Aldizkari hau
Aldizkari hau nork, nola eta zertarako egiten duen adierazi baino lehen, urte luzeak opa dizkiogun ekinbide honetarako sarrera besterik ez den aldizkariaren lehenengo zenbaki honetarako sarrera honetan, zilegi izango al dugu itzulpengintzaz, eta are euskal itzulpengintzaz, hitz paretxo bat bederik esatea.
Izan ere, itzulpengintza eta terminologiazko aldizkari hau zertarako galdegiten dugunean, itzulpena bera eta terminologia zertarako galdegin behar dugu. Zertarako euskal itzulpena, zertarako terminologigintza? Horri erantzun ondoren dute tokia gainerako galdera guztiek: nork? nola? noiz?
Itzulpena, hizkuntza bi elkarren gertuan suertatzen diren une beretik gertatzen den giza iharduera modu bat da. Terminologigintza ere gizonari munduan dagoenez gero esateko gauza berriak gertatu izan zaizkionetik bada, zinez. Esango litzateke, gainera, arrazoiak ez bait dira falta, zenbat eta herria txikiagoa, zenbat eta jende gutxiagoz osatua izan hizkuntza batez mintzatzen den herria, orduan eta sarriago gertatzen dela beste hizkuntzetatik itzulpenak egin beharra. Gauza jakina da elebidun eta are eleaniztun pertsona gehien dituzten herriak herri txikiak direla, eta zenbat eta herria txikiago, orduan eta eleaniztunago. (Amazonetako tribu indioetan, esaten dute, gauza arrunta omen da edozeinek lau bost hizkuntza jakin eta nola hala hitzegiteko edo elkar ulertzeko behintzat gai izatea, europar jende desarroilatu eta guztiz aurreratuarentzat esajerazioa dirudiena).
Euskal Herrian ere aspaldikoa da itzulpengintza. Pentsa liteke, behintzat, Euskal Herriak beste herrietako jendeekin, atzerritarrekin betidanik izan dituela harremanak, eta nola edo hala elkarri ulertu behar ziotela esaten zutena. Pentsatu besterik ez dago zenbaterainoko itzulpen premiak sortuko zituen bere garaian Santiagorako erromesen bideak, Aymerich Picaudek bere hiztegia egiteko premia sentitu zuenerako. Terminologigintza ere hasiera-hasieratik datorren iharduera da, mailegua terminologigintzaren modu bat baldin bada behintzat.
Liburu inprimatuetan ere, ezagutzen direnetan behintzat, bigarrena itzulia du euskarak, burutu aurretik eta egiten ari zen bitartean, itzulpengintzarako teorizatze saio formala eta terminologigintzarako ere iritzi finkoak hartu ondoren itzulia hala ere.
Harrez gero saio ugari egin izan dira euskarazko itzulpengintzan, itzulpenaren teorizazioan eta terminologian. Itzulpenari dagokionez, mende honetara bitarteko liburugintzan, argitaratu izan diren liburu guztien erditsuak itzulpenak izan dira. Itzulpenaren teoriazko saio laburrak ere sarri egin izan dira, Leizarragarengandik berarengandik, eta Larramendi, Cardaberaz eta abar eta abarretatik hasita gaur bertarainokoak. Kontutan harturik, gainera, berez jatorrizko testu bezala agertu izan diren asko eta asko itzulpentzat salatu izan direla, itzulpen txartzat hain zuzen.
Larramendi eta Cardaberaztarrak aspaldi joanak direlarik, Euskal Herrian itzulpengintzak ez du behera egin, ez kopuru absolutuetan ezta erlatiboetan ere. Aitzitik, esan liteke bai guztira, bai proportzioan inoiz baino gehiago itzultzen dela gaur egun beste hizkuntzetatik euskarara, eta ez da misterio. Bi arrazoirengatik batez ere.
