Minus ala kakotx (solasak narrazioan txertatzeko akotazio-sistemez)
Artikulua PDFn
Narrazioaren ezaugarrietako bat, jakina denez, bere baitan hizkuntz errejistro guztiak biltzearena da, zuzenean literariotzat jotzen ez direnak barne. Besteak beste, eta oso maiz, pertsonaiek ozenki (elkarri, eskuarki, baina baita bakarrean ere) esan —fikzioan, zehatzago, esan-irudi— dituzten hitzak jasotzen fdira, bakanka nahiz zabal. Literatura dramatiko delakoan —hots, antzerkian— horixe da guztia, testuari dagokionez, pertsonaien solas, ihardespen eta berrihardespenak; hala, bestelako ohar isilak, narratibo zein eszenikoak, parentesiz eta letrakera etzanez doaz ("akotazio" esaten zaie), guztiz bereiziz testu ozenetik. Zein pertsonaia mintzo den, lerro-hasieran adierazten da, letrakera larriz, eta esateko moduan ezer berezirik adierazi behar bada (haserre, oihuka, apal-apal, txutxumutxuka, barrez...), hori ere akotazio batean doa noski.
Narrazioan, ordea, kontrakoa dugu egoera (pasartea edo atala guztiz teatralizatzea ere posible da, teorikoki behintzat, eta orduan antzerki-notazio hori bere horretan mailega liteke —La leyenda de Jaun de Alzate, Barojarena—, baina ez da kasu hori ohikoena). Narrazioan, beraz, solas ozenok gainerakoan nola txertatu da kontua. Horren aurrean, literatur tradizio bakoitzak landu du bere bide, konbentzio-multzo eta zeinu-tresneria berezia (nahaste eta zalantzak barne).
Euskararen kasuan, berriz, gehienetan bezala, gaztelaniazko eredua mailegatu da ezinbestean (frantsesarena ez da, beharrik, oso desberdina, funtsean... hizkuntza bietako oraintsu arteko erabilerarik arauzkoenean bederen). Gaztelaniaren eredu hori ere, haatik, nahastuz doa garai nahasiotan, barne-arazoz eta bestelako estandarren eraginez. Bistan da, hori horrela gertatzen bada erreferentziatzat darabilgun erdararen ereduan, are nahaste handiagoa sortuko da —eta sortu da noski— haren imitatzaile nola-halakoon artean. Ez litzateke larria kontua beste eredu finko batera aldatu bagina horrenbestez, baina hori ere ez da gertatu, eta molde askoren saltsa dabil, lehian zein ohargabetasun itsu eta —beldur naiz— axola handirik gabean.
Gauzak horrela, espero izatekoa denez, literatur itzultzaileon artean ere nolabaiteko nahasmena sortzen da, eta apika handiagoa, jatorrizko testuen antolaketaren presioz (beste hizkuntzetako itzulpenetan ere nabari daiteke gutxi-asko halakorik). Hasteko, bi joera nagusi hauteman daitezke gure itzulpenetan:
- Itzulgaiaren jatorrizko moldea, aldeak alde, euskarazko literatur tradizioan nagusi ibili den eta dabilen moldera (gaztelaniararena) egokitzen saiatzen direnena. Baliokidetasunak ez dira beti, hala ere, begien bistakoak, eta horrek ere (ereduarekiko zalantzez gainera) dibergentziak sortzen ditu praktikan.
- Itzulgaiaren jatorrizko moldea, izpirituz bederen, bere horretan euskararatzen saiatzen direnena (irizpide hori letraren azkeneraino eramatea zentzugabekeria litzateke, eta da). Bigarren sail honetako batzuek, hain zuzen, azken xehetasun formaleraino kalkatzen dute zeinuteria eta antolaketa guztia; beste batzuek, berriz, zeinuak berak (komatxo motak, bereziki) egokitu edo erdi-egokitu egiten dituzte, eta, horren arabera (loturik baitaude kontu biok), puntuazioaren gorabehera batzuk ere bai. (Arbitrarioki, behin-behinekoz, bereizkuntzarik gabe komatxo deitu ohi zaien horietako mota bati deituko diogu bereziki hemen kakotx —latinoari, hain zuzen: [« »]—, nahiz komaren sinonimotzat erabili izan den kakotx hitz hori hegoaldean: bestela, gakotxo bikun edo esan beharko genuke. Aurrerago ikusiko dugunez, zehazten hasten garenean, bestelakoei —[" "], [' ']— komatxo deitzen jarraitzea proposatuko dugu.)
Ez dut ezagutzen joera biok itzulpen berean biltzen dituenik (deskuidu anekdotikoz ez bada), baina ez nintzateke harrituko halakorik ere balego: sortze-lanetan (hots, itzulpen ez diren edo izan behar ez luketenetan) badabil halakorik, eta ez euskaraz bakarrik. Ez da zer harriturik, bestetik, itzultzaileak arauren batekiko zorrotzago jokatze horretaz, itzultzaile ez diren idazleak ez baitira askotan jabetzen halako kontuez: ateratzen zaien moduan idazten dutela esango dizu askok, zera, idaztea metabolismoari dagozkion beste kontu batzuk bezain natural eta berezko bailitzan, konbentzioetatik apartekoa guztiz.
Kontuak horrela, guztiz premiazkoa dirudi ahalbait zehaztea zertan den eredu nagusia, eta hortik, ea egoki eta aski deritzogun geure beharretarako (alegia, literatur estilo guztiei islabide emateko) tradiziozko eredu horri, ala emendakinak egitea komeni zaigun, edo, zergatik ez, beste eredu bat proposatzea (osagarri zein ordezko). Horretarako, hain zuzen, ezagutu egin behar genuke, zehatz eta osorik, eredu hori, ez baita oso gauza ziurra lanbidez erabiltzaile garenok gerok baldintza hori betetzen dugunik inola ere, neronengandik hasita.
Hemendik aurrerakoan, bada, gaztelaniaren eredu gure artean tradizioz zabal onartu horren deskribapena egiten hasiko gara, sistemaren ebaluapena egin (teorian eta erabileran), arazoak aztertu eta, ondo bidez, ondorioak atera ahal izateko.
Lehenik, hori baita sistemaren aukerarik behinena, minus (-) zeinuan oinarritzen den moldea aztertuko dugu (euskarazko terminologian, marra edo marra luze esan behar omen zaio, baina, kasu honetan, gaztelaniazko teknizismoari eutsiko diogu, minus aritmetikoarekin nahasteko arriskurik ez dugu eta). Zenbait argitaratzaile, berriki, luzera desberdina ematen hasi zaio (luzeagoa) elkarrizketaren markatzaile horri eta tarteki (perpaus/sintagma intzidental) direlakoak markatzekoari, baina —nik neuk funtsa ikusi arren bereizkuntza horri— ez dirudi hala denik kontua tradiziozko sisteman: zeinu bera direla diote adituek. Kontuak kontu, euskarazko eredua hain zorrotz aruturik ez egotearen abantaila bakar, ez letorke gaizki, nik uste, hobekuntza hori, argiago geratuko bailitzateke bata bestearen barnean doaneko kasua. Erabakitzea dagokionak erabaki beza.
Minusak, bada, parrafo baten hasieran, pertsonaia bat hizketan ari dela markatzen du; hots, antzerki-notazioko sarrera bakoitzean, letra larrizko izena kendu, eta minus-marra soila geratu balitz bezala (puntua ere, jakina, soberan dago horrenbestez):
ESTRAGON (haserre) —. Ez dut gehiago itxarongo.
—Ez dut gehiago itxarongo.
Bistan da, beste nolabait adierazi beharko da, narrazio-notazio horretan, nor ari den hizketan. Literatura modernoan, testuinguruaren baitan uzten da batzuetan solasgilearen identifikazioa:
Estragon haserre zegoen.
—Ez dut gehiago itxarongo.
—Ez dut gehiago itxarongo.
Estragon haserre zegoen.
Baina normalean esplizitatu egiten da, dela aurretik:
Estragonek, haserre, esan zuen:
—Ez dut gehiago itxarongo.
dela ondotik:
—Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre.
Azken horretan, estreinekoz, bi aldiz behartu gara minus zeinuaz, aurrekoetan parrafo desberdinetan baitzihoazen, garbi bereizirik, hizketa eta narrazioa. Oraingoan, berriz, narraziotik pertsonaia baten hizketara aldatu garela adierazten du lehen minusak, eta bigarrenak, berriz, narraziora itzuli garela. Horixe da, hain zuzen, minusaren logika horraino: konmutadore batena.
(Berehala ikusiko dugunez, hala ere, esatezko aditzarekin —eta, beraz, minuskulaz— doan narrazio-zati hori, pertsonaiaren solasak jarraitzen badu, tarteki arrunten moduan ixten da, zati horren amaierako letrari erantsiz beti minusa, eta ez hurrengo solas-zatiaren hasierakoari.
—Nirekin bazatoz —erantzun zion, zorrotz—, nire esanera beharko duzu.
Horrekin loturik dago, hain zuzen —italierak, adibidez, bestela jokatzen du—, eredu horretan puntuazio-zeinu arruntak minusaren ondoren joatea, eta ez aurretik.
Narrazio-zatia maiuskulaz hasteak, berriz, eragotzi egiten du tartekitasuna, testu arruntetako minus nahiz parentesi arteko zatiekin gertatzen denez, eta aparte ematera behartzen narrazio zati hori, beste esaldi bat osatuz, eta ez solas-esaldiaren barneko tarteki bat. Minuskulaz abiaraziriko narrazio-tartekiak ondotik puntu eta maiuskula badakar, ikusiko dugunez, auzitxoren bat gerta daiteke, edo zalantzaren bat bederen, haren buruan pertsonaiak solasean jarraitu behar badu: tartekia hautsi den ala ez, hain zuzen, zeren, hautsi bada, puntuaren ondorengo narrazio-esaldiak berriro eman behar baitio sarrera pertsonaiaren solasari, bi puntuz.
