Azken urteotako literatur itzulpenen azterketa (ELI dossierra)
Bego Montorio

Lan saioaren narrazioa. Lan saioko parte-hartzaileak: Bakartxo Arrizabalaga; Ander Irizar; Anjel Lertxundi; Koro Navarro.

Moderatzailea eta erredaktorea: Bego Montorio

Atarikoa

Azken urteotan itzulitako literatur lanak aztertzeko ekainaren 6an egindako lan saioaren helburu nagusia gaiari buruzko eztabaida sistematizatua abiaraztea zen, eta neurri batean bete egin da, eztabaidagai eta iritzi ugari agertu baitzen mahai-inguruan. Alabaina, gogoeta eraginkorra izan dadin zabalkuntza eta jarraipena eman behar zaio, eta horretarako lehen urratsa lan saioan azaldutakoa jasoko duen lan dokumentua prestatzea izan da. Jarraiko orriotan duzue eztabaidaren laburpena izan nahi duen testua.

Hala planteaturik zegoenez, nork bere bidea erabili zuen literatur itzulpenen kalitatearen balorazioa egiteko (bestelako alor batzuekin alderatzea, balorazio orokorra, idazle esperientziatik abiatutakoa...) eta testu honetan metodologikoki desberdinak diren hurbilketa horiek bateratzen saiatu gara, ahal izan dugun neurrian inoren planteamendua funtsean traizionatu gabe. Agertutako iritzi guztiak bildu nahi izan ditugu, adostasun zein desadostasun puntuak, gogoeten ardatz nagusiak eta proposamenak.

Lan dokumentu honetan ez da zehazten iritzi hau edo bestea nork agertu zuen, eta jardun kolektiboaren emaitza gisa aurkezten dugu.

Dokumentua osatzeko lan saioko gure oharrak eta parte-hartzaileek helarazitakoak baliatu ditugu; nolanahi ere, egokia iruditu zaigu Anjel Lertxundiren ekarpena bere horretan osorik ematea (eranskin modura), testu landua baita, eta laburtzeak ez du zentzurik. Hortaz, lan saioan hark adierazitakoa besteen iritziekin batera jasota dago hemen, baina eranskinean dago prestaturik eraman zuen testua.

Eta eztabaidaren muinari heldu aurretik, prestaketa lanetan denok egiaztatu dugun errealitate bat aipatu behar dugu: ezin izan dugu itzulitako literatur lanei buruzko datu esanguratsurik eskuratu. Hona, beraz, lehen ondorioa:

Aldez aurreko ondorioa: datu gabezia

Parte hartzaile guztiak bat datoz esatean itzulpenei buruzko datu erraz kontsultagarriak falta direla. Lan saioa prestatzeko datuak eta erreferentzia estatistikoak lortzen saiatu ziren, baina dauden katalogo eta zerrendak osatugabeak dira, partzialak, eta gehienetan erkaezinak. Oinarri-oinarrizkoa da itzulitako literatur lanei buruzko datu base osatu eta eguneratua izatea, hala nola euskarazko literatur produkzio osoari eta itzulitakoari buruzko datu alderagarriak.

Itzulpenen kalitatea

Parte-hartzaile guztiek adierazi zuten ezin zitekeela literatur itzulpenen kalitateaz eta ezaugarriez hitz egin euskal literatura bere osoan, ikuspegi soziolinguistikoa eta euskararen beraren egoera kontuan hartu gabe. Literatur itzulpenak ezin dira guztiz bereizi jatorriz euskaraz sortutako literatur produkziotik, bestelako itzulpenetatik eta oro har euskarazko produkzio idatzitik.

Aldagai horien eraginei buruzkoa geroago jasota dago, egokiagoa iruditu baitzaigu lehendabizi balorazio orokorra ematea eta ondoren ñabardurak, zeharkako eraginak...

Azken urteotako literatur itzulpenen kalitateak hobera egin du

«Aurreko hamarkadetako itzulpenetan ikusten da testu konplexuei aurre egiteko bidean zalantza eta bide oker franko zegoela, testu osoan erabat arazoak gainditzen zituzten lan gutxi zeuden, oso erraza zen momenturen batean akats sintaktiko edo morfologikoak edo esaldi traketsen bat aurkitzea».

