeko
testamentua -> azkenaya
lekutan -> tokitan
millagroz -> mirariz
amorioarekin -> naitasunarekin
palakariena -> lilluragarriena
pausorik-pauso -> oinkadaz oinkada
ez dira falta -> badira
benturaz -> agiyan
dudarik -> zalantzik
konbeni izan- > on izan
kanpoak -> lurrak
señalatua -> izendatua
istant -> une
pobrezaren -> beartasunaren
merezi -> irabazi
kumplitu -> bete
korrika -> lasterka
partetik -> aldetik
giza nobleren -> aundiren
pensamentu -> gogorapen
edadean -> arlinean
palagu -> gainchuritze
motiboren bategatik -> zerbaitegatik
pasatzen -> igarotzen
sentitzen -> nabaitzen
konbertitu -> biurtu
giatu -> zuzendu
estimazio eta kariñoa -> naitasuna
jenio -> izakera
alegere -> alai
galairi -> gazteri
erretratoa -> irudi-antza
alchatu -> jaso
gonbite -> bazkari
pestak -> jolasketak
gustu -> gogo
billaukeli eta gaiztakeriaz -> gaiztakeriaz
gozatu eta eskuratu zuen -> eskuratu zuen
gazte piadoso onen -> gazte onen
portaera eta ibillera -> ibillera

Afijoren bat mailegu izatea nahikoa du askotan zuzentzaileak hitza aldatzeko.

desagertu-> ezkutatu
burutanzioa-> gogoa
desegin-> apurtu edo ezereztu

Bitxikeria bezala, aipatu zuzentzaileak "dembora" hitza ez duela onartzen. Ikus dezagun orain nola aldatzen duen "dembora" hitza.

demboraren buruan -> urte askoren buruan
erreboluzioko denboraraiño -> erreboluzioko urteetarano
dembora artan -> garay artan
demborarekiñ -> garaiz
dembora guzia -> beta guzia
bere gazte demboran -> bere gaztetan edo gaztearoan
dembora berean -> bide batez
dembora aldi onetan -> cildi onetan
gure demborako gaiztakeriaz -> gure bizitzako gaizlalteria

Ondorioz esan beharra dago, begiratzen ari garen zuzentzailearen erretratua → irudi-antza osatzeko, lexikoari dagokionean ere garbizale aski nabaria dela, nahiz ez neologismo zalea (zuzenketetan ikusten den bezala) ez eta guztizkoa ere (aldatu gabe utzi dituen hizkuntza erromanikoetatiko hitzen zerrenda begiratuko balitz ikusiko litzatekeen bezala).

Ikusten dugunez, zuzentzaileak erdararen kalko izan daitezken joskerak, ordena, sintaksi osagaiak, zena, zeren, zein... non..., zer, ezen, nola diran,... formak, atzizkiak, eta maileguak baztertzen ditu gehienbat, beste batzuk jarri horien ordez.

Euskara bere era garbienean ezartzeko joerak, XX. mendeko hasieran indar haundia hartu zuen, purismoa edo garbizalekeria deritzan fenomenoa sortuz, bertatik bi eskola nagusi sortu zirela: Sabino Aranarena eta R. M. Azkuerena.

Hortaz, zuzentzailea XX. mendeko hasierako purismo fenomenoaren barnean koka genezake.

IV. Zuzentzailea nor ote?

Laugarren zati honetan, zuzentzailearen izena ematen saiatuko gara, horretarako izenaren hipotesia jaurtiki ondoren, frogatzen lehiatuz.

Besterik gabe, izena edo hipotesia esango dugu: ustez, Antiaren Aita San Franzisko Asiskoaren bizitza itzulpenaren zuzentzailea PATRICIO ANTONIO DE ORCAIZTEGUI izan daiteke.

Hipotesi honen frogaketarekin hasi baino lehen, P.A. Orkazitegi jauna nor zen adieraziko dugu.

1840. urtean Andoainen jaio zen eta 1924.ean Tolosan hil. Bere ikasketak Arantzazun hasi eta Iruna eta Gasteizen jarraitu zituen.