—Nirekin bazatoz, nire esanera beharko duzu —erantzun zion, zorrotz. Gero, isilune baten ondoren(, gaineratu zuen): —Nik aginduko dut.
Auzi hori —esan dezagun garbi— gaztelaniak ez du erabat konpondu, darabilen logikaren kontrako molde bat nagusitu baita —ez, hala ere, zalantzarik gabe— arbitrarioki:
—Nirekin bazatoz, nire esanera beharko duzu —erantzun zion, zorrotz. Gero, isilune baten ondoren(, gaineratu zuen)—: Nik aginduko dut.
Irakurle jakingurak aski azalpen interesgarria aurki dezake kontu horretaz J. Matínez de Sousa-ren Diccionario de ortografían (Anaya Ed.).
Beste xehetasun batzuk aipa ditzagun, bide batez, bistakoak izanik ere ez baitauzkagu beti hain garbi, itxura denez:
-Erabilera horretan (ikus lerro honetantxe nola bestetan bai), ez dago tarterik minusaren eta segidako letraren artean (bai, ordea, frantsesez eta italieraz, esate baterako).
-Verbum dicendi delakoa ("esan" edo baliokideren bat: esatezko aditza) minuskulaz doa noski, aurrekoa aditz horren osagarri zuzena baita.
Jakina, inolako eragozpenik gabe segi dezake narrazioak:
—Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre. Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion...
Ez dago eragozpenik, halaber, pertsonaiak hizketan jarrai dezan. Horretarako, narrazio-tartekia itxi egin behar da, gainerako tartekien logika formalez, kasu horretan:
—Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre-. Aspertu naiz.
Garbi dago hor narrazio-tartekia bestelako tartekiak bezalakoa dela formalki (parentesi batez ordezka daiteke), eta horregatik geratzen da puntua posizio horretan (ez da hala gertatzen hizkuntz tradizio guztietan). Aurreko adibidea eta hau konbinatuko bagenitu, berriz, teoria hutsean, bi puntu erabili beharko genituzke, bata pertsonaiaren esaldiari dagokiona, eta bestea, berriz, narrazio-tartekiaren barrukoari legokiokeena:
* —Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre. Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion.—. Aspertu naiz.
Zalantzak sorrarazi ditu (eta sorrarazten, oraino) kontu horrek, baina garbi nagusitu da tartekiaren logika, eta barneko puntua ezabatzen da noski (berdin jokatzen da bi puntuen kasuan ere, goraxeago parentesi batean aipatu dugunez):
—Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre. Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion—. Aspertu naiz.
Hots, tartekiaren barnean geratzen den puntu eta maiuskula segida korrespondentzia formalik gabe geratzen da amaieran, tartekia ixten duen minusaren aurrean. Ez da hain harrigarria ere, beste testuinguru batean (eta hor bertan) justu kontrakoa gertatzen baita arauz eta ohituraz: tarteki bati dagokion bigarren minusa (parentesia ez bezala) parrafo amaierako puntuak irensten du, arauz (egia aitor dezadan: puntuan enteratu naiz hala behar duela, logikoa den arren):
... bata (kakotx latinoa), zein bestea (kakotx germanikoa).
... bata —kakotx latinoa—, zein bestea —kakotx germanikoa.
Kakotx hitza aipatu dugunez, kakotxek berek lagun diezagukete erakusten (minusaren baliokide baitira, ikusiko dugunez) nola horixe bera gertatu den pertsonaiaren hizketarekin hasi eta bukatzen diren parrafoen kasuan; kakotxak idatzi egiten baitira noski amaieran ere, eta minusak, berriz, ezabatzen:
«Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre—. Aspertu naiz.»
—Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre—. Aspertu naiz.
Hots, aparteko parrafo batean ematen delako, parrafo hasierako minusa aski zaiola bigarren adibideko horri, parrafo guztia narraziotik bereizitako solasa —pertsonaia baten solasa— dela adierazteko. Barruko narrazio-tartekia, jakina (esatezko aditza daramana), narrazio-uhartetxo bat da parrafo hori den solas-uhartearen barnean. Jakina, beste halako narrazio-tarkeriren bat eransteko ere ez dago oztoporik (ez eta, kortxete artean ematen dugunez, atzera pertsonaiaren hitzetara aldatzeko ere):
—Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre—. Aspertu naiz. Ez, ez dut gehiago itxarongo —errepikatu zuen, baretuxe.
—Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre—. Aspertu naiz. Ez, ez dut gehiago itxarongo —errepikatu zuen, baretuxe[—; aspertu naiz].
Honaino, beraz, tradiziozko eredu horretan garbi dagoen eta arazorik gabe erabiltzen dena. Hemendik aurrerakoa, berriz, auzi eta zalantzen inbentarioa izango da. Horretan murgildu aurretik, ordea, azpimarra dezagun, aurrekoa laburbilduz, zein baldintzatan ez dagoen arazorik minus zeinua oinarri duen sistema tradiziozko horretan:
-Pertsonaia bakar bat ari da parrafo bakoitzean hizketan.
-Barneko narrazio-tartekiak, minuskulaz, esatezko aditz horietako batek hasten ditu.
Bigarren baldintza hori semantika zabalez ulertu behar da noski, zeren, besteak beste, inplizitua izan baitaiteke esatezko aditza (A. Lertxundiren azken lanetan, adibidez, barra-barra):
—Ez dut gehiago itxarongo —haserretu zen eskalea—. Aspertu naiz.
Halako kasuetan, hala ere, tonuak garbi adierazten du esatezko aditz baten baliokidetzat erabiltzen dela bestelako aditza, ekonomia narratiboz integraturik deskribapena eta esatezko aditz inplizitua. Minuskula da, hain zuzen, horren marka.
Arazoak, hain zuzen —edo zalantza, bederen— esatezko aditz edo haren ordezkorik ez, eta, maiuskulaz, narrazioa zuzenean sartu nahi denean hasten dira. Hots, aurreko "[hitzok esanez] haserretu zen eskalea" horretatik "Haserretu egin zen eskalea." narrazio esaldi osora pasatu eta gero berriz segidan pertsonaiaren solasera itzuli nahi denean.
Izan ere, ohartuki, ez dugu orain arte halakorik aipatu. Zehazkiago, aipatu ditugunetan horretatik hurbilen zegoena honako hau zen (eta, gogora dezagun, bazuen bere zalantzatxoa, puntuazioari dagokionez):
—Ez dut gehiago itxarongo —esan zuen Estragonek, haserre. Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion—. Aspertu naiz.
Horretan, ordea, minuskulazko esaldi-zati arauzkoaren segidaz baliatzen da ". Albotik..." esaldi hori. Saia gaitezen, bada, bera bakarrik uzten:
? —Ez dut gehiago itxarongo —Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion—. Aspertu naiz.
Narrazio-tartekiaren barneko maiuskula hori justifikatuko bada, hain zuzen (tarteki arruntak, ordea, ez dira sekula maiuskulaz hasten, nahiz esaldi osoak izan!), puntu bat behar genuke aurretik:
?? —Ez dut gehiago itxarongo. —Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion—. Aspertu naiz.
Bigarren minusaren aurreko puntu horrek, ordea ("... itxarongo."), pertsonaiaren jarduna amaitu dela adieraziko luke, eta gorago aipatu dugun puntuazio zalantza areagotu, horrenbestez. Ez ote lukeen, alegia, honela behar:
??? —Ez dut gehiago itxarongo. —Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion.— Aspertu naiz.
Horregatik edo, hainbatek, logika osoz, minuskulaz ematen du narrazio-tartekia (araua ez dago batere garbi horretan):
? —Ez dut gehiago itxarongo —albotik, Vladimir begira geratu zitzaion—. Aspertu naiz.
Egia esan, erabateko etenik ez hori, puntu eta komak adieraziko luke hobeki:
? —Ez dut gehiago itxarongo —albotik, Vladimir begira geratu zitzaion—; aspertu naiz.
Horrela jokatuko lukeenarentzat, hain zuzen, maiuskulazko etenok ez dira parrafo berean integratzekoak, nahiz eta gero pertsonaia berak hizketan jarraitu. Hala, hiru parrafo eskatuko lituzke goragokoak, logika horretan (sistemaren beraren logika da hori, tartekiak ez baitu onartzen maiuskulaz hasterik):
—Ez dut gehiago itxarongo.
Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion.
—Aspertu naiz.
Jakina, testuinguruan garbi geratuko ez balitz (azken solasa Estragonena ala Vladimirrena den, kasurako), esatezko aditza esplizitatu beharko litzateke, beraren aktantearekin:
—Ez dut gehiago itxarongo —irten zitzaion Estragoni, haserre.
Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion.
—Aspertu naiz —jarraitu zuen Estragonek, barexeago.
Horrela, haatik, ez dago eragozpenik dena parrafo berean emateko:
—Ez dut gehiago itxarongo —jaulki zuen Estragonek, haserre. Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion—. Aspertu naiz[ —jarraitu zuen Estragonek, barexeago].
(Dagoeneko erabat galdurik ibiliko zara, apika, irakurle, xehetasunen zorabioan, baina lasai: halaxe ibili gara gu ere kontu honi buruzko mintegian, puntu horretara iristen ginen bakoitzean. Zera: berez dela katramilatsua kontua, solas/narrazio konmutadore funtzioa eta tarteki arruntei dagokiena baitabiltza nahasirik minusezko sistema horretan, besteak beste.)
Hots, pertsonaia baten solasari dagokion parrafo batean narrazio-esaldi oso, maiuskulaz hasitakorik sartzekotan, esatezko aditza daraman perpaus baten segidan sartu behar dela, minusezko sistema horrek ongi eutsiko badio.
Bestela, zuzenean sartzekotan, edo maiuskula hori minuskula bihurtzen da, narrazio-esaldiak esatezko aditza inplizituki bere baitan balerama bezala:
? —Ez dut gehiago itxarongo —(esan zuen Estragonek;) albotik, Vladimir begira geratu zitzaion—. Aspertu naiz.
edo, esan bezala, parrafo desberdinetan ematen dira solasa eta narrazioa (horretarako, hala ere, azken solas-zatiak puntu eta maiuskulazkoa izan behar du, ez baita beti hori kasua, eta orduan aurreko moldera itzuli behar nahitaez):
—Ez dut gehiago itxarongo.
Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion.
—Aspertu naiz.
Ez dirudi ezinbestekoa denik azken parrafoko hitzok Estragonenak berarenak direnik esplizitatzea. Izan ere, kontrako kasuak eskatuko luke esplizitazio hori (hots, Vladimirren hitzak balira):
—Ez dut gehiago itxarongo.
Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion[, eta honela esan zion]:
—Aspertu naiz.
edo:
—Ez dut gehiago itxarongo[ —Estragonek].
Albotik, Vladimir begira geratu zitzaion.
—Aspertu naiz —ihardetsi zion Estragoni.
Arrazoi berberaz, narrazio-tartekia zuzenean "eta" juntagailuaz hastekoa denean ere zalantza dabil, maiuskulaz (parrafo bereiztuan) ala minuskulaz eman (parrafo berean):
... aspertu naiz —eta bizkarra eman zion.
... aspertu naiz.
Eta bizkarra eman zion.
Hala ere, aukera bion tarteko hibridoa ere erabiltzen du —ustez oker— zenbaitek:
... aspertu naiz—. Eta bizkarra eman zion.
Azken molde horrek, bistan da, sistemaren logika hausten du, eta lehian dabil noski parrafo-aldaketarekin eta beste aukera honekin (logikak logika, azken bietatik hauxe dela baitirudi arauzko bakarra minusezko sisteman, parrafo berean ematekotan):
... aspertu naiz. —Eta bizkarra eman zion.
Apika, interesgarria dateke ikustea nola emango litzatekeen horietako bakoitza minusen ordez kakotxak erabiliz gero:
... aspertu naiz», eta bizkarra eman zion.
... aspertu naiz». Eta bizkarra eman zion.
... aspertu naiz».
Eta bizkarra eman zion.
Hots, aukera guztiak ditugula kakotxekin, arazorik gabe.
(Puntua itxiera-kakotxaren aurretik ere joan daiteke eta joan behar du, ikusiko dugunez, erabilerarik zorrotzenean, baldin eta esaldi hasierako maiuskularen aurrean ireki bada kakotx-arte hori. Bereizkuntza hori apenas gordetzen den kazeta-testuetan, oro har, eta liburu askotan. Minusak, bistan da, ez du berdin onartzen puntuazio-joko zehatzago hori.)
Jakina, "eta" juntagailurik (eta esatezko aditz edo baliokiderik) ezean, maiuskulazkoa dagokio (beste esaldi oso bat baldin bada, noski, eta ez —amaieran aipatuko dugun kasuan bezala— esaldi nahiz perpaus beraren zati), eta aukerakoa da —hots, estilistikari dagokiona, tenpo narratiboaren kontua— parrafo berean ematea zein hurrengoan:
... aspertu naiz.»
Bizkarra eman zion Vladimirri.
«Ez, ez dut gehiago itxarongo», errepikatu zuen.
... aspertu naiz.» Bizkarra eman zion lagunari. «Ez, ez dut gehiago itxarongo.»
Azken horretan, posible da noski esatezko aditza eranstea, nahiz, parrafo berean egonik, garbi dagoen, hori gabe ere, pertsonaia bera dela hizketan ari dena segida horretan:
... aspertu naiz.» Bizkarra eman zion lagunari. «Ez, ez dut gehiago itxarongo», errepikatu zuen.
Esatezko aditza aurretik badator, komaren ordez bi puntu dagozkio noski (bi puntuok inoiz —arauz kontra— komaz eta —are hutsaz— ordezkatzen dituenik ere aurki daiteke). Amaierako puntua, kasu horretan, orain artekoetan ez bezala, kakotxen ondoren doa, kakotx artekoa narrazio-esaldiaren zati bat baino ez delako (erabilerarik arauzkoen eta zorrotzenean, berriro diot):
«Ez dut gehiago itxarongo[ —esan zuen Estragonek—]. Aspertu naiz.» Bizkarra eman zion lagunari. Gero, ostera errepikatu zuen: «Ez, ez dut gehiago itxarongo».
Kakotxen barruan abiarazi badugu esaldia, aldiz, amaierako kakotxaren barruan doa puntua ere, orain arteko kasuetan gertatzen zenez:
«Ez dut gehiago itxarongo[ —esan zuen Estragonek—]. Aspertu naiz.» Bizkarra eman zion lagunari. «Ez, ez dut gehiago itxarongo —errepikatu zuen—; aspertu naiz.»
Esatezko aditza daraman narraziozko esaldi-zatia, hain zuzen, hiru posiziotan joan daiteke, pertsonaiaren solasari dagokion zatiarekiko:
Ostera errepikatu zuen: «Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz».
«Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz», errepikatu zuen ostera.
«Ez, ez dut gehiago itxarongo —errepikatu zuen ostera—; aspertu naiz.»
Bigarren aukera horretan, aski bailitzateke teorikoki kakotxa, erredundantea da koma, izatez (ingelesez eta, derragun bidenabar, itxiera-kakotxaren aurretik doa puntuazioa, gaztelaniazko ereduan ez bezala), eta horregatik galtzen da noski minusez emanez gero:
—Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz —errepikatu zuen ostera.
Lehen aukeran, berriz, puntuarena bezalako zalantza sortzen da, pertsonaiaren solasa parrafo bereizi batean emateko aukera desintegratzailea baitabil lehian (parrafoak aregoko segidarik balu, batez ere, berriro narraziora pasatuz —edo beste pertsonaia baten solasera—, beste minus batek bideratu beharko bailuke hori, parrafoa astunduz, puntuazio zalantzak sortuz eta irakurgarritasuna ahulduz):
... ostera errepikatu zuen—: Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz.
... ostera errepikatu zuen:
—Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz.
(Errepara, berriro, —: segida tradiziozko horren arbitrariotasunari, parrafo bitan banatzean atzera beren lekura baitatoz noski bi puntuok.)
Izan ere, ikusten ari garenez, puntuazio zalantza gutxiago sorrarazteaz batera, kakotxaren bidezko moldeak aukera erosoagoa ematen du parrafo berean integratzeko narrazioa eta pertsonaiaren solasa. Minusean oinarrituriko sistemak, berriz, zuhur bidez, zatiketara bultzatzen du halako kasuetan. Adituek diotenez, onargarria da parrafo berean pilatzea minusezko halako erabilera konplexuak ere, baina puntuazio zalantzak ikaragarriak bilakatzen dira orduan, eta inor gutxi abiatzen da bide horretan praktikan (gurean, A. Lertxundi bakarrik ia). Gaztelaniazko itzulpenetan, aurki daiteke noski halakorik (jatorrizko kakotxen baliokidetzat erabiltzen dituela zenbaitek, alegia, minusak, itzulgaiaren parrafo-antolaketa gordez; hots, gehienok ez bezala, parrafook desintegratu gabe), baina ez beti noski koherentzia erabatekoz, puntuazioz eta bestez, sistema-hibridotasun nabarmen batetik abiatzen baita horrenbestez.
Lehenago ere iradoki dugunez, ordea, ez daude berez hain urruti bata bestetik minusa eta kakotxa (minusa, hain zuzen, kakotxaren aldaera antzerki-moldekoa da, ikuspegi batetik). Kakotxazko sisteman eman dugun hirugarren aukerak, hain zuzen, kakotxak eta minusak, biak batera darabiltza. Hona molde hori errepikaturik:
«Ez, ez dut gehiago itxarongo —errepikatu zuen ostera—; aspertu naiz.»
Orain artekoan, bestetik, zalantzak zalantza, gaztelaniaren arau zorrotzari zintzo-zintzo men egiten dioten moldeez jardun dugu (euskaraz ariturik ere). Erabilerak, haatik, hori baino nahasiagoak dira, gaztelanian bertan ere.
Hasteko, solasaren marka berezi diren kakotx latinook (« »), hots, funtzio horretarako tradiziozko direnak (besteak bestelako funtzioetarako balia daitezke, ikusiko dugunez, espezializazio egokiz), baztertuxe ditu idazle askok.
Kakotxon ordez, ikusi dugunez, minusak erabiltzea zilegi da. Horretaz gainera, ordea, bestelako kakotxak erabiltzen dira gero eta sarriago, tradizio errotuenaren kontra, idazteko makina modernoen eraginez, adituek diotenez, ([" "]: komatxo dei diezaiekegu, bereizteko; ingeles erakoak ere aintzat hartzen baditugu, berriz [' '], komatxo bakun eta komatxo bikun edo esan beharko genuke). Ordenadore-teklatuetan ere ez da ageri kakotx latinorik, eta ez dirudi inork protestarik egin duenik, eñe dontsuaren kasuan bezala.
Aldaketa formala txikia da, itxuraz, baina berarekin ekarri du beste funtsezkoago bat, ez baita horrenbestez hain normala barneko minus arauzkooi eustea (bada eusten dionik, hala ere, euskaraz ere):
? "Ez, ez dut gehiago itxarongo —errepikatu zuen ostera—; aspertu naiz."
Eta hori normala ez denez, beste honetara lerratzen da normalean horretara jotzen duenak (amaierako puntuak zalantzak eta nahasbideak sorrarazten ditu berriz: oro har nagusi dabilen akotazio-sistemaz ematen dut adibidea, nahiz, puntuazioari dagokionez, hainbatek puntu eta komarik ia sekula ez erabili noski):
"Ez, ez dut gehiago itxarongo", errepikatu zuen ostera; "aspertu naiz".
Horixe dabil nagusi, hain zuzen, egunkarietan eta bestetan (aldaketatxo bat gora-behera, horixe da ingelesak, alemanak eta darabilten sistema, ez baitute minusik erabiltzen halakoetarako).