Lehendabiziko, gaurko gizartean askoz ere informazio gehiago erabiltzen da lehenagoko denboretakoetan baino. Era guztietako informazioa hala ere. Gizonaren bizimodua aurreratu ahala —laburtzeko esaten da horrela—, erosotasuna gehitu ahala, geroz eta denbora gehiago hartzen du gizonak komunikaziorako. Ez da esaten nolako komunikazioa. Horrek beste azterketa bat mereziko luke.
Euskal Herrian erabiltzen den informazioa, ordea, bi iturburutatik datorrela esan liteke; informazio horren bi iturburu modu berezi litezke: Euskal Herriaz kanpotik datorren informazioa, informazio hori honako beharrezkotzat jotzen den neurrian, horren eskabidea badagoen neurrian, bi modutara eskura daiteke:
a) Informazio hori datorren hizkuntza ikasiz.
b) Itzulpenaren bidez.
Informazio batzuk berri ematera, gertakarien berri ematera mugatzen dira bakarrik. Beste mota batzutako informazioetan bizimodua alda lezaketen gertakarien berri dator; zientziazko informazioetan batez ere. Zientzia eta teknika alorretan ordea, etengabeko berrikuntza eta aurreramendua gertatzen da egunetik egunera, gaur egun hartu duten abiadarekin. Eta horren ondorioz, nonbait, alde guztietan gertatu ohi da lanbide honetan ari diren zientzia gizon edo teknikariek zientzia eta teknika horien aurreramena egiten den hizkuntzak ikasi ohi dituztela, batez ere, informazioa jendetza ugariei zabaltzekoa ez denean. Horrelako kasuetan informazio mota horietarako hizkuntza bat edo batzuk esan gabe izendatuta egon ohi dira alor horietan erabiltzeko, eta hizkuntza horietan jakin ohi dute elkarren berri alor bakoitzeko zientzia gizon eta teknikariek.
Gauzak gaur gertatzen diren bezala, esan liteke hizkuntza horiek ingelesa eta alemana direla batez ere, eta geroz eta gehiago errusiera ere. Jokaera hori ez da gainera hizkuntza txikien ondare berezia, hiztun ugari dituzten hizkuntzetan ere jarrera berbera nabari bait da.
Eskuratu nahi den informazioa orokorragoa baldin bada, herritar gehiagori dagokiona (beren lanerako dagokiola esan nahi da batez ere), alegia, informazio horrek interesatu gehiago, kontsumitzaile gehiago duenean, joera normalagoa, usuagoa izaten da itzulpena. Itzulpena, izan ere, orain artekoarekin, interes bati erantzuteko, informazio premia bat betetzeko egiten den iharduera berezi bat da.
Nork erabakitzen du, ordea, zein den interes orokorreko informazioa, eta zein ez? Zeren momentu batean oso gutxiengo labur baten esku egon den informazioa, une horretan jakituria deitzen zena, gizon jakintsu banaka batzuen ondarea, hurrengo batean informazio orokor bihurtu bait da; historia bete-beterik dago horren adibide eta frogaz. Eskoletako Entzikiopediak beterik daude inoiz oso jende gutxik zekien gauzez. Hori dela eta, hizkuntza zabal eta labur guztietan, hiztun asko eta gutxiago dituzten hizkuntza guztietan, edo beren buruz arduratzeko kemena geratzen zaien gizarteetako hizkuntzak direnetan behintzat —gurea halakoxetzat hartzen dugu— ari dira jartzen ahalik eta informazio gehien itzulpen bidez eskuratzeko tresneriak. Ikusi besterik ez dago, harritzekoa bada ere, lehen esandakoaren alderantziaz, nola hiztun gehien duten hizkuntzetan mintzatzen diren gizarteak diren normalean elebidun eta eleaniztun proportzio txikienak dituztenak.
