Baltasar Céspedes maisuaren itzulpen teoria
Francisco Calero

Baltasar Céspedes humanista handiaren bizitza eta lana argitzearren osatu du Andres doktoreak monografia garrantzitsu bat, behar bezala probetxatu ez dena ondoko ikerketetan; horrela, esaterako, Espainiako zein atzerriko itzulpengintzaren inguruko gaiei buruz bibliografia ugari egon arren, uste dut inork ez duela aipatu humanista espainiar honen itzulpen teoria; egite hau ez litzateke larriegia izango baldin eta haren ideiak munta gutxikoak balira, baina gertatzen da aztergai honen historia luzean idatzi diren ekarpen guztietatik interesgarrienetako bat dela harena. Haren pentsamoldearen punturik garrantzitsuenak nabarmendu nahi nituzke nik lan honetan, baina ezer baino lehen komenigarria dirudi haren bizitzaren laburpen bat egiteak, oraindik ez bait da oso ezaguna humanismo hispaniarraren panoraman; esandako Andres doktorearen lanari jarraituko gatzaizkio horretan.

B. Céspedesen bizitzaren laburpena

Salamancara 1583an iritsi aurreko haren bizitzari buruz ezagutzen ditugun gorabeherak gutxi dira; bakarrik, Granadan jaio zela eta Arte Maisu gradua Valencian eskuratu zuela. Salamancako unibertsitatera erakunde hartako figurarik gailenetako batek, Fray Luis de Leonek, aurkeztu zuen, ez dakigularik nola ezagutu zuten elkar. Fray Luisek esandako hitzek ondo asko argitzen dute humanista gazte hartaz zeukan oneritzia: "hombre eminente para la dicha regencia... y docto y muy apropiado para el servicio de la Universidad" (Andres, 1965, 21. orr.). Era horretara, Gramatika Ikastegiko Superintendente edo Zuzendari izendatu zuten, baina bi hilabetez baino ez zen aritu kargu horretan, 1583ko eguberrietan Mateo Vazquez de Lecca, Felipe IIaren idazkari zenaren idazkari izatera iritsi bait zen; nonbait ez zegoen oso gustura lanpostu berri horretan, ezen 1584ko irailean Salamancan aurkitzen dugu berriz ere. Baina seguraski jasotzen zuen soldata eskasak bultzatu zuen Medina de Riosecoko Estudioan fortuna tentatzera; bera abiatu aurretik gertakari garrantzitsu bat jazoa zitzaion: emaztetzat hartu zuen Antonia del Peso, Francisco Sanchez de las Brozas, unibertsitate hartako Erretorika Katedradunaren alaba. Medinan geratu zen 1587tik 1592ra arte, Valladolideko Akademiara igaro zelarik orduan; baina hor ere ez zuen bere azken geralekua topatu, zeren 1596an Salamancara itzuli bait zen berriro, "Prima de Gramatica" katedra eskuratu zuelarik, eta Grekerakoa 1609an. 1615ean hil zen.

Bizitza gorabeheratsu horretan bi gertakari erabakikor nabarmen ditzakegu: Fray Luisekin zeukan adiskidetasuna, eraginen bat edo beste jasoko bait zuen harengandik, eta Brocense deritzaionaren suhi bihurtu izana, zeinekin ez bait zen beti erabat ados egon.

Itzulpengintzak humanistarentzat duen baliagarritasuna

Cespedesek humanistari egozten dizkion eginkizunen artean obra klasikoak itzultzea dago; lan horren aurrekari gisa Cicero aipatzen du, grekeratik zenbait obra itzuli bait zituen:

Es tambien obra del humanista no menos principal que las otras y de muy grande utilidad el traducir los authores de una lengua en otra; exerciçio que hicieron los antiguos con mucho cuidado; y tenemos de Ciceron muchas traduçiones griegas como es todo el tratado que llaman De universitate que es traducido del Thimeo de Platon y todos los Phenomenos de Arato traducidos en verso exametro y otras muchas cosas que recogio con gran curiosidad Henrico Estephano en el libro que llamo Lexicon Ciceronianum; traduxo tambien las dos contrarias oraciones de Demosthenes y Aeschines; la qual tradducion se perdio y solo queda el proemio de ella que es el librito que se intitula De optimo genere oratorum, aunque el titulo es falso como se prueba por Asconio Pediano, al principio de la oración Pro Milone, de donde se colige que no es libro de Ciçeron, aunque Fulvio Ursino en las notas quiere esforçar que sea de Ciçeron aunque no puede; este exerçiçio pues de la traduçion es de gran importancia para el que la haçe y a menester para el muchas partes que las tienen pocos de los que traduçen. (Céspedes, 1965, 250. orr.)