Jakina, esatezko aditza daraman tartekia kakotx arteko solas-segidaren barnetik atera eta esaldi hasieran (bi puntuz) zein amaieran (komaz) eman daiteke, edo, bestela, ezabatu: beste aukera bietan hala dagokio arauz, baina azken kasu horretan ere —arau zorrotzaren kontra— amaierako puntua itxiera kakotxaren ondoren ematea da dabilen joera nagusia (ingelesarekiko oposaketa formalez, nahiz ingelesaren eragina nabarmena den eredu horren zabalkundean):
"Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz".
(Derragun berriro .» dagokiola hor arau zorrotzez. Ingelesez bezala, alegia, kasu horretan; ingelesak, haatik, beti ematen du puntuazioa komatxo/kakotxaren aurretik.)
Amaiera horretan puntua bere baitan daraman zeinuren bat gertatuz gero (galde- zein harridura-ikurrak, esaterako), areagoko zalantzak sortzen dira noski, arauak arau (ikus, arauen eta erabileren xehetasun horietarako —zalantzak barne—, gorago aipatu dugun Sousa-ren liburua):
"Ez, ez dut gehiago itxarongo", errepikatu zuen ostera; "aspertu naiz!".
Komatxozko molde minusik gabe hori, derragun bidenabar, egokiago dateke, gaztelaniazko ereduan (eta euskarazkoan), ez solas ozena islatzeko hainbestean (horretarakoxe daude kakotxak eta minusak), aipuren bat edo pertsonaiaren baten baitako pentsamenduren bat adierazteko baizik (hots, elkarrizketen transkribapenetik kanpo; elkarrizketok —arauzko minusez ezezik, alternatiba gisa— kakotxez ere —komatxo latinoz— ematea onartuz gero, parrafo konplexuak hobeki antolatxeko, nahiz anglizismoa edo izan jatorriz minusen ordez kakotxak erabiltzea). Konparatu biok:
? "Ez, ez dut gehiago itxarongo", egin zuen bere artean; "aspertu naiz".
—Ez, ez dut gehiago itxarongo —esan zuen—; aspertu naiz.
Kakotx latinoek, berez, bigarren aukera horri legozkioke, esan dugunez:
«Ez, ez dut gehiago itxarongo —esan zuen [bere artean]—; aspertu naiz.»
Baina besteen moldean eta edozein adieratan ere erabiltzen dira dagoeneko, arauak arau:
?? «Ez, ez dut gehiago itxarongo», esan zuen [bere artean]; «aspertu naiz.»
Halakoetan, egia garbi aitortzeko, ez dakit —ez dut uste jakiterik dagoenik— amaierako puntuak amaierako kakotxen barnean behar luketen ala kanpoan, ez baitago batere garbi zer dagokion hibrido nahasi horri (berezko sistema hautsi baita, barneko minusak ordezkaturik). Horregatik eman ditut aukera biak (berriro diot, hala ere: puntuazioa, kasu guztietan, automatikoki, itxiera-kakotxen ondoren ematea dabil joera nagusi):
...esan zuen; "aspertu naiz".
...esan zuen; «aspertu naiz.»
Jakina, berdin eman nitzakeen simetrikoak, auzi horrek ez baitu konponbide garbirik (sistema hautsi duenari galdetu behar):
...esan zuen; "aspertu naiz."
...esan zuen; «aspertu naiz».
Hain zuzen ere, molde hibrido horren konponbidea alferrik bilatuko dugu gaztelaniaren sisteman (kakotxen barneko narrazio-tartekiak minusak eskatuko bailituzke, arauz, sistema horretan), ingelesarenean eta baizik. Eta sistema horietan, gaztelaniaz ez bezala, puntuazioa itxiera-kakotxen barruan doa beti (ez amaierako puntuaren kasuan bakarrik). Beraz, amaierako puntuarena konpontzearekin batera:
...esan zuen; "aspertu naiz."
Aurreko zatia ere aldatu behar genuke, molde horretara egokitzeko, tradizioaren kontra:
* "Ez, ez dut gehiago itxarongo;" esan zuen, "aspertu naiz."
* «Ez, ez dut gehiago itxarongo;» esan zuen, «aspertu naiz.»
Behin horretara ezkero, hobe genuke, ia, ingelesezko kakotx soiletara lerratzea erabat:
* 'Ez, ez dut gehiago itxarongo;' esan zuen, 'aspertu naiz.'
Dena den, ez da hori zabalduen dagoena (gaztelaniaz zein euskaraz), honako hibrido-edo hau baizik (aldea esatezko aditzaren aurreko komaren eta solas barruko puntu eta komaren kokapena da, nahiz askoren zabarkeriak ez duen ezagutu ere egiten puntu eta komarik):
? "Ez, ez dut gehiago itxarongo", esan zuen; "aspertu naiz".
Esatezko aditza daraman narraiozko esaldi-zatia tartean ematen ez den kasuetan, hala ere, garbiago dago kontua, gorago azaldu dugunez (kakotx motak ez du axola):
Esan zuen: «Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz». [Logika formal erabatekoa aplikatuz gero, beste puntu bat beharko luke itxiera-kakotxaren aurretik, baina, kasu horretan —hurrengo adibidekoaren paralelismoz— inork ez dio noski jartzen.]
"Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz", esan zuen. [Hor ere —eta areago ingelezko sisteman— teorikoki puntu bat behar litzateke itxierako komatxoaren aurretik (nago Hotsa eta ardaila-n ez ote den halako bitxikeriaren bat islatzen: ["Ixo". esan zuen Dilseyk. "Lo egin ezazue".]).]
Euskaldunon Egunkaria-ren estilo-liburuak ez du tinta askorik gastatu, horratik, kontuok ebazten: "Komatxoekin batera, [sic (komaz)] puntuazio ikurren bat badago, beti ondoren jarriko da". Bejondeiela, baina ados ote da Euskaltzaindia, kasu guzti-guztietarako? Harridura- eta galde-ikurrak ere arau horretara asto-makurtu behar ote dira, "beti" biribil horrek iradokitzen duenez? (Kazetarien borroka berezia bide da automatismo xinple baten bilaketa hori, gauza bertsua baitio El País-en estilo-liburuak. Ez ahal da izango, bederen, bata bestearen plagioa!)
Kakotx/komatxo arteko zatiak esaldi guztia hartzen badu ere, logika —eta, ustez, zuhurtzia— guztien kontra (barrukoari baitagokio noski, baina hori onartzeak beste kasuetan ere ingelesezkoaren logikara guztiz pasatzeko eskatuko bailuke), inertziaz, automatikoki, itxiera-kakotxen ostean jartzen du, bada, jende gehienak puntua (RAEren araubidea nahasia da halako kontuetan):
?Haserre zegoen. «Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz».
Erabiltzaile zorrotzenek, ordea, honela ematen dute kasu hori (amaierako puntuaren kokapenean dago alde bakarra):
Haserre zegoen. «Ez, ez dut gehiago itxarongo; aspertu naiz.»
Gezurra badirudi ere, zuzen zein oker, tarteko nahiz zalantzazko, horiek guztiak —eta gehiago— aurki daitezke, esate baterako, Literatura Unibertsala itzulpen-bilduman.
(Gaztelaniazko testuetan ere —kontsolagarri eskas— badabil nahasterik, arauaren azalpenetik bertatik eta praktikarik xeheneraino. Ikus, besteak beste, J. M. de Sousa-ren iruzkintxo hau:
"No parece que La RAE quiera decir que los diálogos puedan construirse encerrando entre comillas cada parlamento, puesto que esto supone un anglicismo ortográfico.") Zuzen adierazi nahiz zeharka iradoki ditudan arrazoiengatik, hala ere, badirudi aukera zuhurra minusetan eta kakotx latinoetan oinarrituriko sistema arauzkoetan bilatu beharko genukeela aurren-aurrenik, bestelako sistemetara lerratu edo hibrido nolanahikotan areago nahasbideratu baino lehenago. Ikus dezagun, bada, nolako ahal eta ezinak dituen arauzko sistema horrek, zuzen eta zintzo aplikatzen saiatzen denarentzat. Hemendik aurrera, bada, bazterrean utziko ditugu gainerako aukerak (guztiz arauzko ez direnak, alegia, arau zorrotzez), eta gaztelaniaren arau guretu horren erabilerak nolako etekina ematen duen aztertuko dugu.
Eta horretarako, eredu hori bere osotasunean ustiatzen duen testu batetik abiatuko gara: Kapitainaren alaba, Pushkin-en errusierazko jatorrizkotik Jose Moralesek itzulia. Irakurle arruntak bezala, nik ere ez dakit errusieraz, eta ez dut sekula ikusi jatorrizko testua. Euskarazkoa baino ez dugu, beraz, eta haren antolamendua zaigu axola.
Lehenik eta behin, 147. orrialdera jota, gorago agertu dugun zalantza bat hona zein aldetara ebatzi den testu horretan (Ibaizabal argitaletxearen bitxikeria den parrafo-hasierako minusaren ondoko tartea kendu egingo dut noski):
—Zure emaztegaia! —oihu egin zuen Pugatxovek—. Zergatik ez didazu [...] bai horixe! -Ondoren...
Lehenago ere azaldu dugunez, beste aukera batzuk badira.
Bat, arruntena, maiuskulazko narrazio-esaldia hurrengo parrafora pasatzea da (nik, aukeran —barka maiseakeria hau, Jose—, ez nuke erabiliko "ondoren" berripuzkeria hori "gero" arruntaren ordez, baina tira):
—Zure emaztegaia! —oihu egin zuen Pugatxovek—. Zergatik ez didazu [...] bai horixe!
Ondoren...
Beste bat, bi parrafotan zatitu nahi ez bada (eta parrafoa kakotxaz hastea zilegi bada, nahiz posizio horretan minusera jotzen den normalean tradiziozko sisteman), kakotxak erabiltzea:
«Zure emaztegaia! —oihu egin zuen Pugatxovek—. Zergatik ez didazu [...] bai horixe!» Ondoren...
Hala argiagoa eta zalantza gutxiagokoa dela, nekez uka daiteke. Kakotxezko molde horrek parrafo hasieran joatea guztiz debekaturik ez badauka ere (hurrengo orrialdean bertan dakar halako bat testu horrek berak), joera nabarmena dago horren ordez minusa erabiltzeko.