Parte-hartzaile guztiak bat etorri ziren esatean egungo literatur itzulpenak, oro har, gozagarriagoak eta irakurgarriagoak direla aurreko hamarkadetakoak baino. Hobekuntzaren zenbaterainokoa ez zuten parte-hartzaile guztiek berdin baloratu, baina aurrerapausoa nabarmena zela adierazi zuten denek.

Hori horrela gertatzeko faktoreen artean hurrengo hauek nabarmendu ziren:

• Literatur itzulpenen (eta euskaraz sortutako literatur lanen) korpus handiagoa
• Euskal literaturaren garapena
• Itzultzaile profesionalagoak eta prestatuagoak
• Zuzentzaileen lan sistematizatuagoa
• Euskara bera finkatuagoa
• Internetek itzultzaileen esku jarri dituen baliabideak

«Ez da kontu hutsala: euskarak, batasun prozesuak eraginda, sekulako aldaketa bizi izan du azken hogei urteotan, eta itzulpengintza literarioa da, nire ustez, prozesu horren lekukorik zorrotzena, baina, aldi berean, baita malguena ere. Zorroztasuna, jakina, batasunaren bidea beste sektoreek baino burutsuago jarraitzetik datorkio. Malgutasuna, ordea, jatorrizko testuek behartutako bideetatik: dialektoen eta argoten erabilera; proposamen lexikoak; literaturak, erlatiboa bezalako perpausen zailtasunagatik, baztertzen dituen egitura morfosintaktikoak; satirak eta hizkera makarronikoak; hitz jokoak eta hizkera-modu kaotikoak; diskurtso parodiatsuak; tragedia eta komedia; elkarrizketa filosofikoa eta alegoria; narrazio tradizionala eta esperimentazioa... Hori guztia landu behar izan du itzulpengintzak».

Gaur egungo itzulpenen kalitatearen balorazio orokorra egiterakoan, ez dago adostasunik

Lan saiora bildutako guztiak, gutxi asko, bat etorri ziren literatur itzulpenen akatsak non zeuden zehazterakoan eta alde onak zeintzuk ziren aipatzerakoan; alabaina, oso balorazio orokor desberdinak agertu zituzten.

Bi jarrera nagusi bereiziko ditugu, baina horrek ez du inolaz ere esan nahi kontrajarritako bi iritzi direnik. Alde baterako zein besterako argudioak, esan bezala, hein handi batean denek onartu zituzten, horien batuketa/kenketatik norberak ateratzen duen emaitzan egon zen aldea.

Hobekuntza bidean aurrera egiteko lehen urratsa akatsak detektatzea denez, horri emango diogu arreta gehien jarraiko lerrootan.

1. Euskaratutako testuen kalitatea nabarmen hobetu bada ere, itzulpen arazo eta hutsak agertzen dira nahi baino gehiagotan. (Bi parte-hartzaileren ikuspuntua)
2. Oro har, nahiko kalitate onekoak dira itzulpenak. (Bi parte hartzaileren eta horietako batek kontsultatutako beste itzultzaile batzuen iritzia)

«Zeharkako baieztapen bidea: Ereduzko Prosa Gaur. Korpus horretako datuak: 2000-2006: 287 liburu. Horietatik, 110 (% 38,3) itzulpenak eta 177 (% 61,6) jatorriz euskaraz idatzitakoak. Hautatutako testuen «eredugarritasuna» gutxi gorabehera eta kontuan hartuta zein izan daitekeen oro har euskarazko testuen eta itzulpenen portzentajea, ematen du proportzioz itzulpen gehiago sartu direla».

Itzulpen onak badauden arren, kalitate eskaseko itzulpen dezente dago. Testu irakurgaitzak dira asko, oraindik ere, eta hauek dituzte arazo nagusiak:

• Trinkoegiak dira. Gramatikaren arabera osatutako testuak dira. Ez dira korritzen duten testu espontaneoak, biziak, ez bada zatika osatutakoak, puzzleen antzera. Esaldi gramatikalki zuzenak dira baina zurrun eta pisuegiak, artifizialak. Hutsune —batzuetan nabarmenak— sortzen dira komunikazio funtzioan.
• Lexikoa finkatu gabea eta gutxi gorabeherakoa da.