Kontutan harturik, gainera, nazio artean komunikatzen den informazio asko eta asko zientzi alorrei dagokiena dela, edo alor horien zabalkundezkoa, terminologigintzak lan handiak ematen ditu, informazio iturria anitza izaten bait da. Eta ez da lan gutxiagokoa zientzi hizkuntzak eskatzen duen zehaztasunak terminologia bankuetan hitzen esanahien kontrolerako eragiten dituenak.
Guzti honekin ez da esan nahi interesdunen ugaltasunak bakarrik zilegiztatzen duela itzulpena. Informazioa ahalik eta zehatzen, ahalik eta edukiak kontrolik zehatzenarekin ezagutzeko interesak ere eragiten du sarritan itzulpena. Izan ere ezin bait daiteke beti eskatu komunikazio egoerari aurkitzen diren mezu emaileak eta mezu hartzaileak, biek hizkuntza bera modu egoki batez ezagutzea; baina hala ere gerta liteke horrelako batean biek informazioa zehatz eta puntu eta ñabardura guztietan ezagutu eta kontrolatu nahi izatea; horrelakoetan eta izaten da itzulpenerako eskaria. Pentsa bedi, adibidez, kontratuetan, zinpeko itzultzaileen lanean, hain zuzen ere, kasu horietan, zehaztasun premiak berak eta kontrolaren beharrak hala eskaturik, itzultzaileen lanak estatutu publiko eta are instituzionala ere hartzen bait du, testu jakin batek legezko balioa ukan dezan.
Hizkuntz egoera normal batean bi itzulpen modu horiek dira gehienbat gertatzen direnak. Eta era horretara ematen den informazioaren ugaritasunak, transmisioaren azkartasuna eta fidagarritasunaren froga eskatzen du; transmisioa azkar egin beharrak, berriz, hizkuntzen arteko trukagarritasun erraz eta erosoa.
Horretarako, ordea, edo hizkuntzak berdintzen dira elkarren dialekto izateraino, hitzez hitzezko itzulpen ia bapateko eta automatiko bat posible bihurtuko litzatekeen moduan, baina horren teoria sinplean gizonaren eta hizkuntz praktikaren abstrakzioa egiten da, eta horrenbestez absurdoa da, edo itzulpenaren teorian eta berorren erabil alorrak diren hizkuntzen ezaguera eta deskribapen zehatzetan sakondu beharra dago. Bide horretatik planteatu ere ahal izango dugu, hain zuzen, makina bidezko itzulpen automatikoa, adibidez, baliagarri izateko den alorretan.
Gertatzen da, ordea, itzulpen bidezko komunikazio honek, besterik gabe, hizkuntzak dauden-daudenean, elkarren eraginik gabe utziko balitu bezala planteatzen direla sarritan gauzak, alegia komunikazio modu eta elkarren arteko interferentzietarako filtro itxia balitz bezala itzulpena. Itzulpen perfektoak hala behar luke, ustez. Hizkuntzalaritza kontrastiboak itzulpenean frentez-frente jartzen diren bi hizkuntzei buruz ematen duen ezagutzatik bihurketa mekanismo optimo batek etorri beharko bait luke. Baina gauza segurua dena da gertatu, ez dela hala gertatzen. Ale honetan bertan ere gauza jakingarria da Sergej Gontxarenkok nola planteatzen duen itzulpenak Errusiako literaturan izan zuen eragina.
Gure kasuan are nabarmenagoa da itzulpengintzaren bitartez hizkuntza batek bestearengan ukan dezakeen eragina eta sartu ditzakeen interferentzien kopurua. Eta hori herri honetako hizkuntz egoeragatik batez ere. Hain zuzen ere, herri honetan herritar gehienak gauza bait dira erdaraz konpetentzia normal batez mintzatzeko (gaztelaniaz nahiz frantsesez); honetatik batzu, euskaraz mintzatzeko ere gauza dira (euskarazko elebakarduna denik ia inor ez bait da gelditzen).