Apeztu egiten da eta zenbait herritatik igaro ondoren, Tolosan finkatzen da artzapez bezala. Ekintza anitz burutu zituen. Editore bezala Lardizabalaren Testamentu zar eta Berriko kondaira eta Mendiburu Aitaren Otoitz gayak argitaratzen ditu. Autore bezala, prosa, poesia, antzerki lantxoak idazten ditu eta katekesiseko testuak zuzentzen. Arazo linguistikoez idatzi zituen artikuluak Euskalzale, Ibaizabal, Euskalerria, Gipuzkoa eta Euskal Esnalea aldizkarian batez ere, daude banaturik. 1906 urtean Observaciones para hablar y escribir tolerablemente en nuestro idioma euskaro liburua argitaratzen du Tolosan.

Lehen froga edo gauzak ildo lojikotik eramanak direla adieraz diezaigukena hauxe da: G. de Zumuarregui jaunak artikulu batetan P. Orkaizlegiren bizitzaren lan garrantzitsua azaltzen digu: "Trabajó denodadamente por desterrar del idioma giros y locuciones extrañas, y recopiló sus instrucciones sobre este punto en un librito, modelo de concisión y claridad, que publicó bajo el título de Observaciones para hablar y escribir tolerablemente en nuestro idioma (1906). En un folleto fustigó duramente una versión desgraciada del catecismo y eseribió él mismo varios, purgados de los errores lingüísticos y hasta doctrinales de que otros, demasiado vulgarizados adolecían"^[28].

Ikusi ahal dugunez, P. Orkaiztegi Purismoaren bidetik joan zitezketen zuzenketetan aritu zen; etaberaz, Antiaren itzulpenaren zuzenketa berak burutua izateko posibilitatea bada.

Posibilitateak zabaldu egiten dira, P. Orkaiztegik Tolosako Eusebio López editorearekin, Antiaren eskuzkribua jaso zuen editorearekin hain zuzen, harremanak zituela kontutan hartzen badugu. P. Orkaiztegik Eusebio Lopezen bitartez liburu anitz argitaratu zituen; hona hemen batzu: Cristabaren icasbide edo doctriña aita Gaspar Astete Jesuitak erderaz ipiñi zuanetic Guipuzeoaco eusquerara itzuliya. Orain arguitara ematen da lengo utsune batzubec ordainduric (1904); Jesusen amore-nekeei dagozten zenbait otoitz-gai. Jesusen Konpahiko A. Sebastián Mendiburuk egiñak (1904); Observaciones... (1906); Una versión desgraciada (1914) eta oraindik gehiago^[29]. Harreman honen iduri garrantzitsua P. Orkaiztegik E. Lopezi idazten dion eskutitza litzateke. Eskutitza osoki erakusten dugu, euskararekiko bere pentsamoldearen adierazgarri delako.

Sr. D. Eusebio Lopez

Tolosa, 12 de Junio de 1901.

Muy Sr. mío: Me pregunta V. si me parecería conveniente la reimpresión en su casa de la obra Jesusen amore-nekeei dagozten otoitz gayak del Rev. P. Mendiburu de la Compañía de Jesús; y, sin vacilar un momento, contestaré que prestaría V., en mi concepto, un imponente servicio a los bascongados en general, y al Clero de estas provincias en especial, con reproducir esta obra en que se trata y desarrolla admirablemente una materia siempre trascendental sobremanera, oportunísima para los católicos en los tiempos que corremos, y de mucho provecho también por otra parte para el estudio práctico de la lengua euskara en que aparece escrita, por abundar dicha obra en giros castizamente bascos, que no he visto empleados por muchos otros autores, aun los reputados como de primera nota. No es aquí mi intención culpar de ello a estos señores, porque, habiendo hecho sus estudios en castellano, latín, francés, o lo que fuese, y núnca en bascuence; habiendo adquirido la costumbre de pensar y expresarse en idiomas neo-latinos; y respirando constantemente una atmósfera nada basca (anti-basca para el caso) debía serles bien difícil sustraerse de la influencia de síntaxis extrañas, similares todas entre sí, y antagónicas, a mas no poder, a la composición euskara. Pero el P. Mendiburu hizo esfuerzos sobre-humanos indudablemente por discurrir en bascuence lo que en bascuence se proponía decir, procuró, a mi entender, olvidar cualquier otro idioma que no fuese el de Aitor; y preciso es confesar que logró en gran parte lo que se proponía, puesto que vemos que consigue evitar un vicio de locución, que desgraciadamente ha venido empañando las producciones de casi todos los bascófilos que nos ponen en la triste necesidad de leer palabra basca embutida en moldes y nexos absolutamente anti-euskaros. Me refiero principalmente al intolerable uso del supuesto pronombre relativo zen-zenek, zena-zenak, zer-zerk, zera-zerak, nor-nork-norek al hacer de otras lenguas a la nuestra versiones serviles del pensamiento que hallaron elaborado con enlaces que el euskara rechaza en absoluto. La versión en esas condiciones será siempre imposible, por la sencillísima razón (a mas de otras) de no existir siquiera en bascuence ese pronombre relativo tal cual lo aceptan y usan multitud de traductores: pronombre que en nuestra lengua no hace falta ninguna, pronombre que estorba, pronombre que divide lastimosamente un pensamiento que, sin él, resulta único, sencillo, perfectamente aglutinado, y por consecuencia mucho menos trabajoso, y mas comprensible sin comparación.

