Terminologia lantzeko baliabideak EHUn (Atal berezia: Besterena nuen neuregana)
Izaskun Aldezabal, Maria Jesus Aranzabe Arantza Diaz de Ilarraza, Igone Zabala (UPV/EHU: Ixa Taldea)

Euskarazko erregistro espezializatuak eta, bereziki, terminologia unibertsitatean garatzen dira, neurri handi batean. Izan ere, unibertsitateko klaseetan, klase horietan erabiltzen diren materialetan, gradu edo master amaierako lanetan eta doktore-tesietan, denetariko gai espezializatuez aritzen dira euskaldunak, ahoz eta idatziz. Gainera, unibertsitatean prestatzen dira etorkizuneko profesionalak, eta, lan-munduan sartuko direnean, unibertsitate-ikasketetan ikasitako terminologia erabiliko dute, neurri handi batean. Nolanahi ere, unibertsitateko komunikazio- egoera espezializatuetan erabiltzen diren testuak eta terminologia ikusezin gertatzen dira maiz deskripzio-ekimenetarako, gehienetan behin-behineko testu idatziak zein ahozkoak erabiltzen baitira irakasleen eta ikasleen arteko komunikazioa bideratzeko. Hain zuzen ere, unibertsitateko komunikazio-egoera espezializatu horietan erabiltzen diren testuak eta terminologia ikusgai egiteko xedeaz sortu zen Terminologia Sareak Ehunduz programa (TSE).

TSE programak 2008an hasi zuen bere ibilbidea, UPV/EHUko Euskal Hizkuntza eta Komunikazioa Saileko zenbait irakasleren eskutik eta Euskara Errektoreordetzaren babespean. Orduz geroztik, UPV/EHUko zenbait gradutako irakasgaietan erabiltzen diren testuak bildu, testu horietan erabiltzen den terminologia erauzi, eta terminologia-hiztegi eleaniztunak osatzen ari gara, programari esker. Uste dugu hiztegi horiek, euskararen normalizazio bidean, espezialitate-alorretako erregistroak garatzen eta finkatzen lagunduko dutela. Testuinguru akademikoetan ez ezik, handik kanpoko jardueretan aritzen diren askotariko erabiltzaileentzat baliagarri izateko pentsatuta daude: itzultzaileak, interpreteak, lexikografoak eta hiztegi- argitaratzaileak, lexikoan interesa duten filologoak eta hizkuntzalariak, eta erregistro espezializatuak helburu dituzten hizkuntza-irakasleak, besteak beste.

TSE programa terminologiaren azterketarako hurbilketa berriek ezarri dituzten oinarri teoriko eta metodologikoetan sustraiturik dago, hau da, Wüster-en teoria klasikoari (1979) egindako kritiketatik 90eko hamarkadan sortu diren hiru ildo teoriko nagusietan: sozioterminologia (Gaudin 1993; Boulanger 1991), teoria soziokognitiboa (Temmerman 2000) eta terminologiaren teoria komunikatiboa (Cabré 1999, 2001). Ildo horiei jarraituz, TSE programan, UPV/EHUko aditu-irakasleek erabiltzen duten terminologia erreala zer-nolakoa den, nola sortzen den eta nola aldatzen den aztertuko da; hori guztia, betiere, irakasle horiek sortu edo erabiltzen dituzten idatzizko testuetan oinarrituta.

Artikulu honetan, TSE programan erabiltzen eta osatzen ari garen baliabideak aurkeztuko ditugu, laburki, erabiltzen dugun metodologian kokatuta: Garaterm corpusa, Erauzterm termino-erauzle erdiautomatikoa eta TZOS Terminologia Zerbitzurako Online Sistema. Baliabide horiek diziplinartekotasunean eta modu sinergikoan lan eginda garatu edota egokitu ditugu, alorrez alorreko aditu, hizkuntzalari eta informatikariak elkarlanean arituta.

TSE programaren metodologia eta baliabideak

TSE programan, terminologia-lana egiteko abiapuntua EHUko gradu eta graduondokoen euskarazko irakaskuntzan erabiltzen diren testuak dira; zehazki, irakasgaiak emateko erabiltzen diren testuak: irakasgaiaren programa, ariketak, laborategiko praktikak egiteko jarraibideak, eskoletan erabiltzen dituzten aurkezpenen diapositibak, azterketak... Irakasgaia aukeratu dugu lan-unitate gisa, komunikazio-unitate akademikotzat har daitekeen heinean. Helburua, berriz, terminologia erreala deskribatzea da; alegia, aditu-irakasleek komunikazio akademikoan erabiltzen duten terminologia. Horrenbestez, balio espezializatudun hizkuntza-unitateak (eta, haien barruan, terminoak) testuetatik abiatuta biltzen eta aztertzen dira.

TSE programako parte-hartzaileei hiru konpromiso-maila eskaintzen zaizkie, eta urratsez urrats egin ditzakete (ikus 1. irudia). Lehen mailan, irakasgai bateko materiala igotzen dute horretarako diseinatu den Garaterm lan-ingurunera (Zabala et al., 2013). Lan-ingurune hori orotariko corpusetatik ahalik eta informazio linguistiko gehien erauzi ahal izateko eta testu bakoitzaren gainean ahalik eta informazio xeheena biltzeko diseinatu da. Informazio hori metadatuen bitartez jasotzen da, eta corpusak atzean duen datu-basea antolatzeko erabiltzen da. Lan-ingurune horretara igotako testuak linguistikoki prozesatu ondoren, kontsultagai jartzen dira Garaterm corpusean. Garaterm corpusean, testuen jakintza-alorra ez ezik, linguistikoki kontrolatutako (zuzendutako) testuak eta kontrolatu gabeko testuak (espontaneoak) bereizten dira, irakasleek espontaneoki erabiltzen dituzten hizkuntza-baliabideak zuzentzaileen interbentzioaren ondorio diren erabileretatik bereizi ahal izateko xedez. Horretaz gain, irakasleek berek ekoitzitako testu eta itzulpenak ere bereizten dira.