Gauzak horrela direlarik, euskarara itzultzen den informazioaren zati handi bat herri honetan bertan sortua da. Eta horren ondorioz itzulpena barne komunikaziorako ihardunbide modu bat ere bada. Baina helburua Euskal Herria euskalduntzea baldin bada, komunikazio modu hau gertatzen zen zentruetan, egitekoa ezingo da izan itzultzea bakarrik, itzuli beharra desbehartzea ere lehen mailako helburu dela kontutan harturik baizik, ingurua euskalduntzea alegia. Zentzu horretan itzulpena euskalduntzearekin guztiz loturik dago, beraz, zerikusi estua du herri honen hizkuntz normalizazioarekin.
Baina ez aurrean aipatu dugun zentzuan bakarrik. Euskara, bera, izan ere, jasan duen zapalkuntzagatik eta bazterreratzeagatik, zokoan utzita egon da urte luzeetan, eta informazioa gehien ugaldu den mendean nazio-arteko informazio kanaleetatik albo eginda hain zuzen. Era horretara ezin izan du aldian aldian eguneratu, eta atzeraturik geratu da, gaur zinez esan genezakeelarik hizkuntza bera ere aski atzeraturik dagoela gaurko premietarako.
Baina ez dira horretan amaitzen gure zorigaiztoak: aitzitik, nola erdaraz ere hiztunak diren euskaraz hiztun diren gehienak, eta batez ere hizkuntz ospe gehien dutenak, eta gainera maiztasun handiz erabiltzen bait dute erdara komunikaziorako, pentsa liteke, zenbat eta erdararen erabilpenezko maiztasuna handiagoa izan, orduan eta probabilitate gehiago dagoela horren euskaran erdarazko interferentziak ugari izateko, eta are euskarazko hizkuntz eredua, hizkuntzak duen logika modua, erdararen araberakoa izateko, erdara izateko, hitz batean, euskararen neurria. Eta horien euskara bera ere, bere egituretan, oso murriztua ageri da. Guzti honek baduke zer ikusirik, agian, mugaz bi aldeetan hitzegiten den euskarak geroz eta elkarren antz gutxiago edukitzearekin.
Aurreko parrafoan planteatzen den hizkuntz jokabidea euskal hiztunen proportzio handi batean konstatatzen bada, konstatatu bait daiteke adin eta gizarte inguru jakin batzuetan jokabide hori oso arrunta dela, ondoriozta liteke euskararen ezagutza urria dela euskaraz badakitela diotenen artean ere. Beraz, erdararen interferentzia handia dago euskaraz mintzatzen diren askoren hizkeran eta, gehienetan, gainera, darabilten informazioa herri honetan bertan sortua izariagatik, erdaraz sortua darabiltelako.
ltzultzaile, beraz, modu batean edo bestean, teoria batekin ala gabe, ia euskaldun guztiak gara, gure hizkuntzaren erabilpenak, eta hizkuntzaren egoerak hartaraxe behartuta.
Itzulpen teoriak, beraz, zer esan asko du euskararen hedapenerako, Euskal Herriaren euskalduntzerako behar den hizkuntzaren gaurkotze eta prestatzeko orduan. Horretarako elkarrekiko lanean aritu beharko dute itzultzaileek eta teorizatzaileek, elkartasun estuan, euskalduntze prozesu horretan eraginik duten instituzio eta pertsonekin.
Nolanahi ere, jeneralean itzulpen teoria eta terminologia, eta are hizkuntzalaritza kontrastiboa ere euskararen erabileran —erdi itzulpenezko erabilera horretan— ari diren guztiei badagokie ere, batzu hurbilagotik ukitzen ditu. Instituzio eta pertsona batzuek interes zuzenekoagoa dute itzulpenari edo terminologiari dagokion guztian.
Horiek aipatuko ditugu ondoren; alegia, non egiten da itzulpena gehienbat Euskal Herrian?, non dago terminologia berrien premia gehiago?