Horretaz gainera, solasak pertsonaiek txandaka badarabiltzate, normala denez, aurreko parrafoan beste bat ari bazen (hala baita kasua testu horretan), haren solasa ere kakotxazko moldean ematera behartuko gintuzke horrek, koherentziaz, eta horrela, koherentziaren koherentziaz, pasarte guztian edo eta are liburu osoan.
Horretarako asmorik ez badugu, beraz, badirudi hobe dela parrafo hasierako minusari eustea; hala, ez doa batere zuhurtziaren kontra gure Josek hartu duen erabakia... narraziozko segida hurrengo parrafoan ematea zerbaitek eragozten ez badu, bederen.
Eta ez baitirudi ezerk eragozten duenik kasu horretan. Izan ere, honako hau da segida testuan, parrafo aldaketa aplikaturik:
Ondoren, Bieloborodovenganatz jiratuta:
—Entzun, mariskala...
Bestela, parrafo berean eman daiteke dena, kakotxez (egoki iritziz gero, eta aukera hori sistema osora zabaltzeko tentazioa ekarriz, aipatu berri dugunez):
... bai horixe!» Ondoren, Bieloborodovenganatz jiratuta: «Entzun, mariskala...
(Puntua automatikoki itxiera-kakotxaren ondoren jartzen duenak beste honela idatzi beharko du, noski, estilo-liburuak estilo-liburu:
... bai horixe!». Ondoren...
... bai horixe!". Ondoren...)
Izan ere, bi puntu horiek narrazio-zatian inplizitua den "esan zuen"ari dagozkio, garbi, eta ez pertsonaiaren jardunari. Horrela hain garbi dagoen hori, ordea, parrafo berean eta minusez eman nahi denean, erabateko zalantza sortzen du, berriro ere, bi puntu zeinu horren kokapenak. Logika hutsez, honela behar luke:
... bai horixe! —Ondoren, Bieloborodovenganatz jiratuta: —Entzun, mariskala...
Molde logiko hori, ordea, inor gutxik erabili izan du (tamalez edo zorionez, auskalo), eta horren ordez, gehienek (arauemaile etsiak barne) gure Jose zintzoak bere egin duen beste honako molde logika gutxiagoko hau darabilte (arrazoirik funtsezkoena zera dateke: minusaren segidan zuzenean maiuskula datorrenean solasetik narraziora pasatzen garela adierazten baita sistema horretan bertan, nahaste hori eragoztea):
... bai horixe! —Ondoren, Bieloborodovenganatz jiratuta—: Entzun, mariskala...
Egia esan, maiuskulek eta semantikak nahiz pragmatikak eragozten dute halakoetan horrek berez behar lukeela dirudien ulerkera; hots, bi puntuok pertsonaiaren solasaren barrukotzat hartzera gonbidatzen duela, berez, zeinua minusaren ondoren egoteak, hala jokatzen baita gainerako puntuazio-zeinuen kasuan. Maiuskulok eta bestek markatzen duten eten horren laguntza gabe, hain zuzen, hala ulertu beharko genuke:
... bai horixe! —(eta) Bieloborodovenganatz jiratu zen (esanez:)—: Pugatxovek ez du...
Normalean, hala ere, esatezko aditzak esplizituak direnean, ez dago —ez luke egon behar— arazo-zalantzarik bi puntuen kontu horretan, minusezko tartekikoa aurreko solasari baitagokio. Hona adibide bat, Kixotearen edizio merke akastsu batetik aterea baina ustez egoki emana:
—Que me place —dijo Anselmo—: di lo que quisieres.
Y Lotario prosiguió diciendo: —Paréceme, oh Anselmo!, que...
(Azken bi puntuen ondokoa bere horretan pasa liteke noski parrafo bereizi batera; edo eta "Y Lotario..." narrazio-zatia aurreko parrafoan integratu, aurretik beste minus bat erantsiz, nahiz eta, dagoenean, parrafo banatan emanik geratzen den pertsonaia bakoitzari dagokiona, argiago aukeran.)
Sistemari zalantza eragiten diona, alegia, honelakoa da (tartekiaren amaieran esatezko beste aditz bat sartzen delako):
—Que me place: di lo que quisieres —dijo Anselmo. Y Lotario prosiguió diciendo: [: —] Paréceme, oh Anselmo!, que...
Alegia, ea tartekiaren logika nagusitzen den, ala kakotxena, halako minus arteko zatien itxieran. Esanez gabiltzanez, hala ere, halako segidak saihestea da, gehienetan, egokiena, nahiz eta ingelesaren-eta sisteman, horrek ez lukeen inolako arazorik:
* 'Que me place: di lo que quisieres,' dijo Anselmo. Y Lotario prosiguió diciendo: 'Paréceme, oh Anselmo!, que...
Edo, komatxozko erabilera horren molde egokituan (lehen komaren kokapena aldatu behar da):
"Que me place: di lo que quisieres", dijo Anselmo. Y Lotario prosiguió diciendo: "Paréceme, oh Anselmo!, que...
Ez da beharrezkoa irakurlea zehatz-mehatz ados egotea nire iritzi guztiekin (parrafo amaieran zein barruan "—eta..." ala "—Eta..." behar duen, adibidez, edo puntuazio zeinu bakoitzak minusarekiko zein kokapen eskatzen duen kasu zehatz bakoitzean): aski da —baina hori bai dela beharrezkoa, segidakoan areago murgilduko baikara horretan— parrafo barneko minusen ugalketak eragiten dituen zalantzez jabetzea, oro har.
Eta zalantza horiek guztiak, gogoraraz diezaiodan irakurleari, parrafo bakoitzean —narrazio-zatiez gainera— pertsonaia bakar bat baino ari ez denean! Ez baita hori kasua beti, azken adibidearen aldaeretan bertan ikusi dugunez.
Izan ere, parrafoak integratzen hasiz gero, narrazioa eta pertsonaia baten solasa ezezik, beste pertsonaia bat(zu)en solasa ere integra daiteke, eta integratzen da, tradizio askotan, parrafo berean. Minusezko moldeak ez du berezko eragozpenik hori ere jasotzeko, baina aski sistematikoki ihes egiten zaio erabilera horri praktikan, Izan ere, minusak bideratzen duen pertsonaia-solasetik narraziora parrafo berean zuzenean —maiuskulaz, esatezko aditzik gabe— pasatzea gehienetan saihesten bada, are arrazoi nabarmenagoak daude, noski, pertsonaia baten solasetik beste batenera aldatzean beste parrafo batera pasatzeko, horretarakoxe baita egokien minusezko sistema hori: solaskide bakoitzaren partea bereizteko.
Hain zuzen ere, bi pertsonaia badaude, eta besterik adierazten ez bada, minusez hasitako parrafo bakoitza pertsonaia bati dagokiola ulertzen da, txandaka.
Parrafo berean, badoa, berriz:
-edo aurreko pertsonaia berak jarraitzen duela pentsaraz dakioke irakurleari, puntuazioaren zorroztasuna gora-behera (harik eta esatezko aditzarekin batera solaskide berria dela adierazten den arte, bederen, baina ez baita hori beti adierazten)
-edo narraziozko zatiren bat dela, berdin-berdin abiatzen baitira solaskide berriaren hitzak zein narrazio parrafo-aldaketarik gabe integratua: minusaren segidan maiuskulaz hasirik esaldia. Aurreko adibide errusieratiko hura aprobetxatuz, alegia:
... bai horixe! —Ondoren...
horren segidakoak argituko digula ea, testuan gertatzen denez, narrazioa den, ala beste pertsonaia bat ari zaion erantzuten "... bai horixe!" esanez amaitu berri duen pertsonaiari:
... bai horixe! —Ondoren, Bieloborodovenganantz joango naiz —ihardetsi zion mariskalak.
Horregatik edo, kasu konplexuago horietan, parrafoak ez hainbeste zatitzeko xedeari eutsiz, baina, aldi berean, testuaren irakurgarritasuna bermatzeko, alternatiba gisa, kakotxetara jo du Josek, jatorrizkoan hala gertatzen den ez dakit baina. Hona adibide bat, aurrekoaren hurrengo orrialdetik beretik (osorik emango dut, parrafo-hasierako horrek ere bai baitu zer komentaturik):
«Geldi! Geldi!», durundi egin zuen ondoegi ezagutzen nuen ahots batek. Jiratu, eta Savelitx ikusi nuen gure atzean korrika. Pugatxovek kibitka gelditzeko agindu zuen. «Piotr Andreitx, nire nagusia! —zioen haurtzainak oihuka—. Ez utzi agure zahar hau gizatx... zera... jende hauen erdian bakarrik». «Hara, gure zaharkiloa! —esan zuen Pugatxovek—. Jainkoak berriro elkartu gaitu. Tira, igo erlaitzera».
Nik neuk —esana baitut jadanik ezen, berez, behin parrafo-hasieran kakotxak onartuz gero azkenean minus guztiak baztertzeko bidea irekitzen dela (gure azken adidibe horren segidan datorren parrafotik hasirik, adibidez)—, ez dut eragozpenik ikusten parrafo integratu hori bederen (inolako kalterik gabe, gero) guztiz desintegratzeko, kakotxok minus bilakaturik:
—Geldi! Geldi!» —durundi egin zuen ondoegi ezagutzen nuen ahots batek.
Jiratu, eta Savelitx ikusi nuen gure atzean korrika. Pugatxovek kibitka gelditzeko agindu zuen.
—Piotr Andreitx, nire nagusia! -zioen haurtzainak oihuka—. Ez utzi agure zahar hau gizatx... zera... jende hauen erdian bakarrik.
—Hara, gure zaharkiloa! —esan zuen Pugatxovek—. Jainkoak berriro elkartu gaitu. Tira, igo erlaitzera.
