XX. mendeko olerkari greziarrak
Koldo Ruiz de Azua

“Matónoo” aditzak odolustu esan nahi du grekoz. Odolustu egin zen Grezia ia bi mendez. Lehenik, mende bat baino gehiago iraun zuen independentzia gerran. Izan ere, estatu berria 1821ean jaio bazen ere, Egeoko uharteak eta Asia Txikiko lurraldeak berreskuratzeko borroka 1922ko hondamendiarekin bukatu zen. Orduan, milioi eta erdi greziar bota zituzten Turkiatik. Beste horrenbeste beren jaioterrian hil zituzten. 1936an Metaxas jeneralak diktadura ezarri zuen, eta komunistak eta Asiatik etorritako greko-turko horiek jazarri zituen. Bigarren Mundu Gerran, garesti ordaindu zuten greziarrek, oso garesti, albaniar, italiar eta alemaniarren aurkako erresistentzia. Fusilamenduak eta zibilen kontrako mota guztietako erasoez gain, ehunka mila lagun hil ziren gosez. Gerra bukatzear zegoela eta, aliatuen laguntzarekin, greziarrak naziak garaitzear zeudela, kanpoko potentziek erresistentziako kideak xaxatu zituzten elkarren kontra borrokatu zitezen. Gerra zibila 1949an amaitu zen. Errepresioa ez: ezkerreko herritarrak uharte espetxeetara eta kontzentrazio esparruetara bidaltzen zituzten Pablo I.aren eta Konstantino II.aren demokrazian. Egoerak okerrera egin zuen Koronelen diktaduran (1967-1974). Gerokoa ezagunagoa dugu: turismoa, mirari ekonomiakoa, Europar Batasuna, Olinpiadak, krisia, ...

Bada, 1821-1974 tarte horretan, Greziak izugarrizko loraldi kulturala bizi zuen. Solomos, Palamas eta Kavafis olerkariak XIX. mendean. Kazantzakis olerkari eta eleberri idazlea XX. mendearen hasieran. Musika estilo berri baten sorrera, renbetiko izenekoa, Asia Txikiko erbesteratuek 20ko hamarkadan sortua Pireoko auzo txiroetan. Theodorakis, Hatzidakis eta Vangelis musikariak gerra ondoko hamarkadetan. Kostas-Gavras, Kakoiannis eta Angelopulos zinemagileak. Eta olerkari konstelazioa, non, hiru izarrek dir-dir berezia egiten baitute: Elytis, Seferis eta Ritsos. Lehenengo biak Nobel saridunak; Ritsos, berriz, espetxez espetxe ibili zen, eta 1977an Bakearen Lenin saria jaso zuen.

Gogora ditzagun, laburki bada ere, hiru olerkari handi horien bizitza eta lan nagusiak.

Giorgos Seferis Esmirnan (Turkiako kostaldean) jaio zen 1900ean, familia aberats batean. Bere aitak Lord Byron-en lanak itzuli zituen. Atenasen ikasi zuen, eta, letren munduak erakarri arren, karrera diplomatikoari ekin zion, batez ere, bere jaioterriko sarraskiak (1922) eraginda. Londoneko enbaxadan lan egin zuenean, T.S. Elliot-en olerkiak irakurri eta eredutzat hartu zituen, Kavafisekin batera. Lanik aipagarrienak gaztetako garaikoak izan arren, Strofi (Itzulera) (1931) eta Mythistorima (1935), 1971ean hil zen arte jarraitu zuen idazten. Gerraostean, enbaxadore izan zen Erresuma Batuan eta Ekialde Hurbilean, 1962an erretiroa hartu zuen arte. Hurrengo urtean Literaturaren Nobel saria eman zioten. Monarkikotzat eta eskuinekotzat har badezakegu ere, gogor kritikatu zuen koronelen diktadura.

Arestian aipaturiko eraginez gain, Homeroren Odisea lema da bere olerkien esanahiaren norabidean. Seferis Egeo itsasoarekin maitemindurik dago; Greziarekin eta, bereziki, arazo geopolitikoak direla-eta loa kentzen zion Ziprerekin. Horrekin batera, Esmirma betiko galdu izanaren pena erakusten digu. Hizkera sinplea darabil, ulertzeko erraza, gertukoa.

Odiseas Elytis-ek (1911-1996) Egeotik edaten du. Itsaso urdinetik, zeru urdinagotik eta etxe kareztatu zurietatik. Izurdeak eta sirenak dabiltza inguruan. Familia Lesbos uhartekoa, bera Kretan jaioa. Mapan ikus dezakegunez, Egeoren alde batetik bestera. Zikladikoa da Elytis. Horrela agertzen da, biluzik, bere lehen liburuan, 1939an argitaratutako Prosanatolismos-en (Norabideak). ––Gazte alejandrinoek ez zidaten barkatu diosku––. Gerra eta gosearen erdian, Elytisek kantatzen digu zein polita diren Mediterraneoa eta bizitza. Albaniako frontean borrokatu zen gerraren hasieran. Idazten jarraitu, García Lorcaren zenbait olerki itzuli eta gerran ikusitakoa gorde zuen 1959an Axion Esti (Dignum est izenburuarekin ezaguna Mendebaldean) argitaratu arte. Batzuek berriro kritikatu zuten. Theodorakisek olerkiak musikatu zituen, arrakastaren seinale eta arrakasta handiagoren iturri. Ez omen ziren gerrako pasarte ilun, odoltsu eta krudelak gogoratzeko garaiak. 1978an jaso zuen Nobel saria, urte batzuk lehenago Koronelen Juntaren literatur sariari uko egin ondoren.––Orain funtsezkoenean arituko naiz–– esan zuen. Olerkiak gero eta kriptikoagoak bilakatu ziren, eta heriotzaren gaia nagusituz joan zen. Elytis-en poesia ereduak Grezian bertan daude (Embirikos eta beste batzuk).