Administraritzan (Udaletxe, Diputazio, Gobernu, Parlamentu) testugintzan (Federazio, Irakasle Elkarte) erdi eta goi mailako irakaskuntzan (UEU, UNED), testugileak (Elhuyar, UZEI), komunikabideak (irrati, egunkari, aldizkari, ETB) argitaletxeak, hizkuntz irakaskuntzan. Lan horietan dabiltzanei dagokie beraz, itzulpengintzaren eta terminologigintzaren inguruan aldizkari honen bitartez egin nahi dugun gogoeta eta erreflexioa.
Horretarakoxe baita, izan ere, aldizkari hau, horixe nahi du lortu. Bagaude Euskal Herrian jende multzo bat, lehen begiratuan dirudien baino dezentez ere handiagoa, Itzulpena eta terminologia egitea edo erabiltzea suertatu eta hala ere arazo ugari dauzkaguna. Hala ere, ordea, elkarren berririk gabe gaude. Geure lana dugunari buruz elkarrekin pentsatu eta erizpideak sakondu ahal izateko medio baten faltaz. Aldizkari honek beraz, gaitzat hartu dugun alorrean interesa dugun guztion elkargarri izatea du lehendabiziko helburua.
Esan nahi bait da aldizkaria guztiok egiten dugula, guztiz irekia dela zer esana, zer galdetua, edo zer zalantzan jarria daukan ororentzat. Ez da, beraz, batzuek besteentzat egiten dutena, denok elkarrekin elkarrentzat egiten duguna baizik.
Bigarren helburua, eta munduan bakarrak ez garenez, kanpoko teorizazioetatik hartu eta baliagarri izan genezakeen guztiaren berri ematea da, alegia Euskal Herriko eta hemendik kanporako itzultzaile eta terminologigileen arteko komunikabide izan. Batzutan aipamenak izango dira, edo laburpenak, inoiz itzulpenak ere bai.
Laburbilduz, eta lehen ikusira, honako hauek izango lirateke aldizkari honetan tokia errazenik aurkituko luketen gaiak.
a) Teoriazkoak:
1. Itzulpen teoriazko gaiak
2. Hizkuntzalaritzazko gaiak
3. Itzulpenaren historia
4. Literatura eta itzulpena
5. Itzulpen pragmatikoa
6. Terminologigintza
b) Berri ematea:
1. Erreseina
2. Gertaerak
3. Kritika
c) Baldintza profesionalak:
1. Lanaren antolamendua
2. Baldintza laboralak
Oraingoz lau hilabetez behingo argitalpena nahikoa izango dela eritzi diogu. Baina inoiz ikusiko balitz edo ale bereziak edo bilera monografikoak edo bestelako moduko ekinbideren baten beharra sentitzen dela, alor jakin hauetan, eragozpenik ez litzateke izango horretarako ere.
Guzti hau aurrera eramateko, itzulpen eta terminologigintzan zuzenean sarturik gauden hiru elkarte bildu gara oraingoz, itzulpen eta terminologi arazoak gehienenbat teorizatzen ari garen elkarteak hain zuzen: Itzultzaile Eskola, UZEI, Elhuyar. Hiruon artean osatu dugu erredakzio batzorde bat, egoitza Itzultzaile Eskolan duena, eta horren kargu dago bai aldizkariaren prestaketa, bai beronen inguruan sor litezkeen harreman guztiekiko ardura.
Hitz laburretan aldizkari honek antolamendu modu bat eta komunikabide bat dakartza, interesa duten guztien baliagarri. Uste dugu behar zirela euskararen aurreramenduan zer ikusi eta zer egin ugari duen itzulpen eta terminologiako alorretako, eta baita hizkuntzalaritza kontrastiboko ardurek non adierazia eta non bildua izan zezaten.
Besterik gabe ongietorria guztioi eta urte luzetako bizitza opa diogu guztion biltoki dugun honi.
Erredakzioak.