Si en la lengua basca no ha de reconstituirse su sintaxis originaria (antes y hoy tan estropeada) sería preferible la desaparición del idioma mismo hasta en sus últimos elementos. Quien de otro modo siente no ha dedicado seguramente mucho tiempo a reflexionar en serio sobre este particular. Y cabalmente sería bastante mas asequible la reparación del nexo primitivo de la frase que el rebusque de ciertos vocablos sueltos, y que el estudio analógico, en que poseemos ya valiosos trabajos publicados por escritores modernos, de paciencia inconcebible a fe. Estos, fatigados probablemente de su penosa y larga labor de exámen microscópico, llegaron a quererse ocupar luego en la parte sintaxica, y hubieron de contentarse con dictarnos en compendio algunos preceptos de construcción, cuya importancia no responde, ni con mucho, a lo que hasta allí nos habian ensenado con tanta maestría.

Volviendo de esta mi pequeña digresión a la obra del Rev. Padre, debo anadir que no pretendo declararla exenta en absoluto de defectos de expresión genuinamente basca, puesto que, si quandoque bonus dormitavit Homerus, también decae alguna vez el P. Mendiburu, usando construcciones que nada tienen de bascongadas, v. gr.: al formar, segun estilo evidentemente neo-latino, las oraciones llamadas causales por los gramaticos. En el tomo Iº pág. 52 (edición 1760 en Pamplona, imprenta de J.A. Castilla) dice: Orra: gañerako gauza guziak... diraute zeren Jaungoikoak daduzkan bere eskuz; y bien hubiera podido huir esa frase castellana con decir: Orra: gañerako gauza guziak diraute Jaungoikok bere eskuz daduzalako. En la misma página, y su aparte final, escribe también: ¿Zergatik ote? Zeren ekusten duten batetik beren ezer-eza, ta asiera berria... siéndole fácil este otro giro basco: Zergatik ote? Batetik, beren ezer-eza ta asiera berria ekusten dutelako... El zeren y zergatik, que están muy en su lugar al inquirir y preguntar, resultan inadmisibles en lo asertivo.