«Batzuetan irakurtzen duzu eta ez duzu ondo ulertzen eta jatorrizkora jo behar duzu (...) eman duen hitzaren ordez beste hainbat eman zitzakeen».

• Balizko irakurlearen ideia oso lausoa da. Ez dago argi, itzultzaileak ez du argi norentzat ari den (salbu eta Haur eta Gazte Literaturan eta antzeko genero oso mugatuetan). Irakurle denentzako hizkera izan litekeena bilatzen saiatzen da itzultzailea, eta hori ezinezkoa izanik eragin kaltegarria du testuan.

«Balizko irakurle izan daitezkeen guztiek ez dute euskara berdin erabiltzen edo ezagutzen. Testuak euskara ikasten ari den jendearentzat, euskaraz mintzatu arren irakurtzeko ohitura ez dutenentzat eta euskal letradunentzat (halakorik balego) dira idazten. Horrek behartzen du guztiek uler dezaketen batez besteko euskara estandarra erabiltzera».

• Puntu honi buruzko eztabaidak matizazioak ekarri zituen. Batetik aipatu zen literaturan, berez, horrela gertatzen dela beti, hartzaile jakinik ez dagoela (salbu eta HGL).

Euskaraz, alabaina, irakurle posibleak gutxi dira eta oso heterogeneoak, irakurleria nahasiagoa da beste hizkuntzetan baino eta horren eraginez euskarazko testua sortzen duenak gogoan izaten du irakurlearen balizko kapazitatea. Dena den, itzultzaileek bainoago idazleek egiten dutela aipatu zen.

Behin baino gehiagotan jatorrizko obraren ulermen eskasa nabari da. Mezua bai, ulertzen da, baina ez balio estilistikoa, literarioa, funtzioak, obraren kokapena literaturan... Itzultzaileak ez du bere osotasunean gobernatzen, gehiegi zaio jatorrizkoaren mundu hori.

• Parte hartzaileetako batek kontsultatutako beste itzultzaile batek, ordea, honela zioen: «(Literatur) Itzultzailea normalean ongi prestatua egoten da linguistikoki. Lanbideak berak eramaten du eguneratzera, mila zalantza argitzera, lexikoa aztertzera. Horregatik ongi ezagutu ohi du hizkera normalizatua (Hiztegi Batua eta hizkera teknikoak). Eguneroko lanak trebatu egiten du estrategietan-eta. Itzultzailea bila ibiltzen da beti, mila kontsulta egiten ditu han-hemenka (ereduzko prosan, glosarioetan, idazleek eta beste itzultzaile batzuek zer hautu egin dituzten...)».

Testuak nahasiak gertatzen dira. Gatazkatsuak beren barnean, estiloan eta mailan gorabeheratsuak. Jatorrizkoaren eta itzultzaileak sortu behar duen testuaren arteko gatazka sortzen da —esaldien arteko loturak, arazo gramatikalak, lexiko arazoak...— eta horrek eragina du irakurlearengan, esfortzua eskatzen baitio irakurtzeko.

Gramatika akatsak, erruz gutxitu badira ere, oraindik ere agertzen dira testu batzuetan. Gaur egun hori horrela gertatzea oso larria da eta ez bakarrik adierazten duen gaitasun edo zorroztasun faltagatik; kalko okerren bidezko esamolde desegokiek nahasmena sortzen dute irakurlearengan eta ondo esandakoa gaizki ulertzera eraman dezake.

Jatorrizko obraren efektu literarioa ez da beti jasotzen. Lan saioko parte hartzaile batzuen aburuz maiz gertatzen da hori; besteen ustez, ordea, batez beste nahiko ondo jasotzen da jatorrizko lanen efektu literarioa.

Jatorrizko testua baino lausoagoa gertatzen da maiz euskal testua, jatorrizko hizkuntza euskara baino sendoago edo finkatuago izatearen ondorioz, hala alde denotatiboan nola konnotatiboan batez ere.