Hain zuzen ere, itzultzaile iaioa zalantza horretan murgildurik ibili ote den dirudi. Bada, adibidez, parrafo luze bat bederen, 88. orrialdean, kakotx artean emana osorik, eta ez dago, kasu horretan, arrazoi berezirik kakotxen ordez parrafo hasierako minus soil bat ez emateko, irekiera eta itxierako kakotx parearen ordez (halaxe jokatu du itzultzaileak segidako parrafoetan eta gainerako gehienetan):
«Gizatxarra halakoa! —atera zitzaion komandantearen emazteari—. Guri horrelakorik eskatzea ere! (...) Ba al da inon gaizkilebaten esanetara makurtzeko prest legokeen ofizialik? »
(Bide batez esanda, sistemaz puntua azken kakotxaren ondoren ematea aukeratu duenez, honela behar zukeen beraren sisteman: "... ofizialik?».". Hain zuzen ere, kakotx-komatxoen erabileran parentesien erabileraren logikatik urrundu ahala, berez-berez datoz asistematikotasuna, zalantza eta nahasbidea. Jakina, parentesien kasuan ere inolako sistematikotasunik eta logikarik aplikatzen ez duenik bada.)
Barneko minus arteko narrazio-tartekia, berriz, hasieratik esaten ari garenez, halaxe ematekoa da berez, tradiziozko arauz, testuan datorren bezalaxe, minus artean, tarteki arrunten gisa, molde bietan —kakotxezkoan zein minusezkoan— berdin (ikusi dugu, ordea, bestelako moldea —ingelesarena-eta, apur bat egokiturik— nagusitzen ari dela).
Kakotxez abiaraziriko beste parraforen batean, berriz (narrazioz hasi eta gero parrafo barnean kakotx arteko solasak biltzen dituztenak ugariago dira), goragoko adibidearen antzeko konplexutasuna aurkitzen dugu, solaskide-aldaketa eta esatezko aditzik gabeko narrazio-esaldi eta guzti, hala nola 87. orrialdeko azkenekoan:
«Aizu, Vasilisa Jegorovna —esan zuen eztarria argitu ondoren—, diotenez, aita Gerasimek albidate harrigarriak jaso ditu...» (sic, kakotx ondoko punturik gabe) «Gezurrik ez, Ivan Kuzmitx —eten zion emazteak—, oraingoan ez didazu ziri hori sartuko. Ondo asko dakit ofizialak bildu nahi dituzula ni gabe Jemelian Pugatxovi buruz hitz egiteko!» (sic, punturik gabe) Ivan Kuzmitxek zabal-zabal jarri zituen begiak. «Tira, emakumea —esan zuen—, dagoeneko guztiaren berri dakizunez, gera zaitezke; zure aurrean hitz egingo dugu». Hobe horrela —erantzun zion emazteak—, amarrurik gabe; bidali norbait ofizialen bila».
(Irakurle jakinminduak hobe luke zuzenean jotzea liburura, orrialde hori eta beste guztiak irakurtzeak on egingo baitio, eta ez bakarrik noski kontutxo formal hauengatik.)
Kontuak kontu, berriro ere, parrafoa zatikatzea zen noski alternatiba, eta hala jokatuko genuen gaztelaniazko eta euskarazko itzultzaile gehienok normalean, oro har minus zeinuaren erabileran oinarrituriko testu bat antolatzen hasiz gero. Beste modu batera esateko, ez dagoela hain garbi ea parrafo-molde biak (zeinu nagusi minusa duena eta kakotxa duena) bateragarri ote diren testu berean funtzio berean, eta, bateragarri izatekotan, berriz, noraino, zein baldintzatan eta nolako mugekin (hots, zein irizpidez joko genukeen, zein kasu zehatzetan, batera ala bestera).
Izan ere, funtzio horretan kakotxak baino erabiltzen ez duen hizkuntza bat baino gehiago bada (ingelesa eta alemana, besteak beste), eta gaztelaniazko sistema normala, berriz, elkarrizketa-notazio arrunterako, minusaz baino ez da baliatzen eskuarki (orain arteko tradizioan, bederen), kakotxak beste funtzio batzuetarako utzirik.
Garbiago esanik: kakotxezko sistemaren abantailengatik ez ote gara lerratzen ari hibridotasun horretara? Edo are gordinago: hobea ote da kakotxen sistema?
Tira, hobe hitz horrek baditu bere katramila ez nolanahikoak, baina adjektiboa trukatzea onartzen bazait, garbi erantzun dezaket: bai, ahaltsuagoa da kakotxezko notazioa. Alegia, argi eta aparteko zalantza formalik gabe adieraz ditzake beste sistemak nekez eta halamoduz baino adieraz ez ditzakeen batzuk, sistema bietan erraz eta egoki eman daitezkeen guztiez gainera. Hots, minusezko sistemaren abantaila guztiak eta beste batzuk gehiago dituela kakotxezkoak.
Horregatik, gaztelaniatik (minus-sistema desintegratuan antolaturiko testu batetik) ingelesera (kakotx-sistemaz antolaturiko testu batera) itzultzen duenak bere esku dauka itzulgaiaren parrafo-antolaketa bere horretan uztea itzulpenean, zein parrafo integratuagotan biltzea. Alderantziz ari denak, berriz, gaztelaniazko zein euskarazko tradiziorako integratuegiak diren parrafoetan, ikusten ari garen moduko auzia du:
-edo parrafook desintegratu, bere tradizioko molde konbentzionalera (minus-sistemara) eroso samar egokitzeko.
-edo, tradizioa tradizio, jatorrizkoaren parrafo-antolaketa kalkatu.
Bigarren kasuan, jakina, tradizioarekiko traizioan, alegia, maila asko bereiz daitezke:
-formalki tradiziotik atera gabe, minus-sistemaz baliatu, nahiz eta parrafoak ohiko eta konbentzionala dena baino korapilotsuago bilakatu.
-kasu batzuetan (zeinetan, ordea?) minusen ordez kakotxak erabili (kakotxak ere, tradiziozko latinoak, zein komatxo bikunak (" ") aukera daitezke, antza, gustuen arabera, ingeles erako bakun horiek (' ') barne noski).
-sistematikoki jo kakotxetara, kakotx arteko tarteki-minusak baino gorde gabe.
-aurreko atalean bezala jokatu, baina tarteki-minusok ere bestelako puntuazioz (komaz eta) ordezkatu.
-aurreko atalean bezala jokatu, baina, horrek eragiten dituen puntuazio zalantzetan ez denborarik alferrik galtzeko, itxiera-kakotxaren aurrean eman beti, ingelesari guztiz fidel, puntuazio zeinuak.
Aipatu ez dudan aukerarik ere izango da, baina aski dateke horrenbestez, sartuak garen nahastearen larria irudikatzeko. Egia esan, itxurak itxura, nik neuk tarteko batzuei baino burutsuago deritzot azken aipatu dudan aukerari, eta hala jokatzen du ingelesetiko bere itzulpen finetan, adibidez, Irene Aldasorok, komatxo bakun eta guzti: hobe, bai, ereduren bati zintzo-zintzo jarraitzea, desereduan eta kaosean erortzea baino (bestetik, beherago aipatuko dugunez, bazuen horretarako Obakoaken aitzinkaria bederen). Nik neuk, kontraesanak kontraesan, beste muturreko aukera egin dut orain arte, ingelesetik beretik itzultzean (ez dira noski berdinak Henry James eta Chesterton, baina ez dut uste hori bakarrik denik aukeraren giltza), eta nik bezala, besteak beste, batera argitaratu berri direnetan, Valentín Olaetxeak ere halatsu, Jorge Amadoren itzulpenean, jatorrizkoaren berri ez dut baina.
Gauzak horrela, tradiziozko sistema —muga eta guzti— paperezko gure ibilalditxo honetan aski garbi deskribaturik geratu delakoan, arau- eta gomendio-emaile diren erakundeei dagokie mintzatzea tradiziozko sistema hori zorroztu, egokitu eta —premiarik sumatzen bada— zabaltzearen kontuaz.
(Frantsesezkoa ere gaztelaniaren antzekoa da, baina puntuazio arruntez baino ez du bereizten esatezko aditza pertsonaiaren solasetik, semantika eta pragmatika hutsaren baitan utzirik, beraz, ulerkera. Nik dakidaino, minusez zein kakotxez abia daiteke parrafoa, eta minusez marka daiteke, esatezko aditzik gabe, solastunaren aldaketa; hots, tarteki moduko minusak baztertu ditu frantsesak, konmutadore funtzioa izan dezaten beti minusok: edo narraziotik solasera, edo pertsonaia baten solasetik bestearenera. Aukera zuhurra da, baina esatezko aditzak esplizituak izatera behartzen du; edo, bestela, ingeles komatxoen logikazko sistemara pasatzera, minus-tartekion alternatiba gisa.)
Behar-beharrezkotzat jotzen dugu arau-finkatze hori EIZIEk antolaturiko mintegian parte hartu dugun literatur itzultzaileok, eta ez bakarrik literatur itzulpenen hobebiderako: arriskutsua da sortze-lanak eta itzulpenak areago bereiztea elkarrengandik, eta, bestetik, literatur testuetako konbentzio-multzo hori hizkuntzaren gainerako konbentzioen markoan sartu behar da, konbentzio-sare elkar-lotua izan behar baitu, oso-osorik, hizkuntzak. Azken kontu horren adibide sinple bat jartzeagatik, aztertu dugun funtziorako kakotx latinoen ordez bestelakoak (" ") erabiltzeak, errebotez, gainerako aipuetarako hirugarren mota bateko kakotx batzuk erabiltzea eskatuko luke (latinoak ez lirateke, formalki ere, batere egoki horretarako, euskaraz, atzizkiak direla eta)...