Mas estos defectillos son perfectamente subsanables por el lector. Los defectos serios, los que no reciben corrección sin cambiar totalmente la cadena del pensamiento extraño, sin destruir la frase viciosa resultante de una versión servil, sin deshacer el tejido extraño volviendo a tejer a lo basco, ocurren principalmente en el empleo de los relativos (supuestos) zeñaren laguntzarekin, zeñari esan niyon, zeñarekin joan nintzan, y demás, y demás. Todo depende del funestísimo error de haberse creido en la posibilidad de traducciones literales entre idiomas cuyos nexos en nada se parecen, sino que son completamente antagónicos. Por desgracia es antiguo este error, y alcanza a muchos escritos; y... como cada uno es padre de sus obras, posible es que a todos no agrade se llame error a lo que realmente es tal, y de consecuencias deplorables, por cierto. Los pronombres interrogativos no consienten relativación para un oído bascongado: otra muy distinta, mas delicada y de superiores ventajas, es la sutura basca que puede quien quiere estudiar en Mendiburu y en Guerrico. Este ultimo señor, el mas parecido al Jesuita oyarzunense en la expresión bajo el punto de vista que nos sirve para el exámen de composiciones bascas, era ciertamente digno de mayor y mejor aprecio que el que nos ha merecido a algunos bascongados. Su colección de platicas, de nutridisima doctrina en dos gruesos tomos, no se pudo dar a la imprenta en vida del laborioso Beneficiado de Mutiloa, a causa de condiciones irrealizables, onerosas, evidentemente injustas, que se le exigian para autorizar la publicación.. Murió, pues, sin el consuelo de ver editado su trabajo, y cuando alguna vez fue posible publicarlo, se le infirió otra injuria: la de ingerir en su hermoso catecismo un pegote, de construcción a todas luces inconciliable con la que el autor empleó en cuanto había escrito. Aludo a la hojita comprensiva de la explicación de las variantes que la Santa Bula sufriera después de la obra, y antes de su edición. Esa hoja postiza se encuentra allí dando de bofetadas a Guerrico, porque este construye las oraciones relativas en pleno basco; mientras que el editor no acertó a escribir sus cuatro líneas sin recurrir al zeña zeñaren. ¡Cuanto mejor hubiera sido respetar la castiza frase del difunto, sin manchar aquella ni ofender a este, y publicar en folio aparte cuanto fuese necesario!

Y… ¿habrá por ventura quienes aleguen, haciendo ascos de la lectura de Guerrico y Mendiburu, que el primero escribe en el dialecto goyerriano y el segundo en el de Nabarra; y que, por consiguiente, no son sus obras inteligibles para los bascos de ciertas otras regiones'? Serán, tienen que ser poquísimos, los que opongan este reparo, porque, si de ese modo llegamos a discurrir, podemos de hecho vivir en Basconia, habremos nacido en Basconia, de padres y abuelos bascos, descenderemos quizas por linea directa del primero que habló bascuence aquí y en otra parte; pero, ciñéndonos a tan estrecho pensar y obrar, escasos seran de fijo nuestros progresos en el idioma basco, y bien poco será lo que el bascuence haya de agradecernos hoy ni mañana. Las diferencias accidentales de dialecto a dialecto núnca debieran ser obstáculo serio para el que se siente con algún cariño a la lengua que aprendió de su madre.

Tenga V. la bondad de incluirme en la lista de suscritores á la obra basca cuya reproducción he de ver con gusto preferente; y hago votos por que reuna V. pronto suficiente número de ellos, para poder emprender enseguida, sin temores de un resultado ruinoso, la nueva edición.

No puedo terminar sin advertir a V. que al final de esta podría anadirse una tabla ó nota que indícase las materias que los predicadores podrían elegir para sus pláticas festivales de entre año, pues que a esto, y aún a algo mas, se presta en mi concepto la obra del Reverendo jesuita.

De V. at.º S.S. y capellán que le desea buen éxito en su laudable pensamiento,

PATRICIO ANTONIO DE ORCAIZTEGUI.^[30]

Bigarren froga multzo bezala, froga gramatikalak edo linguistikoak emango dira. Aipatu bezala, P. Orkaiztegik 1906. urtean Observaciones para hablar y escribir tolerablemente en nuestro idioma euskaro liburua argitaratzen du. Liburu honetan, izenburuak dioen bezala, euskaraz ongi mintzatz.eko eta idazteko erregelak bai linguistikoak, bai euskalzaleek jarrai behar lituzketen jokabideekikoak, azaltzen ditu, 48 hain zuzen. Frogaketa aurrera eramateko, lan honen bigarren zatian egin den azterketa linguistikoarekin liburu hau gonparatuz, zuzentzaileak egiten dituen zuzenketak eta P. Orkaiztegik proposatzen dituen erregelak guztian bat datozela ikusi ahal izango dugu.

III apartatuaren hasieran jarri dugun azterketaren klasifikazioa jarraituko dugu, ordena errespetatuz.