Itzulpen estrategia nagusiei begira (fidelitatea vs. jatortasuna/egokitasuna – sourciste vs. cibliste), lehenagoko jarreren aldean jatortasunera gehiago jotzen da egun

«Gatazka nagusia hor da eta jarraitzen du hor izaten. Jarrera desberdinak egon dira, arazo horiek aspalditik baitatoz, baina jatortasunaren aldera pixka bat jotzen duen korrontea ari da irabazten. Irakurgarriagoak edo errazagoak dira itzulpenak».
«Lehen fase horretan, ororen gainetik jatorrizkoarekiko testuari leial izan beharrak ekarri zituen arazo franko (...) hori gainditzen hasiak gara».

Horren erakusgarri izan daitezke zenbait itzulpen berrargitaratzeko egindako zuzenketa lanak. Akats nabarmenak zuzentzeaz gain eta indarrean dauden hizkuntz arauetara egokitzeaz gain, perpausen antolamendua ere aztertu eta aldatu behar izan da, garai bateko zurruntasuna («atzera karga») leuntze aldera.

Literatur itzulpenak eta euskaraz sortutako literatura

Parte-hartzaile guztiek nabarmendu zuten euskarazko itzulpenen eta euskaraz sortutako literaturaren arteko lotura. Are gehiago, euskaraz sortutako literatura (hizkuntza literarioa etab.) nahitaezko erreferentzia da literatur itzulpenen kalitatea baloratzerakoan.

Literatur hizkuntza batera sortzen dute euskaraz sortutako lanek eta itzulpenek

Hizkuntza nagusietan, ordea, idazleak dira hizkuntza literarioak markatzen dituztenak.

«...(bien artean, jatorriz idatzitakoekin eta itzulpenekin) iruditzen zait literatura-hizkuntza hori ari garela, nolabait, eraikitzen, nahiz eta, hein batean, segur aski, ez garen ohartzen. Esaterako, «koska bat estuago», esapide arrunta gaur egun —Google-en galdetu besterik ez dago—, Henry Jamesen The Turn of the Screw «Otra vuelta de tuerca» izenburua itzultzeko Xabier Olarrari jaio zitzaion esapidea dugu».
«Euskara jasoa itzulpenen bidez egiten da portzentaje handi batean, eta horren parte txiki bat literatur itzulpenak dira».

Euskaraz sortutako literatur testuak, oro har, lauagoak dira, askotan oso homogeneoak

Estandarrak ugaritasun galera ekarri du eta itzulpenak ematen du, neurri handi batean, ugaritasun hori.

«Literatura omen da eremurik askeena, hizkuntzaren ibilbideari bide eta bidezidorrak seinalatzen dizkiona. Baina bazter guztietara hedatu den hizkuntza estandarraren eraginez, gero eta idazle gutxiagok arriskatzen du hizkeraren hausnarrean, pauso berrien saioan, etekin adierazkorren bilaketan. Ondorioz, gaurko literaturan ere gero eta gehiagotan aurkitzen dugu tonu ia beti bera».
«Idatzitako testuak, konplexutasun aldetik, oro har, lauagoak direnez, ez dut uste itzulpenen «ulergarritasun» arazoak dituztenik. Hala ere, idazketa arazoak, kalko okerrak etab., idazlearen arabera nonahi aurkituko ditugu. «(...) Esate baterako alderatzen badugu Gotzon Garateren nobela beltz bat eta Hammett edo Chandlerren prosa, bada, bistan da itzultzaileak askoz prosa konplexuago bati erantzun behar diola».

Itzultzaileen eta idazleen arteko joan-etorriak ez dira behar bezain sarriak

«Nolanahi den, bi aldeetatik bide puska bat eginagatik ere, segitzen diat pentsatzen inkomunikazioa ez dela erabat hautsi idazleen eta itzultzaileen artean. Edo bertzela errateko: idazle gehiegi dagoela itzulpenik sekula santan irakurtzen ez duena eta itzultzaile gehiegi jatorrizko euskal lanik behin ere irakurtzen ez duena. (...) Hiztegigileak, berriz, ez batzuenak ez bertzeenak irakurri gabe, beren kasa aritzen dituk gehien-gehienetan. Zer nekez zabaltzen den hizkuntza garatzeko ardura eta betebeharra dugunon artean idazle batek edo itzultzaile batek hizkuntza aldetik izandako burutazio genial hori, hamaika katramilaren konponbide izanen litzatekeena!».
«Nago itzulpengintzaren eta sorkuntzaren arteko joan-etorria ez dela behar bezain sarria, eta ez itzulpengintzaren kulpaz».