Arrazoi horiengatik guztiengatik, txostentxo hau (jasotzen ditugun emendakinek osa-hobeturik) Euskaltzaindiari igortzea erabaki dugu, hark aztertu, eta, hala egitea egoki baderitzo, erabakiren bat har dezan, jokaera eta erabilera hain desberdin-nahasiok sistema zorrotz eta egoki baterantz bideratzeko (halakoetan beti azpimarratu behar den kontua: sistema ongi finkaturik egotea ez da desbideraketa estilistikoen eragozpen inolako, noski, haien eragingarritasun eta adierazkortasunaren berme baizik). Hori baino lehen, jakina, EIZIEko kide guztiei helarazi nahi diegu, Literatura Unibertsala bildumako liburuen itzultzaile direnetatik hasita, zer esanik izango dutelakoan, eta gero, orobat, egoitzakide ditugun bi elkarteei (EIE eta EAE), ezinbestekoa baita halako kontuetan inplikatu guztien adostasun zabala.
Esan dugu gaztelaniazko testuetan ere (itzulpen zein sortze lan konplexu samar izan) ez dela dena erabiltzen arauz eta teoriaz behar lukeen moduan, nahiz ez dabilen noski euskarazkoan bezain nahaste handirik. Zehazkiago esateko, normalean literatur testu zainduetan aurkitzen duguna ez dabil urruti Jose Moralesek, gorago aztertu dugunez, darabilenetik: minusak erabiltzen dira nagusiki, baina, parrafo integratuagoak osatzeko, kakotxetara ere jotzen da (latinoetara, funtzio horretan), bi aukeren arteko muga garbirik gabe.
Esan dugu lehenago ere, duda-muda eta guzti, sistema berekoak direla funtsean minusa eta kakotxa latinoa, eta eman ditugu frogabide batzuk. Horren beste froga bat ere aipa daiteke: pertsonaia baten solasak minusez hasitako parrafotik beste batera luzatzen dela adierazteko, bigarren (eta hirugarren...) parrafo horren hasieran itxiera kakotxa jartzen da (»). Hain zuzen ere, ezer ez jartzeak narrazioa dela adieraziko luke, eta minusa jartzeak, berriz, beste pertsonaia baten solasa dela.
Gaztelaniazko sistema zintzoaren ezaugarrietako bat, hala ere, ez da Jose Moralesen kasuan bezain zorrotz gordetzen gehienetan, edo eta sistematikoki baztertzen da askotan (ingelesaren eraginez, antza): kakotxen barneko narrazio-tartekia minusez ematearena, hain zuzen (ikus, adibidez, Juegos de la edad tardía, Landero-rena, idazle hala ere arduratsu batena aipatzeagatik). Ez da, ikusi dugunez, kontraesanik gabea erabilera misto hori ere, baina garbi samar dago joeraren bat bederen: pertsonaien solasari dagozkion parrafo hasierak, aukeran, minusez ematen dira. Itzulpen batzuetan, hala ere (narrazioaren eta pertsonaien solasen arteko proporzioak baduke zerikusirik horretan), kakotxak erabiltzen dira sistematikoki, minusak baztertuz eta tarteka parrafo luze integratuak osatuz (Jakob von Gunten, R. Walser, Siruela). Parrafo integratu konplexuenetan ere minusari eusten dionik bada, haatik (Auto de fe, Canetti, Círculo de Lectores). Azken bion jatorrizko testua, hain zuzen, alemanezkoa da (kakotx guretzat exotikoak erabiltzeak libreago uzten bide du itzultzailea). Jatorrizko moldeak egokitu beharrez (edo egokitu faltaz) sortzen diren katramilen adibideak luze ere luze aipa litezke, baina artikulu hau egiten ari nintzen bitartea topatu dudan aski adierazgarri deritzodan bat aipatzearekin konformatuko naiz:
El País egunkariaren astekariak badu sail bat, 150 años de entrevistas izenburukoa. Han, 1998ko ekainaren 21eko alean, 1895eko otsailean Marie A. Belloc-ek Jules Verne-ri eginiko elkarrizketa bat dator. Transkribapena —ingelesetik itzulia da testua, dudarik gabe— minusezko sisteman egina da, eta gehienetan galde-erantzunen txandak posible egiten du esatezko aditza aurreztea (berekin batera xehetasun deskribatzaileren bat emateko sartzen dira esatezko aditzok). Zorionez edo zoritxarrez, Verne zaharraren andrea ere han zen, eta horrek konplikatu egiten du apur kontua. Hala, lapsus bat izan du jatorrizko ingeles komatxoak minus bihurtzeko ardura zuenak, zati bat aldatzea ahantzi baitzaio (zehazkiago, komatxoak eta minusa batera sartu ditu, desegokitasun nabarmenez). Hona pasartea, eta ez litzateke ariketa txarra irakurle bakoitzak moldatzea bere erara, ea nola antolaturik geratzen zaion testua (aurreko parrafoa Verne jaunaren solasari zegokion osorik):
Mientras su marido hacía estos comentarios, madame Verne atrajo mi atención hacia una gran estantería llena de hileras de libros aparentemente recién encuadernados y poco leídos. "Aquí hay diversas ediciones francesas, alemanas, portuguesas, holandesas, suecas y rusas de los libros de monsieur Verne, incluyendo la traducción al japonés y al árabe de La vuelta al mundo en 80 días" —dijo mi amable anfitriona, extrayendo un libro y abriendo las curiosas páginas apergaminadas en las que cualquier joven árabe puede leer las aventuras del caballero Phileas Fogg.
—Mi esposo —añadió— no ha releído jamás un solo capítulo de ninguna de sus historias...
Tira: ez da hain larria elkarrizketa horrek akats hori edukitzea (esatezko aditzei esker), baina hor aipatzen den "arabiar gazte" horrek bezalakoxe eskubidea du edozein irakurlek beraren hizkuntzari dagozkion molde egokietan jasotzeko munduaren jirako zer guztia, eta ez —itzul-eguna eta aldartea nolakoa— 80 era-mera desberdinetan. Fogg ingelesa frantses egokian mintzo da, eta, beraz, Verneren frantsesa ere bestelako mintzaira egoki bilakatu behar denez, egoki egokitu beharko da noski konbentzio formal bakoitza dagokion tradiziora, bertako molde ezagunen abiapuntutik eman dakion edonongo irakurleari urrunenekoa ere. Jakina: konbentziook finkatu gabe badaude...
Azkenik (baina ez atzenduenik), euskarazko sortze-lanak gure kontu honi dagokionez zertan diren aipa dezagun laburki (literatur itzulpena ere ez dea, haatik, sortze-lan?; eta besteok ere ez direa itzulpen, mundu-pusketak izanik ere kasu horretan itzulgai, eta ez beste testu bat?; eta mundua esaten dioguna ez dea testu zabal nahasi bat, eta testu bakoitza, berriz, mundu txiki oso bat?).
Bat: itzulpen batzuk gora-behera, kakotx latinoak (« ») beren lekua galtzeko arriskuan daudela dirudi, bestelakoak —komatxo bikunak (" ")— nagusiturik (frantsesak gaztelaniak baino zintzoago eusten dien arren, auzo-hizkuntza biotako tradiziozko eredu hori gaztelania modernoarenak aise zapaltzen du). Bada arrazoirik, zeharka aipatu dugunez, funtzio batzuetan, komatxoak hobesteko; hitz solteak aipatzeko orduan, bereziki, atzizkiek badute arazorik (grafiazko arazo estetikorik, jakina) kakotx latinoekin egoki lotzeko (Egunkaria-k atzizkia beti barne hartzea erabaki du —arrazoi nabarmen herrenez, nik uste— komatxo artekoen nahiz letrakera etzanezkoen kasuan, baina ez da hori guztion joera, inondik inora).
Guk hemen aztertu dugun funtzioarekiko, hala ere, ez dago halako arazorik, eta abantaila ere izan daiteke horixe, funtzio desberdinetarako espezializa baitaiteke kakotx mota bakoitza. Kasurako, kakotx latino arteko esaldi-aipu bat (" ") kakotx arruntoz eman daiteke, eta aipu horren barneko beste hirugarren mailako aipu bat, berriz, (' ') komatxo ingeles-estilokooz markatu.
(Solasak eta pentsamenduak ere bereiz litezke, nahiz narrazio-tartekiko esatezko ala pentsamenduzko aditza ("esan zuen" / "pentsatu zuen") aski den berez hori bereizteko. Atxagak, adibidez, gehienok egingo genukeenez, pertsonaien solasa [minusez] eta telebistaren jarduna [(" ") komatxoz] bereizten ditu, Gizona bere bakardadeanen. Obabakoak-en, berriz, ingeles erako komatxo bakunak [' '] darabiltza, eta ingelesez sistema horri dagokion puntuazio moldea ere bai... euskaraz, zeren erdarazkoa guztiz moldatua dago erdararen konbentzio klasikoetara: horra zertan garen, euskal libururik enblematikoenak ere salatzen baitu gure eredu finkorik ez nabarmena.)
Bi: oro har, gure idazle arduratsuenen artean nagusi dabilen eredua, jakina, minusarena da. Gaztelaniaz gertatzen den moduan, gehienak ez dira ausartzen minusak neurri jakinetik gora pilatzera parrafo berean. Horretan salbuespena, nik dakidala, A. Lertxundi da (italieraren erreferentzia lagun, akaso: ez diot galdetu). Ausardia jator horrek, jakina, baditu bere zerak: puntuazio zeinu batzuen kokapena ez da beti oso ziur-finkoa (gaztelania eta italiera ez datoz batere bat horretan, hain zuzen). Horrekin loturik, narrazio-tartekien hasierako maiuskula-minuskula erabakitzeko orduan ere (kontuan har bedi, gainera, esatezko aditz esplizitua saihesten duela aukeran Lertxundik), bada zalantza bat edo beste (arazo maiuskulua —edo, bederen, maiuskuluena— hori ote den ez dakit, baina).