Ortografiari buruz, Antiaren testu gainean ematen diren hiru aldaketa P. Orkaiztegik bere liburuaren 33, 36 eta 39. erregelekin bat datoz. Hona hemen 33. erregelak diona: "Cuando una palahra provenga de otra, que tuviese consonante doble en su origen, conviene no formar empeño en que la derivada siga con aquellas dos consonantes, si de suprimir una de éstas no se falta a la claridad -Otza, latza, gatza tienen dos consonantes en sus segundas sílabas, o en sus únicas otz, latz, gatz, y sin embargo se dira mejor oztuba, laztuba, lakastuba, gazituba, que otztuba, latztuba, gatzituba"^[31]. Erregela hau zuzentzaileak betetzen du, 36. erregela: "Evítese la confusión de la z con la s"^[32] betetzen duen bezala, ortografiari buruzko -k- apartadoan nabari daitekeenez. 39. erregelak -1- apartaduan agertzen diren "eta" juntagailuaren aldaketataz mintzatzen du, esanez: "La conjunción copulativa eta debiera usarse en mi concepto bajo las cuatro formas eta, ta, et, t; y realmente se emplean en el hahlado dichas cuatro formas, aunque nunca he visto la et en impresos, y rara vez la t sóla (...) azpitik eta gañetik; garbi ta chukun; azkar et'ariñ; ogui-t-ardo."^[33].

Zuzentzaileak azken -a berezkoak kendu egiten ditu. P. Orkaiztegik ere horrela jokatzen du: "cualquier palabra de caracter limitador hace que el nombre a que acompaña deba ir sin otro limitativo, v. gr.: gauz asko, diru guchi (y de ningún modo gauza asko, diruba guchi) (...) Hay excepciones de esta regla pero no excepciones gramaticales sino debidas únicamente a la fonética, en que el bascuence es muy exigente: por regla debería decirse bab gordina, gazt biguña, etc., y decimos por excepción eufónica baba gordina, gazta biguña. (...) Síguese de aquí que la a en tales casos no es orgánica sin una letra de ligadura"^[34]. Eta aztarnik esateko a hori behar ez omen delako ezabatu egiten da.

Atzizkiei buruzko III.2. zatian azaldu dugunez, des- aurrizkiaren ordez, gabezia adierazteko -ge atzizkia zehazki esplikatua ikusten dugu parrafo honetan: "Hay que desterrar por completo el prefijo erdérico des, sin usarlo nunca en palabras bascas. (... Opino que el prefijo des habría de sustituirse con una sufijación traductora de ese mismo des. Mas ¿donde hallar el equivalente? (...) Se oye a los aldeanos decir: sagar ori chertatu gabea o chertaka da. En Bizkava dicen y escriben: deungea, dongea. ¿No se podría uno, atendiendo á estas y otras palabras semejantes, poner en camino de buscar la sustitución del des? Estas locuciones me hacen pensar que el erderico des puede perfectamente suplirse con la sufjacion ka, ke, ge segun las reglas fonéticas requieran en cada clase. Podríamos decir argigetu, argigea; por privar de luz, privado de luz; berdingetu, berdingea por desigualar, desigualado."^[35]

Zuzentzaileak kasu soziatibo eta instrumentalaren arteko nahasketak zuzendu egiten zituen. P. Orkaiztegik, deklinabideko bi kasu hauekin izan beharreko jokaera azaltzen digu esanez: "Cuando quepa sustituir el caso unitivo, por el caso instrumental o mediativo es bueno hacerlo asi. Suena mejor sin genero de duda: urez garbituta que urarequin garbituta."^[36]

Aditza aztertzerakoan aditz perifrastikoa forma trinkora igarotzen dueneko kasua ikusi dugu III.5. atalean. P. Orkaiztegi jokaera honekin ados agertzen zaigu: "se esfuerza uno a crear costumbre de ir conjugando aquellos verbos en suforma arcaíca (aditz trinkoak), sin recurrir en lo posible a la perífrasis"^[37].

III.6.1. atalean zuzentzaileak baiezko edo ezezko erantzuna eskatzen duten galderetan al partikula ezartzen zuen. Honetan ere bat dator P. Orkaiztegi: "Muchas preguntas, que requieren contestación terminante, resultan elegantes y graciosas con la partícula al. (...) Cuando la pregunta contenga otra partícula inquisitiva como non, zeñ, nor, noiz, etc., no cabe el uso de al, que ha de ser sustituido en tales casos por ote"^[38].