Euskara eta egoera soziolinguistikoa

Euskarazko produkzioak diren neurrian, literatur itzulpenek eragina dute euskararen garapenean eta, aldi berean, horrexek baldintzaturik daude.

Literatur itzulpenek azken urteotan izandako hobekuntzaren arrazoiak zerrendatzerakoan, euskarak egindako bidearen ondorioz emandako pausoak aipatu dira (korpusak, baliabide elektronikoak...); gure hizkuntzaren egoerak, baina, literatur itzulpenetan eragin kaltegarria duten aldeak ere baditu:

Euskarak finkatu gabe ditu hainbat hizkera eta erregistro

«Zenbait arlotan, girotan eta gizarte-taldetan, euskararen presentzia oso ahula da, eta, ondorioz, euskarak finkatu gabe ditu zenbait teknolekto, hizkera eta erregistro, eta finkatuxeak izan ditzakeenak, berriz, gizarteratu gabe daude, ez dute leku «normalik» eguneroko hizkeran. Errealitate soziolinguistiko horrek, noski, ondorioak ditu itzulpengintzan: askotan, zailtasunak izango ditugu ez, agian, jatorrizkoak esaten duena esateko, baina bai jatorrizkoaren efektu bera edo bertsua sortzeko.

Aurreko hori kontuan hartu beharra dago itzulpenak epaitzean. Horrela, batzuetan, itzulpen-lanaren emaitza ez da bikaina izango, baina ezin duelako bikaina izan; hala ere, itzulpen hori ezin dugu besterik gabe txartzat jo, ezin hobea izango baita agian».

«Bi adibide: Sostiene Pereira — Pereirak dioenez. Fernando Reyk buelta asko eman zion tonua eta konnotazioak jasotzeko. Euskaraz eredua ez zegoen argi.

Celati, Eskizofreniko baten burutazioak. Idazleak, hizkera jasotzeko eroetxera joan zen eskizoek nola hitz egiten zuten jakiteko, euskaraz posible da hori egitea?

Emaitza, batzuetan, ez da bikaina izango, baina ezin duelako bikaina izan; hortik, ordea, ezin dugu itzulpen hori txartzat jo, ezin hobea izango baita agian».

Defizit handiak ditugu hizkuntz erregistroetan eta hizkuntz erreferentzietan

Batetik ez dago euskararen erregistro guztiak hartzen dituen hizkuntza komunik; eta, bestetik, gure hizkuntz erreferentzia asko gaztelaniaz edo frantsesez dira.

Euskaradunen erkidegoak ments nabariak ditu

«Munduaren euskarazko izendatzea itzulpen hutsa da, ez dugu euskaldunon artean erabakitzen eta sortzen mundua izendatzeko modua, baizik eta erdarazko erkidegoetatik zintzilik nola bizi garen».

Egun erabiltzen den euskara estandarrak arazo eta gabezia ugari ditu

Lehen aipatutako homogeneizazioaz gain, beste arazo batzuk ere aipatu ziren:

«Euskararekiko sentsazioa, kaosarena da, nahiz eta jendeak pentsatu tresna asko ditugula (agian literatur itzulpenean gutxiago). Telebistaren eragina handia da, nahikoa da erreparatzea zer esaten duten euskaraz eta zer gaztelaniaz».

Parte-hartzaileetako batek, Amurizak berriki Senez-en agertutako kezkak aipatu zituen:

«Euskaltzaindikoek zein gramatikak ez didate eman erlatiboaren soluzio osorik, bakarrik ehuneko hogei bat bakarrik, eta beste guztia, zer?».