Itzultzaile izateko betebeharrak

B. Céspedes izan zen hiru baldintzak, geroztik errepikatzen direnak, argi eta garbi ezartzen lehena: sorburu hizkuntza jakin, xede hizkuntza jakin, eta itzulgaia menderatu:

Las que todos communmente conocen son tres: La primera perfecta notic,ia del lenguaje del hauthor (sic), la segunda gran conocimiento y uso de la lengua en que se tradduçe y la ter,cera inteligencia de la materia de que se trata de author porque en cualquiera facultad ay particulares terminos della y el que no lo sabe aunque traduzca bien conforme al rigor de la letra, no sera la traduçion inteligible para los de aquella facultad; no teniendo los terminos de ella que se an de tradduçir conforme al uso de ambas lenguas con propiedad. (Céspedes, 1965, 250-1. orr.)

Lehen biak jadanik Leonardo Bruni italiarrak ezarri zituen 1420an:

Recte autem id (sc. interpretationem) facere nemo potest, qui non multam ac magnam habeat utriusque linguam peritam. (Kloepfer-en aipatua, 1967, 39. orr.)

Hirugarrena, aldiz, Luis Vives-ek adierazi zuen lehen aldiz.

Itzulpenari buruz Horatius-ek duen pasarte ospetsuaren interpretazio zuzena

Epistola ad Pisones delakoaren 133-134 bertsoak ("Nec verbum verbo curabis reddere fidus / interpres") alderantziz interpretatu dituzte komentalari askok tradizio klasikoak zehar, eta oraindik ere berdin gertatzen da XX mendean; bertso hauen eta Cicerok itzulpenaz dituen pasarteen interpretazioari eskeini zion V. Garcia Yebrak lan bat, non interpretazio zuzena ematen duen: "Parece que fue San Jeronimo el primero que atribuyó a las palabras de Horacio el sentido erroneo que luego se les ha venido dando desde la Edad Media hasta nuestros dias" (Garcia Yebra, 1979-80, 153. orr.). Izan ere, San Hieronimok Epistola ad Pammachium (Hieronimo, 1962, 491. Orr.) hartan eskeintzen du interpretazio okerra; XV mendean Niclas von Wylek ideia berari eusten dio, Kloepfer-ek aipaturiko testuan agertzen den bezala (ikus Kloepfer, 1967, 20-21. orr.). Interpretazio horrek ondoko bi mendeetan iraun zuen, eta oraintsu arte ere defenditu dute aditu ugarik; alabaina, nork asmatu ote zuen benetako interpretazioa? Seguraski horren loria gure autoreari dagokio, 1600. urtean ondoko hitz zorrotzak idatzi bait zituen:

...y mas creçe esta dificultad de tradduçir por estar obligado el traductor a seguir la lengua del author palabra por palabra segun, ensena Hora,cio en la Poetica diciendo: Nec verbum verbo eurabis reddere fidus interpres. La qual sentencia la entienden ordinariamente al reves y quieren hacer decir a Horaçio que el fiel interprete no ha de traducir palabra por palabra y en este viçio caen ordinariamente los que toman las sentenVias de los authores sacadas por otros y se fian de alegaciones ajenas no leyendo ni estudiando los authores en sus libros enteros; [...] Volviendo, pues, al verso de Horaçio, va tratando alli de la immitacion, dice en summa que el que uviere de immitar un lugar que no le traduzca palabra por palabra como el fiel interprete que esta obligado a esto. (Céspedes, 1965, 251-252. orr.)

Gure humanistaren testigantzak frogatzen du interpretazio okerra zela zabalduena, baina baita zenbaitek pasarte hori egoki interpretatzen zutela ere; Fray Luis edo haren aitaginarreba ote? Baliteke hala izatea, baina ezin daiteke dokumentatu.

Cicerok bere itzulpen lanez duen pasarte baten interpretazio zuzena

Ciceroren De optimo genere oratorumeko pasarte ezagun bat ere gaizki interpretatua izan da maiz:

Sententiis iisdem et earum formam tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis; in quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus omne verborum vimque servavi. (Cicero, 1964, 5, 14)