III.7.2. atalean erlatibozko proposizioetan ematen ziren aldaketak ikustean zuzentzaileak zeña, non galdetzaileak zehar erlatiboak osatzeko ez zituela onartzen nabaria iruditzen zitzaigun. P. Orkaiztegik ere, Purismoko joera horretan gidaturik erlatibo hauek salatuz artikulu asko idatzi zituen^[39]; lehenago eman dugun eskutitzean agerian dago hau. Bere "obserbazio"tan honi buruz ere mintzatzen da: "Las oraciones llamudas de relativo son admisibles en baskuenze con zeñ, zeña, zeñak; nun, non, zeñtan; zeñetan, zeñtsubek, nortsu, nortsubek, nuntsu, zer, zerk, zertsu, zertsuk, zertsubek, y otras partículas ejsudem furfuris. Este pronombre relativo, imitación servil del relativo de los idiomas neolatinos, especialmente del español, es el mayor borrón que nuestros abuelos pudieran aceptar en el euskara. (...) El zeñ, nor, etc., estan perfetamente para inqririr, para preguntar; pero es preciso ponerse antes sordo, y totalmente sordo, sordo como una tapia, para tolerar se use en presencia nuestra como relativos."^[40].

Eta III.7.3. ataleko proposizio kausaletako zeren partikularekin antzekoa gertatzen da. P. Orkaiztegik dio: "Las causales asertivas de la contestación se harían pesimamente con dicho zergatik. Si el interlocutor respondiese, zergatik amak zazpiyak arte esnaratu ez naun cometería un crimen antieuskerico: primero, porque es imposible despojar al zergatik de su caracter esencialmente interrogativo; segundo, porque la -n final de naun es de suyo dubitativo, continuativa, suspensiva. Por consiguiente el concepto no se termina, no puede cerrarse con el naun, y es preciso responder así amak zazpiyak arte esnaratu ez naulako. (...) El zeren que muchos sustituyen al zergatik es aún más desatinado"^[41].

Proposizio kontsekutibotaz, hona hemen 111.7.4. atalean azalduriko aldaketen arrazoia izan daitekeena: "Son intolerables las oraciones ponderativas en la forma que tienen teniendo en escrotos vascos. Solo nuestro poco amor a la lengua natal, y la consiguiente irreflexion y falta de exámen, han podido consentir se diga Ainbeste amatu zuan munduba Jaungoikoak non eman ziyon bere Seme bakarra; Añ aundiya zan gurdi ura non atetik ezin sartu izan genduan; añ bero zakarra egiten zuan ze guziyok arboladi batean pozik gelditu giñan. Pero ¡señor! Qué significan, á que se refieren, que oficios desempeña ahí ese non ese ze, un noiz y otros adornos por el estilo"^[42]. Gainera, kontsekutiba azaltzeko testu zuzenduaren espresiotan jartzen den -raño atzizkiaren ere aurkitzen dugu adibide bat: "Ainbeste amatu zuan Jaungoikoak munduba non...! en vez de Bere seme bakarra emateraño ainbat maite izan zuen munduba Jainkoak"^[43].

III.8. atalean perpausaren elementuen ordena aztertzerakoan ondorio nagusiena predikatua aditzaren aurretik ezartzearena zen. P. Orkaiztegik berdin dio: "Termínense los conceptos con el verbo catal del pensamiento, o sea, con el verbo que entraña significación más imperiosa, decisiva, concluyente. Dígase por consiguiente: badatorrela diyote, ekarriko dutela diyo en lugar de diyote badatorrela, diyo ekarriko dutela"^[44].

Beste joera garrantzitsua zuzentzaileak adberbioa edo edozein aditzlagun aditzaren aurretik jartzeko zuena zen. P. Orkaiztegi honetan ere bat dator zuzentzailearekin. "El lugar propio del adberbio basko en las oraciones afirmativas es el inmediato antes del verho."^[45] eta "El destinativo, locativo, unitivo, causativo, privativo, mediativo ó instrumental, y ablativo) se han de colocar antes de su verbo regente"^[46].

Izenlagunaren ordenari buruz, zuzentzaileak eta P. Orkaiztegik koinziditu egiten dute. P. Orkaiztegik dio: "Los posesivos y sus analogos, así como también las palabras que llevan ko, zko, go y cuanto, vertido al castellano se diria con de se antepone: arrizko echea, nere semea, goiko giltza, ango sagarra, gure soroa, Beasaingo alkatea; y no eche arrizkoa, seme nerea, etc."^[47].