«(...) Mendebaldeko unibertso kontzeptual hori itzuli dugu geure erara, oso era arbitrarioan, eta oraindik ez dugu atera; sekula ez dugu ekarri bere onera. Nik atera ditudan eta oraindik mantentzen ditudan konklusioetatik, egunero erabili behar ditugun kultur hitz horietatik, 20.000 falta zaizkigu etengabe».
«(...) Zerbait itzultzen hasi eta orrialdetxo batean berrogei bider hiztegia begiratu beharra eta berrogei horietatik hogeitan ez soluziorik aurkitzea; hori ez da erdaraz gertatzen, ez da beste hizkuntzetan gertatzen».
«(...) Hark (itzulpena agindu dizunak) nahi du (zuk) hizkuntza ondo ematea, eta emozio lilura moduko zerbait sor dezala, baina hura ez da joango han aztertzera zenbat falta den hor (...): hizkuntzaren azal itxura hori eskatzen dizute izan dadila ederra nolabait».

Euskararen egoerak sortzen dituen arazoak, hegemonikoak ez diren gainerako hizkuntzetan gertatzen diren berberak dira.

Itzulpenetan erabiltzen den euskara estandarraren araberakoa da, eta horrek baditu bere alde txarrak.

«(...) itzultzailea, berriz, beharrean gertatzen da askotan, eta, aldiz, ez du halako askatasunik, hau da, eredu estandarretik, dabilen eredutik (kanonetik-edo), ezin du gehiegi aldendu. Oharkabean pasatu behar du, nolabait; arbitroak futbolean bezala».
«Horren ondorioz testuak ulergarriagoak dira, zuzenagoak, estandarizatuagoak, araupetuagoak, hots, homogeneizatuak. Jatorrizkoaren estilotik oso aldenduak»
«Errezeloa diat itzulpenari ez ote zaion maizegi eskatzen «korrektoa» izatea, edo hori ez ote dugun aski. Nik autore-itzulpenekin (horrela erraten zaiek, ezta?) sekulako gozatuak hartzen ditiat».

Euskarazko literatur itzulpenak eta bestelako itzulpenak

Euskarara egiten diren bestelako itzulpenen aldean, literatur itzulpenak kalitate handiagokoak izaten ohi dira

Nekez aurkituko da literatur itzulpen batean bestelako testu itzulietan aurkitzen diren gehiegikeriak Literatur itzulpenetan jartzen diren iragaziek (esleipen sistemak, zuzenketa prozesuak, edizio lana...) eragina dute horretan. (Zuzenketaz eta zuzentzaileez aparteko puntuan jardungo dugu)

Beste hizkuntzetara egiten diren itzulpenekin alderatzea zaila da, testuingurua guztiz bestelakoa baita

«Nire ustez, gaztelaniara egindako itzulpenetan (...) denetarik dago (...), baina, oro har, euskarazko itzulpen kaskarrenetatik hoberenetara dagoen kalitate-tartea ez da gaztelaniazkoetan bezain luzea».
«Zer maila eman dezakegun ikusita, nahiko ondo ematen dugu, nahiz gehixeago ere lor zitekeen».

Zenbait kontu itzultzaileez eta itzulpengintzaz

Euskarazko literatur itzulpengintza, beste edozein bezala, itzulpen isolatuen batuketa baino askoz gehiago denez, itzultzaileen behar eta gabeziei bezainbesteko arreta eman behar zaie itzulpengintzan eta oro har euskarazko idazkuntzan eragina duten faktoreei.

Itzulpenerako azpiegitura hobetu beharra

Eta azpiegitura esatean ez gara alde materialera mugatzen. Horretan zer landu badagoen arren, are garrantzitsuagoa izan daiteke azpiegitura kontzeptuala dei dezakeguna. Hizkuntza nagusienetan, esaterako, lan profesional handia egina da literatura itzulpenaren inguruan (filologikoa, estilistikoa, traduktologikoa...), eta horrek eragin nabarmena du itzulpen lan zehatzetan, norbait literatura lan bat itzultzera jartzen denean baduelako baliabide kontzeptual eta material aski bere lana modu sendoago batez egiteko. Horixe da hemen falta duguna.