Lerroon itzulpena zaila da, eta horren froga gisa bi aditu handirenak emango ditut, nik proposatzen dudanarekin konparatu ahal daitezen. Hona hemen Sanchez Lasso de la Vegarena: "Traduzco los pensamientos; pero sus formas o, como podria tambien decirse, sus figuras, las traslado en una lengua ajustada a nuestra costumbre. Por eso no he traducido palabra por palabra, sino mas bien el estilo general y el sentido de las palabras extranjeras" (Sanchez Lasso de la Vega, 1967, 95-6. orr.). Eta Garcia Yebrarena: "Con las mismas ideas y con sus formas a modo de figuras, pero con palabras acomodadas a nuestro uso. No me pareció necesario volver palabra por palabra, pero conserve todo su estilo y su fuerza" (Ga Yebra, 19791980, 140. orr.). Nik, aldiz, beste hau proposatzen dut: " Ideia berberekin eta haien forma eta itxuramenduekin, baina geure usadioarekin bat datozen hitzekin. Haietan ez nuen hitzez hitz itzultzeko beharrik izan; aitzitik, hitzen izaerari, oro har, eta haien esanahiari eutsi diet". Hiru itzulpenok konparatuz gero alde nabariak antzemango dira; irakurleak erabaki dezala zeinek adierazten duen hobeki jatorrizkoa, oraingoa ez bait da horretan luzatzeko momentua. Orain interesatzen zaidana zera da: Cicerok bereizten duela itzultzaile moduan itzultzea eta bere moduan, hau da, hizlari gisa, itzultzea. Cicerok bigarren modua aukeratu izanak ez du esan nahi benetako itzultzaileak halaxe egin behar zuela uste zuenik; horregatik, kontuz irakurri behar dira Kloepfer-en hitzok:

Erster Gegner der primitiven Wortlichkeit und vielzitiertes Vorbildt des ihr gegengesetzen Typus ist Cicero; bis in das 19., teilweise sogar bis in das 20. Jahrhundert ist er fur die meisten Ubersetzer der "Befreier" vom ubergroSen Zwang der frem den Sprache. Der Ubersetzungstypus, den er an die Stelle der " sklavischen Kopie" setzte, kann mit einigem Recht eine "freie Ubersetzung" gennant werden. (Kloepfer, 1967, 22. or.)

Uste dut Cicerok aukeraturiko forrna ez datorrela bat gaur egun itzulpen libretzat jotzen dugunarekin, eta, alderantziz, Quintilianusek eginiko formulazioa egokitu beharko litzaiokeela: "neque ego paraphrasin esse interpretationem tantum volo, sed circa eosdem sensus certamen atque aemulationem" (Quintilianus, 1975, X, 5,5). Baina hau gure oraingo asmorako beharrezkoa ez den zehaztasuna da, ezen Cespedes Maisuaren interpretazioa Ciceroren lehen esaldiari baino ez dagokio, eta bete-betean asmatzen du hartan:

...pruevase esto por un lugar de Ciçeron que el que uviere de immitar un lugar que no le traduzca palabra por palabra como fiel interprete, que esta en el libro dicho De optzmo genere oratorum donde hablando de la tradduccion que hiço de las oraççiones de Demosthenes y Aeschines y escusandose de que no fue fiel interprete dice estas palabras: Nec converti ut interpres sed ut orator sententiis eisdem et earum formis tamquam figuris verbis ad nostram consuetudinem aptis, in quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere; de manera que si fuera interprete necesse haberet verbum pro verho reddere. (Cespedes, 1965, 252. orr.)

Estiloari eusteaz

Itzultzaileari jatorrizkoaren estilora moldatzeko beharra ezarri zion lehena Bruni italiarra izan zen, ondoko bi testu esanguratsu hauek erakusten duten bezala:

...sic in traductionibus interpres quidem optimus sese in primum scribendi auctorem tota mente et animo et voluntate convertet et quodammodo transformabit eiusque orationis figuram, statum, ingressum coloremque et linamenta cuncta exprimere meditabitur. Ex quo mirabilis quidem resultat effectus.

Rapitur enim interpres vi ipsa in genus dicendi illius, de quo transfert, nec aliter servare sensum commode peterit, nisi sese insinuet ac inflectat per illius comprehensiones et ambitus cum verborum proprietate orationisque effigie. Haec est enim optima interpretationis ratio, si figura primae orationis quam optime conservetur, et neque sensibus verba neque verbis ipsis nitor ornatusque deficiat. (Klopefer-en aipatua, 1967, 40. orr.)

Kloepfer-ek aipatu gabe uzten duena Luis Vives da, espreski itzulpenaren ezaugarri honen aldeko azaltzen dena: "Quo et gratiam orationis servaris exactius, et propius fueris interpretatus ad verbum, hoc versio erit potior ac praestabilior" (Vives,1536, 231. orr.).