Hiru: kakotx-komatxozko aukeran (zeinahi delarik ere mota), nahasiago dira noski erabilerak. Estiloz eta kanpoko literatur erreferentziaz (hizkuntzak barne) Lertxundirenetik urrun samar den bat aipatzearren, Saizarbitoriak parrafo konplexuki integratuak darabiltza maiz, ahots zati desberdinak konbinatuz. Horrek, jakina, zalantza sorrarazten du, itzulpenetan bezala, minusera ala kakotxetara jo (berak, bere bototik, sistematikoki komatxetara joko lukeela apustu egingo nuke, eta dabilen minusezko estandarrera egokitu beharrak sorrarazten dizkiola noski kontraesanak). Hamaika pauso-n, adibidez, 110-111 orrialdeetan, hain zuzen, aski gauza bitxiak aurkitzen ditugu. Hona nola hasten den parrafo bat (pertsonaia bat ari da hizketan, nahiz kasu honetan ere, ikusiko dugunez, esatezko aditza inplizitua den):
"Beldurraz ari ginen...
Horrela ikusirik, bitxikeria bakarra (") zeinua («) tradiziozkoagoaren (edo minusaren) ordez erabiltzea litzateke, baina badakigu joera hori dabilela zabal. Bitxikeria handiagoa, ordea: horrela ireki den komatxo arteko zatia ez du (") komatxo inolakok ixten parrafo guztian (seinale garbia komatxo bikuna minusaren ordez dagoela). Hurrengo parrafoa, berriz, (") komatxoz abiatzen da berriro, nahiz pertsonaia berak segitzen duen solasean. Aurreko parrafora itzulirik, beste bitxikeria adierazgarri bat: barneko narrazio tartekia tradiziozko minusez emanik dator (teoriko zorrotzenen arabera, maiuskula beharko luke, gainera, baina nik ez daukat batere garbi hori, ez bainuke jakingo nola puntuatu ere):
"Beldurraz ari ginen —butakan etzanez, eskuartean gordetzen du pipa—, noradrenalina jarioaz. Benetako...
Bistan da, minusak erabiltzen hastekotan, hobe zatekeen parrafo hasieran ere minusa idaztea, eta ez kakotxa (horrenbestez, kakotx-artea itxi ez izanaren arazorik ez):
—Beldurraz ari ginen —butakan etzanez, eskuartean gordetzen du pipa—, noradrenalina jarioaz. Benetako...
Kontrako bidetik ere konpon liteke kontua noski (aski da itxierako kakotxa jartzea parrafo amaieran). Saizarbitoriaren testuan, hain zuzen, ez da batere garbi ikusten (ikusi dugu ez dela kasu bakarra) zergatik erabiltzen diren halakoetan kasu batzuetan minusa eta bestetan komatxoak. Oro har, segidan esatezko aditzik edo baliokiderik ez daramaten parrafoak komatxoz abiarazten direla dirudi, ingelesaren sistemari jarraiki, gero haien atzetik komatxoak itxirik narrazioa maiuskulaz parrafo berean eman ahal izateko (halakoa da, adibidez, aipatu dugunaren hurrengo parrafo integratu minusik gabea: komatxo artekoa + narrazioa + komatxo artekoa). Bada kontraesan ugari, ordea. Hona, askoren arteko adibide xume, pertsonaia bakar bat beraren segidako solasa emateko orduan nola nahasten diren parrafo berean molde biak bitxiro (15. orr.):
—Zertaz ari haiz? —Abelek irribarretsu, baina ohiko arrosa leuna erabat zuritu zitzaion masailetan. Gero, besaulkitik altxatuz, "nork galdu dik [sic] konpostura hemen?" esan zion, eta hatz bat burura eramanez, zoraturik zegoela adierazi zuen.
Hibrido onargaitz hori zuzentzeko, bi bide daude, noski, sistema batera ala bestera ekarri behar baita guztia:
—Zertaz ari haiz? —Abelek irribarretsu, baina ohiko arrosa leuna erabat zuritu zitzaion masailetan. Gero, besaulkitik altxatuz (, esan zion)—: nork galdu dik konpostura hemen? —eta hatz bat burura eramanez, zoraturik zegoela adierazi zuen. [Azken zatia maiuskulaz ere eman daiteke (—Eta...) baina orduan, nik, hurrengo parrafora pasatuko nuke.]
«Zertaz ari haiz? —Abelek irribarretsu, baina ohiko arrosa leuna erabat zuritu zitzaion masailetan. Gero, besaulkitik altxatuz—: Nork galdu dik konpostura hemen?», eta hatz bat burura eramanez, zoraturik zegoela adierazi zuen.» [edo: "... hemen?». Eta hatz bat..."]
Dena dela, minusen arteko narrazio-zati horrek, kasu horretan, eten handiagoa markatzen du, puntu eta guzti, solasaren segidak iradokitzen duena baino. Horregatik, edo honako aldaketaz arinduko genuke aukeran:
. Gero > ; gero
edo, kontrakotik, puntuari jaramon egin:
«Zertaz ari haiz?», [esan zuen] Abelek irribarretsu, baina ohiko arrosa leuna erabat zuritu zitzaion masailetan. Gero, besaulkitik altxatuz [esan zuen]: «nork galdu dik konpostura hemen?», eta hatz bat burura eramanez, zoraturik zegoela adierazi zuen.
Eta, behin pauso hori emanez gero, jakina, punturik ez legokeen kasuan ere, zertarako sartu minus zaharkituok?:
«Zertaz ari haiz?», Abelek irribarretsu; «nork galdu dik konpostura hemen?», eta hatz bat burura eramanez, zoraturik zegoela adierazi zuen.
Horra, bada, azkenean, asmatu beharra asmatu (asmatu zaharra zen, jakina): minusik gabeko sistema ahaltsu bete-betea. Xehetasun grafiko pare bat gora-behera, ingelesaren eta alemanaren sistema da hori, gaztelania nahiz euskarara egokitua: dagokionak zilegiztatzea baino ez da falta (erabili, aldez edo moldez, erabiltzen baita jadanik), behartzen denak bi sistemen arteko konpromisozko dantza zailean gehiago jardun behar izan ez dezan.
Iragarpen malenkoniko bat, hala ere: onartuz gero, inertziak inertzia, minusean oinarrituriko sistema zaharrak bizi-epea labur mugatua du, motz geratzen baita lehian. Besteak beste, orain arte aipatu ez dugun beste kontu ere bada, berebiziko garrantzia duena estilo batzuetan (galdetu, bestela, Saizarbitoriari berari): minusezko sisteman, esatezko aditzak aditz nagusi gisa joan behar dute nahitaez, eta bestean, berriz, ez:
... jiró la cabeza al decir «...
Euskararen sintaxi joera (ezker-joskera) berezkoa kontuan harturik, ez baitu menderakuntza oso gogoko eta eroso, ezin zaio hainbesteko (inguruko erdara eskuin-joskeradunetan adinako) etekinik atera kakotxa hutsezko sistema horri alde horretatik, baina —halako sofistikazioak bihurrekeria ez bihurtzeko tentuz ibiltzea komeni bada ere— ez dirudi aukerak areago murrizteko egokieran gaudenik. Honakoak, bederen, normal samarrak dira euskaraz ere:
... burua jiratu zuen, esanez: «................................................», eta alde egin zuen.
Eta ez dirudi halakoak minusez ematea batere eroso-egoki denik. Jakina, gure joskera jatorrean, esaldi hasieran joan daiteke solasari dagokion zatia halakoetan:
«Ez dezagun, behintzat, konpostura gal» esatean(,) leihorantz jiratu zuen burua...
Eta, esaldi hasiera izanik, parrafo hasiera ere izan daiteke noski hori, eta ez dut nik behintzat modurik ikusten hori minusez emateko. Ez hori, eta ez beste —are normalago eta ez hain menderakuntzaz trabatu— hau ere:
«Ez dezagun, behintzat, konpostura gal» esan, eta leihorantz jiratu zuen burua...
Hala, kakotxen bide ahaltsuago hori nagusiturik, antzerki-elkarrizketa moduko pasarte batzuk baino ez dirateke geratuko pixkanaka gure narrazio gero eta integratuagoen artean bakandurik, hots, narrazio petoarekin guztiz bat egin gabeak, eta azkenean —aurki— halako azken minusak, erlikia bihurturik, erabat erretiratuz joango dirateke testu narratiboetatik (teatraltasun horixe azpimarratu nahi ez denean salbu, jakina). Ez da, beraz, inolaz ere, minusean oinarrituriko notazio-sistema hori (neurea, ai ene!) zertan debekatu: aski dateke beste sistemari (baina sistema adostu eta finko bati, grafiaz eta bestela) atea ofizialki zabaltzea.
(Ez gara ari hemen, noski, testu arruntetako minusei buruz, hots, parentesien baliokidetsu direnez, horiek ziurtatua baitute —edo behar lukete— beren lekua —areago euskaraz, joskeraren arrazoiz—, perpaus nahiz sintagma intzidental direlakoak markatzeko.)
Tradizioaren eta aurrerabidearen arteko auzia dukegu, bada (bestelako nahasteak alde batera), behin berriro ere. Inork ez dezala esan, behintzat, EIZIEk antolaturiko mintegiaren fruitu den artikulu hau izenpetzen duen —dudan?— honek bere joera eta ohituren errotara ekarri nahi izan duenik auzitxo korapilotsu horren ura: aldez edo moldez, orain arteko bere jokabide tradizio-arauzkoaren kontrako argudio-ondorio ez gutxi atera du, horra, etorkizunerako.
Beraren deskarguan, esan dezadan ezen, adostasun berririk sortu ezean, eta araudi berririk erabaki ezean, nahiago izan duela beti (debekatu egin behar litzateke noski —Borgesekin ados— beti gezurrezko gertatzen den aditzondo hori), eskasiak eskasia (onar beza aspertuxe ere badagoela eskas batzuekin), indarrean dagokeen arauari men egin, bere iritzi partikularrak aplikatuz nahasmenari bere aletxoa gehitu baino. Eta bereziki (ez baitira itzultzailearen eskuko) itzulpenetan; eta, berezikiago, klasiko (izateko) direnetan.
Badukegu ordu, hala ere, hizkuntza —zentzu onean— serio baten tratua emateko geure honi, halako huskeria formaletan (zertan gabiltza, ordea, hain huskeria ez direnetan?) ere: zera, huskeria direnez, aitzakia gutxiago dugu halakoak bederen konponbidean ez jartzeko. Belarridunak bentzu.