Itzultzaileen profesionaltasuna-amateurismoa

Euskaraz, ez da posible literatur itzulpenetatik bizitzea. Egoera hori zein punturaino den onuragarria ala kaltegarria, ez zen ondoriorik atera, baina iritzi hauek mahaigaineratu ziren:

«Irudipena dut inguruko literatura-sistemetan dabiltzanak baino eskuzabalago egiten dugula lan gurean, nolabaiteko konpromisoak-edo bultzatuta. Horrek ez du esan nahi ordea, gure kasuan, literatura-itzulpengintzan dabilen jendea, bizibidea hortik ez aterata ere, ez denik profesionala, ofizioduna, eta ez duenik taxurik eta eskarmenturik, ezta gutxiagorik ere. Amateurismo profesionala da gurea; afizio ofizioduna. Izan ere, bestelako itzulpen-lanetan zailtzen eta trebatzen baitira gehienetan literatura-itzulpenetan aritzen diren itzultzaileak.
(...) Adierazi nahi nuen gauza bakarra da gure inguruko literatura-sistema indartsu horietan, itzulpenetik bizitzeko aukera eman dezaketen horietan, kalitateari eragin diezaioketen arriskuak ere badirela. Beste nolabait esatearren, produktu bat artisau-eran ekoitzi beharrean modu industrialean ekoiztean egon daitezkeen arrisku berak».
«Literaturazko testuen itzulpengintza ez da beregain bizi. Hau ez da euskal munduan soilik gertatzen, baina geure esparrua horren txiki izateak bereziki zailtzen du espezializazioa, eta gure gizarteak, denbora laburrean bide luzea egin beharrak estuturik, beste alor zenbaiti eman dion lehentasunak (irakaskuntza, administrazioa, etab.) literatur lana bazter uztera eraman du.
Halatan, bada, literatura itzulpengintza beste alorretan ari diren itzultzaileen bazter lana da; espezializazio eta profesionalizazio maila eskasa da itzultzaileen aldetik. Literatura lanen itzulpenak itzultzaile bakoitzak afizioz eta bere gisara egin ohi ditu, nahiz eta itzulpen politika gero eta argitaletxeen eskuetan gehiago den, merkatuaren eskaeren mende.
Halako itzulpengintzak mota eta maila desberdineko testuak sortzen ditu eta zaila da kalitatea bermatzen.
Literatura lanen itzulpengintza garatuen duten herrialdeetan ere, lan horrek beti du halako afizio alor handia eta bestelako lanbidetan dabilen jende anitz aritu ohi da literaturazko lanak itzultzeko ahaleginetan. Eta maiz ahalegin oparoak gertatzen dira halako saioak. Baina gure artean literatura itzulpengintzak badu, itzultzaileei zuzenean lotu gabeko beste muga zorrotzago eta kezkagarriagoa: Itzulpengintzarako azpiegitura eskasa, hala itzulpengintzan bertan nola itzulpengintzari loturiko alorretan».

«Ohartu naiz diferentzia txiki batzuk badirela itzultzaile profesionalek eta idazleek egindako itzulpenen artean (lehenengoen aldeko diferentziak). Diferentzia horiek ez dira ematen literatur itzulpen-lana egiten duen idazlea aldi berean itzultzaile profesionala denean. Horrek frogatzen du, nire iritziz, idazle izanda zein izan gabe, hobe dela itzultzaile profesional batek esku-sartzea edozein itzulpen-lanetan (esku-sartze hori izan daiteke itzultzea bera edo zuzentzea)».

Itzultzailearen agerikotasuna

Parte hartzaileetako batek ondoren azaltzen den ikuspuntua agertu zuen.

«Itzultzailearen izena agertzen hasia da, baina eginiko lanaren aurkezpena egiten badu, jatorrizko testuaz edo idazleaz besterik ez da mintzo. Ez du bere itzulpenaren gaineko argibiderik ematen, ez da itzultzaile bezala kokatzen, baizik eta idazlearen aurkezle gisa soilik».

Itzulitako literaturaren zabalkundea eta eragina

Kezka azaldu zen itzulitako obrak irakurtzen diren ala ez. Ezin datuekin baieztatu, baina susmoa badago literatura unibertsaleko hainbat obra liburutegietan egon arren inork ez dituela irakurtzen.