Kloepfer-ek aipatu gabeko beste espainiar batek, Fray Luis de Leon-ek, oso era ederrean deskribatzen du berak nola itzultzen duen: "...y pretendí que respondiese esta interpretaci6n con el original, no solo en las sentencias y palabras, sino aun en el corriente y en el aire de ellas, imitando sus figuras y sus modos de hablar y maneras cuanto es posible a nuestra lengua, que a la verdad responde a la hebrea en muchas cosas" (Luis de León, 1798, XII orr.).

Céspedes Maisuaren aipamenik ere ez du egiten autore alemaniarrak, hura bada ere abiaburu hau hobekien adierazten duena:

Estas son las tres cosas que como dixe se requieren vulgarmente para traducir bien, ademas de las quales ay otra de gran importancia que por ser de muy gran dificultad veo que la guardan muy pocos; y es que se a de tradduçir de tal manera que sea el mismo estilo de la tradduçion que el de el original de donde se traduçe. Llamo estilo al character y idea de la oraçion, de tal manera que si el author tiene el estilo grave, aspero, suave o de otra forma la tradduçion guarde ni mas ni menos el mismo ayre y las mismas figuras, como diçe Ciceron (Céspedes, 1965, 252. orr.).

Ondorioak

Laburra izanik ere, uste dut Céspedes Maisuaren itzulpen teoria Espainian gai honetaz idatzi denik zuhur, zorrotz eta sistematikoena dela, eta San Hieronimo, Leonardo Bruni eta Luther bezalako autoritate handien maila bera iritsi edo gailendu ere egiten duela. Hona hemen haren ekarpenik nagusienak:

1. Zuzen interpretatzen ditu Cicero eta Horatiusen pasarte klasikoak, sarri askotan eta baita egun ere gaizki interpretatuak izan direnak.
2. Itzultzailearen hiru betebeharrak aipatu zituen lehena izan zen: sorburu hizkuntza jakitea, xede hizkuntza jakitea, eta itzulgaia menderatzea.
3. Itzultzaileak bete beharrekotzat jotzen du itzulitako autorearen letrari zintzoki jarraikitzea.
4. Argi eta garbi adierazten du zer jotzen duen estilotzat, eta ohartematen du itzultzaileak itzulitako autorearen estilo berari eutsi behar diola itzulpenean.
5. Autorearen obra osoaren berri jakin gabe haren esaldi solteak hartzen dituzten itzultzaileak kritikatzen ditu, autorearen benetako pentsaera inguratzerik ez bait dute horrela. Garcia Yebra ere baliatzen da Horatiusekin eginiko interpretazio okerraz antzeko kritika bat egiteko: "Este famoso pasaje de Horacio es ejemplo de dos cosas: de cómo un texto sin contexto puede interpretarse erroneamente, y como afirmaciones equivocadas se aceptan y se transmiten sin crítica" (Ga Yebra, 1983, 233. orr.).

Bibliografia

Andres, Gregorio de (1965): El Maestro Baltasar Céspedes y su Discurso de las Letras Humanas. Monasterio de E1 Escorial, Biblioteca de la Ciudad de Dios.

Bruni, Leonardo (1957): De interpretatione recta. J. von Stackelbergen bilketagatik aipatzen da: Humanistische Prosatexte aus Mittelalter und Renaissance. Tubinga.

Céspedes, Baltasar (1965): Discurso de las Letras Humanas. Gregorio de Andres-en edizioa. Monasterio de El Escorial, Biblioteca de la Ciudad de Dios.

Cicero (1964): De optimo genere oratorum. A.S. Wilkins-en edizioa, Oxford, Clarendon Press.

Garcia Yebra, Valentin (1983): "Traducciones bíblicas y traducciones literarias", in En torno a la traducción Madrile, Gredos, 227-236. orr.

Horatius (1963): Opera. E.C. Wickham eta H.W Garrod-en edizioa, Oxford, Clarendon Press.

Hieronimus, San (1962): Cartas de San Jeronimo. Daniel Ruiz Buenoren edizioa, elebiduna. Madrile, B.A.C., I lib.

Klopefer, Rolf (1967): Die Theorie der literarischen Ubersetzung. Munchen, Wilhelm Fink.

Luis de León, Fray (1798): Traducción literal y declaración del ."Libro de los Cantares" de Salomón. Salamanca, Francisco Toxar (obra honen lehen argitalpena da).

Quintilianus (1975): Institutio Oratoria. J. Cousin-en edizioa. Paris, Belles Lettres.

Sanchez Lasso de la Vega (1967): "La traducción de las lenguas clásicas al espanol como problema", in Estudios Clasicos XI 50,89-140. orr.

Vives, Juan Luis (1536): Rhetoricae sive de recte dicendi ratione libri tres. Basilea.

Koldo Bigurik itzulia