Eta berdin gertatzen da pertsonaien izendatzearekin. P. Orkaiztegik dio: "Los cualitativos se deben posponer al nombre que califca: su andiya, eguzki beroa, mutill egokiya. Por esto no es correcto (ni mucho menos) decir en nuestro idioma: San Anselmo, Jaun Alkatea, Jaun apaiza, On Policarpo, sino Anselmo santuba, Alkate jauna, Apaiz jauna, Policarpo ona (mejor jauna) (...) De dos nombres que vengan juntos se ha de anteponer el mas limitador, v. gr.: Mendiburu Aita, y no Aita Mendiburu. (...) Los numerales ordinales tienen tambien que preceder a los sustantivos cuyo orden designan y se dira: irugarren eguna, laugarren naigabea, seigaren alaba, amargarren Pio, y no a la inversa"^[48].

Lexikoari buruz, ez dago gauza handirik gonbaratzeko. Dagoen bakarra, zuzentzaileak aldaketa hau egiten duela: "Bezala  Letz" (L.B.-15) eta honi buruz P. Orkaiztegik hau diola da: "Creo que hariamos buen servicio al mejoramiento de la locucion euskara, usando el letz de la alta Guipuzvoa y de Vizcaya en lugar del bezela de la parte baja de nuestra provincia. El letz, variante agradable de la es sin duda mas antiguo y mejor que el moderno bezela"^[49].

Gonbaraketa honen bidez, zuzentzailea eta P. Orkaiztegiren artean euskara tratatzerakoan berdintasun asko daudela ikusi dugu. Berdintasun batzu arruntki ematen diranak izan daitezke, txistukarien ortografiari dagozkionak adibidez, baina frogaketan ziurtasunaren seinale diren berdintasun berezi batzu, -ge atzizkiaren erabilera esate baterako, badaude bestalde.

Ondorioz, zuzentzailea eta P. Orkaiztegi, bi pertsonai hauek batu litezkeela, hots, pertsona bera direla pentsa daiteke.

BIBLIOGRAFIA

Sebero ALTUBE. Erderismos, Bermeo, 1929. Bigarren argitaraldia, Bilbao. 1975.

J. ARANA. "Don Patricio de Orcaizlegui y el idioma vasco", Euskal Esnalea, 1926, XVI, 154-157, 174-177.

Resurreccion Mª de AZKUE. Diccionario vasco-español-francés, 2. argitaraldia, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1969.

Resurreccion Mª de AZKUE. Morfología Vasca, 2. argitaraldia, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1969.

ENCICLOPEDIA GENERAL ILUSTRADA DEL PAÍS VASCO. Literatura I eta II tomoak, Hiztegia.

Carmelo ECHEGARAY. "Antia". Euskalzale, I899, 111. 65. orr.

Carmelo ECHEGARAY. "Manuel Antonio de Antia". Euskal Herria, 1894, XXX, 113-115. orr.

Patxi GOENAGA. Gramatika bideetan, 2. argitarapena. 1980, Zarautz.

INARRA. "III-arri batian" (M.A. Anuaren omenezko olerkia). Euskal Herria, 1894, XXX, 116. orr.

Pierre LAFITTE. Grammaire Basque. Elkar, 1978.

Xabier MENDIGUREN. "Itzulpen kritikaz", SENEZ. 2, 1985.

Patricio Antonio de ORCAIZTEGUI. Obsersaciones para hablar y escribir tolerablemente en nuestro idioma euskaro. Tolosa, 1906.

Patricio Antonio de ORCAIZTEGUI. Interesante carta al Sr. D. Eusebio López, Euskal Herria, 1961, XLV, 477-480. orr.

Patricio Antonio de ORGAIZTEGUI. El relativo en el euskera, Euskal Esnalea, 1908, I, 9-10, 20-22, 36-38, 51-53, 88-90, 123-125.

Patricio Antonio de ORCAIZTEGl II. Por el euskera, Euskal Esnalea, 1909,11, 20-25, 33-36. orr.

Fr. Luis VILLASANTE. Sintaxis de la oración simple. Editorial Franciscana Aránzazu, Onate, 1980

Fr. Luis VILLASANTE. Sintaxis de la oración compuesta. Editorial Franciscana Aránzazu, Oñate. 1976.