«Euskarazko itzulpen asko dago, baina batzuetan inpresioa dago museo baterako egin duzula, agian hori normala da».

Beste aldagai batzuekin uztartuta aztertu beharreko gaia da eta agian eragina izan dezake itzulitako obra horietako askotxo klasikoak izatea, azken garaian itzulpenak ere egon baitira euskaraz gehien saldutako liburuen artean; hori bai, inguruko hizkuntzetan ere sona handia eta salmenta are handiagoak lortutako obra garaikideak izan dira.

Euskal hiztunek zer irakurtzen duten ere jakin beharko litzateke, duela gutxi hedabideetan agertutako datuen arabera «EAEn irakurtzen den literaturatik % 95 gaztelaniaz eta % 5 euskaraz» irakurtzen omen baita. Datu latza ematen du, baina posible da populazio guztia hartzea kontuan eta ez euskaraz irakurtzeko gai direnak.

Landu beharreko alorrak eta proposamenak

Zuzentzailearen lana eta edizio lana beharrezkoak dira

Behin baino gehiagotan atera zen hizpidera zuzentzaileen beharra. Testu batzuetan zuzenketa eza igartzen da, edo behar bezain profesionala ez den zuzenketa.

Argitaratzen diren testuen kalitate hobekuntzan eragina nabarmena izan du zuzenketa sistematikoki erabiltzeak.

«Zuzentze-prozesua ez dakit behar bezala landua dugun. Batetik, esango nuke beti-beti ere ez dela egiten —pausu horren garrantziaz jabetu eta jabearazi beharra dago—; bestetik, batzuek eta besteek, seguruenik, modu nahiko ezberdinean jokatzen dugu. Mintegi bereziak egin litezke zuzenketari buruz, zuzentze-praktikak antola daitezke...».

Literatur itzulpenetarako zuzentzaile profesional bat eta bi irakurle kualifikatu egotea proposatu zen.

Proposamenak

A) Tresnak

• Erabilera hiztegia, gaur egungo erabilerak jasoko dituena.
• Itzulitako literatur lanen korpusa sarean kontsultagarri, jatorrizko testuekin lerrokatuta edo.

B) Bestelakoak

• Literatura itzulpengintzaren sistematizazioa, edo espezializazioa. Literatura itzulpengintzaren azterketa sistematikoa, filologia, literatura eta itzulpengintza alorren arteko elkarlanaz.
• Literatur itzulpenen kritika berezitua.
• Hizkuntza bikoteekin lan egiten duten itzultzaileen bilkurak edo tailerrak.
• Garai batean EIZIEk antolatu zituen LIM-LIBI lantegien tankerakoak.
• Amurizak goian jasotako artikuluan aipatzen duen azterlana (berak egindakoa) eskuratu eta nolabaiteko zabalketa ematea merezi duen aztertu.
• Mintegi bereziak zuzenketari eta itzulpen kritikari buruz.
• Zuzenketa ariketa praktikoak antolatu.
• Itzultzaileak kanpora bidaltzeko plangintzak eratu hizkuntzak ikas ditzaten.
• Unibertsitateak egun eskaintzen duen oinarrizko formakuntzaz haratagoko prestaketa-bideak bilatu.
• Itzulgaien gaineko politika adostu.
• Euskaradunen erkidegoa: (Euskaraz komunikatzen garenon artean ados jarri behar dugu; geure artean eta geure baitan behar dugu erabaki nola izendatuko dugun mundua. Euskara batuaren garapena ez da aditz batua sortzearekin edo euskara estandarrarekin amaitzen. Euskal estilistika garatu behar dugu, mundua bere osotasunean, literaturak azaltzen dizkion ñabardura guztiekin izendatzeko gai izan gaitezen).
• Itzultzaileen agerikotasuna. Itzultzailea ager dadila eta ager dezala bere lana; azal ditzala erabili dituen azterketak, balioak, hautuak; koka dadila jatorrizko testuaren idazlearekiko eta koka dezala bere testua jatorrizkoarekiko.