“Poesiak gizakiak batzen ditu, ideologien gainetik”, hala zioen Giannis Ritsos-ek (1909-1990). Lur jabe aberatsen familia batean sortua, Peloponesoko hegoaldean, ikusi zuen nola hil zituen tuberkulosiak ama eta anaia, nola galdu zituzten lurra eta dirua eta nola jasan zuen aitak buruko gaixotasun baten zama eta estigmatizazioa. Giannisek berak, tuberkulosiak jota, urte batzuk igaro behar izan zituen ospitale batean. Sendatu zenean, Greziako Alderdi Komunistan izena eman eta olerkiak argitaratzen hasi zen, 1931n. Epitáphios 1936an argitaratu zuen, greziar poesia tradizionalari agur esanez. 10.000 ale saldu ziren alderdiaren egunkariarekin batera. Urte berean Metaxas diktadorearen jarraitzaileak, komunisten eta ezkerrekoen kontrako jazarpenean, liburuaren aleak publikoki erre zituzten Akropoliaren aurrean. Ritsosek jarraitu zuen idazten eta borroka politikoan, errealismo sovietarretik surrealismora, baina beti alderdiaren esanetan. Gerra zibilean atxilotu zuten, eta zenbait espetxetan egon zen; besteak beste, Makronisos uharte espetxe beldurgarrian, non ohikoak baitziren jipoiak eta torturak. Askatu eta gero, I Sonáta Tu Selinófotos (Ilargiaren argitako kanta) idatzi zuen 1956an, eta urte horretan bertan Literaturaren Sari Nazionala jaso zuen. Theodorakisek Epitaphios musikatu zuen. Urte haietan bere lan goren eta bikainena idatzi zuen, Romyosine (Grekotasuna) poema epikoa. Herri greziarra da protagonista, eta Mundu Gerrako eta Gerra Zibileko garaia dakarkigu. Berehala musika jarri zion Theodorakisek. Borroka eta oinazea, ordea, ez ziren iraganeko kontuak eta Juntak berriro atxilotu zuen. Gaixo zegoenez, espetxetik atera eta Samos irlara deportatu zuten. 1977an, Lenin Saria eman zioten: ––niretzat Nobel saria baino inportanteagoa––, esan zuen. Hil arte jarraitu zuen idazten eta argitaratzen.

Odiseas Elytis

Giorgos Seferis

Giannis Ritsos

ΑΥΤΑ ΤΑ ΚΟΚΚΙΝΑ ΣΗΜΑΔΙΑ

Αυτά τα κόκκινα σημάδια στους τοίχους, μπορεί να `ναι κι από αίμα.

Όλο το κόκκινο στις μέρες μας είναι αίμα,

μπορεί να `ναι κι απ' το λιόγερμα, που χτυπάει στον απέναντι τοίχο.

Κάθε δείλι τα πράγματα κοκκινίζουν πριν σβήσουν

και ο θάνατος είναι πιο κοντά. Έξω απ' τα κάγκελα,

είναι οι φωνές των παιδιών, και το σφύριγμα του τρένου.

Τότε τα κελιά γίνονται πιο στενά

και πρέπει να σκεφτείς το φως σ' έναν κάμπο με στάχυα,

και το ψωμί στο τραπέζι των φτωχών

και τις μητέρες να χαμογελάνε στα παράθυρα,

για να βρεις λίγο χώρο να απλώσεις τα πόδια σου.

Κείνες τις ώρες, σφίγγεις το χέρι του συντρόφου σου,

γίνεται μια σιωπή γεμάτη δέντρα,

το τσιγάρο κομμένο στη μέση, γυρίζει από στόμα σε στόμα,

όπως ένα φανάρι που ψάχνει το δάσος, βρίσκουμε τη φλέβα

που φτάνει στην καρδιά της άνοιξης, χαμογελάμε.

HORMETAKO MARKA GORRI HAUEK

Hormetako marka gorri hauek odolezkoak ere izan daitezke.

Gure egunotako gorri osoa odolezkoa da,

Eguzkia ere izan daiteke aurreko horman jotzean.
Ilunabarrero gauzak gorritzen dira itzali baino lehen

eta heriotza hurbilago dago. Barroteetatik harago,

umeen ahotsak eta trenaren txistua.

Orduan ziegak estuago bihurtzen dira

eta argia gogoratzen duzu, galsoro batean,

eta ogia, pobreen mahaian

eta amen irribarrea, leihoetan,

ea lekua aurkitzen duzun hankak luzatzeko.

Horrelako uneetan zure burkidearen eskua estutzen duzu

zuhaitzez betetako isilunea sortzen da,

zigarro erdia ahoz aho ibiltzen da,

basoaren zain dabilen linterna balitz bezala,

bihotza udaberriarekin lotzen duen zaina bilatzen dugu, irribarre egiten dugu.

Erreferentziak

ELYTIS, O. Dignum est y otros poemas. Ed. Gutenberg, Bartzelona, 2008. ISBN: 978-84-8109-717-7

SEFERIS, G. Mythistorima, Poesía Completa. Ed. Gutemberg, Bartzelona, 2012. ISBN: 978-84-8109-978-2

RITSOS, G. Poiimata. Ed. Kedros, Atenas, 1961-1975. ISBN: 978-960-04-0339-8