Fr. Luis VILLASANTE. Estudios de sintaxis vasca. Editorial Franciscana Aránzazu, Oñate. 1978.

Fr. Luis VILLASANTE. Historia de la Literatura Vasca. Editorial Aránzazu. 1979.

J . M . ZABALETA. "Informazio irabazi eta galera testu juridiko baten itzulpenean Usurbilgo erriyaren ordenantzak (1888)", SENEZ, 3, 1985.

J.M. ZABALE.TA. Euskal Itzulpenaren Antologia-l. Itzultzaile Eskola, 1984.

G. ZUMUARREGUI. "Don Patricio de Orcaiztegui", Euskal Esnalea, 1924, XIV, 230-233.

---

Oharrak

1. Luis Villasante. Historia de la Literatura Vasca. 226. parrafoa.

2. J. Zabaleta. Euskal Itzulpenaren Antologia-l. 132. orr.

3. EGAN 1956, 55. orr.

4. Ibidem.

5. J. Zabaleta. Euskal Itzulpenaren Antologia-l. 211. orr.

6. SENEZ aldizkariko 3. aleko 53. orr.

7. Nomenklatura: I.A. Itz-Aurrea, L.B. Lenbiziko Bereziera eta zenbakia paragrafoa esan nahi dute. Paragrafo bakoitza punto eta aldez banatua dago.

8. Oharra: Geziaren ezkerraldean doana Antiaren itzulpenekoa da eta eskubialdean doana zuzenduriko testukoa. Ohar honek III. atal osorako balio du.

9. Ikus L. Mugika. Origen y Desarrollo de la Sufijación Euskérica. 31. orr.

10. R.M. Azkue. Morfología Vasca. 155. orr.

11. R.M. Azkue. Morfología Vasca. 320. orr.

12. R.M. Azkue. Morfología Vasca. 320. orr.

13. Ibidem. 325. orr.

14. P. Lafitte. Grammaire Basque. 758.

15. L. Villasante. Sintaxis de la oración compuesta. 52. orr.

16. L. Villasante. Sintaxis de la oración compuesta. 89. orr.

17. Ibidem. 92. orr.

18. Ibidem. X7 orr.

19. P. Goenaga. Gramatika Bideetan. 294. orr.

20. P. Goenaga. Gramatika Bideetan. 295. orr.

21. L. Villasante. Sintaxis de la oración compuesta. 165. orr.

22. Ibidem. 144. orr.

23. L. Villasante. Sintaxis de la oración compuesta. 139. orr.

24. Ikus S. Altube. Erderismos.

25. L. Villasante. Sintaxis de la oración simple. 239. orr.

26. Ibidem. 240. orr.

27. L. Villasante. Sintaxis de la oración simple. 237. orr.

28. G. de Zumuarregui. Don Patricio de Orcaiztegui Su fallecimiento. Euskal Esnalea, XIV, 1924, 230-233 orr.

29. Ikus J. Arana. "Don Patricio de Orcaiztegui y el idioma vasco" artikulua. Euskal Esnalea, 154- 157. orr.

30. Interesante carta (al) Sr. D. Eusebio Lopez (sobre la reimpresión de Mendiburu, Jesusen amore...). Euskal Herria, 1961, XLV, 477-480. orr.

31. P. A. Orkaiztegi. Observaciones para hablar y escribir tolerablemente en nuestro idioma euskaro. 45-46. orr.

32. Ibidem. 49. orr.

33. Ibidem. 50. orr.

34. Ibidem. 84. orr.

35. Ibidem. 28-29 orr.

36. Ibidem. 41. orr.

37. Ibidem. 10. orr.

38. Ibidem. 55. orr.

39. El relativo en el euskera. Euskal Esnalea, 1908, 1, 9-10, 20 22, 36-38, 51-53, 88-90, 123-125. orr.

40. P. Orkaiztegi. Observaciones para hablar... 15-20. orr.

41. Ibidem. 23. orr.

42. Ibidem. 24. orr.

43. Ibidem. 26. orr.

44. Ibidem. 41. orr.

45. Ibidem. 37. orr.

46. Ibidem. 39. orr.

47. Ibidem. 36. orr.

48. Ibidem. 35-37. orr.

49. Ibidem. 52. orr.