Bigarren mailan, linguistikoki prozesatutako testuetatik termino-hautagaiak erauzten dira, Erauzterm termino-erauzlearen bitartez (Alegria et al., 2004). Erauztermek (Alegria et al., 2005) hizkuntza-ingeniaritza, metodo estatistikoak eta teknologia informatiko modernoak integratzen ditu. Haiei esker, termino izan daitezkeen elementu bakun eta konplexuen zerrenda proposatzen du, bakoitzari buruzko informazio estatistikoa ematen du, eta elkarren aldakiak (ortotipografikoak, morfosintaktikoak edota sintaktikoak) izan daitezkeenak erlazionatzen ditu. Termino-erauzleak erdiautomatikoak direnez, aditu edo terminologoen parte-hartzea behar da proposatzen dituzten hautagaiak benetan terminotzat har daitezkeela egiaztatzeko. Hortaz, TSE programan parte hartzen duten irakasleek erauzitako termino-hautagaiak balioztatzen dituzte, eta, ondoren, esportazioa egiten dugu. Lortutako termino-zerrendak gainbegiratu, sinonimia- eta polisemia-kasuak identifikatu, eta euskarazko terminoen beste hizkuntzetako ordainak ematen dituzte aditu-irakasleek, beren espezialitate-alorrean beste hizkuntza batzuetan duten esperientzia linguistikoa baliatuz.

Terminologiaren deskripzioa testuak sortu eta erabiltzen dituzten aditu-irakasleek egiten dutenez, deskripzio aktiboa esaten diogu. Izan ere, terminologiaren deskripzioa testu akademikoen egileek berek egiten dutenez, deskribatutako terminologiari eragiteko zilegitasuna ere badute. Kontuan hartu behar da, gainera, TSE programa formazio linguistikorako programa modura diseinatu dela eta irakasleek erabiltzen duten terminologiaren kalitate linguistikoan ere eragin nahi duela.

Azpimarratu beharrekoa da TSE programan aintzat hartzen dugula terminoak aldakorrak direla ondo garatutako hizkuntzetan ere. Izan ere, terminologia erreala aldakorra da diskurtsoaren baldintzetara eta komunikazio-egoeretara egokitzeko. Ondorioz, unibertsitateko testuetan aurkitzen diren aldaki eta sinonimo gehienak deskribatzen dira TSE programako termino- zerrendetan. Normalizazio-bidean dauden hizkuntzetan, espero izatekoa da aldakortasun asistematiko handiagoa egotea hizkuntza normalizatuetan baino, baina azterketa enpirikoetan ikus daiteke badagoela komunikazio-egoeretara egokitzeko aldakortasun funtzionala ere (Elordui eta Zabala 2005). Hortaz, aldakortasunaren deskripzioaren helburu nagusia aldaki asistematikoak aldaki funtzionaletatik bereizteko informazio nahikoa izatea da. Izan ere, hizkuntza normalizatuen egoerara hurbilduz joateko, funtsezkoa da aldaki asistematikoak harmonizatzea, aldakortasun funtzionala elikatzeari begira.

Behin terminologia deskribatuta, Terminologia Zerbitzurako Online Sistema (TZOS) datu-basean jartzen da kontsultagai. Unibertsitatean erabiltzen den terminologiaren deskripzio horren helburua aldakiak harmonizatzea da, eta ez aldakietako bat edo batzuk estandarizatzea. Terminologia denboran zehar ere aldatzen da, areago euskaraz, normalizazio bidean dagoen hizkuntza bat den heinean. Hortaz, TSE programaren oinarrietako bat hau da: ikuspegi diakronikotik eta dinamikotik abiatu behar dugu terminologia harmonizatzeko. TZOSen jasotzen den terminologia testuetatik erauzia denez, sarrera bakoitzean ikus daitezke iturri-testuen jakintza-alorra eta azpialorra, ikastegia, titulazioa eta irakasgaia, eta testuen egilea. Horretaz gain, TZOSek aukera ematen du euskarazko sarreretan klik eginez Garaterm corpusean ikusteko zer testuingurutan erabili den terminoa.

Bukatzeko, TSE programaren hirugarren mailaren helburua deskribatutako terminologiaren alderdi semantikoetan sakontzea da. Terminoen semantika lantzeko, bi baliabide erabiltzen ditugu: etiketa semantikoak eta definizioak. Etiketa semantikoen bidez, irakasgai bateko terminologia kategoria semantikoen arabera sailkatzen da, eta, definizioen bitartez, aldiz, terminoek irakasgai bakoitzean hartzen duten berariazko esanahia uzten da agerian.

Emaitzak

Oraindik ere alde handia dago espezialitate-alor batzuetatik beste batzuetara bildutako testuei eta terminologiari dagokienez. Hortaz, oraingo xedea biltzen ari garen baliabideen estaldura eta alorrez alorreko oreka pixkana-pixkana handitzea da.

Bibliografia

Alegria, Iñaki; Gurrutxaga, Antton; Lizaso, Pili; Saralegi, Xabier; Ugartetxea, Sahats & Urizar,
            Ruben (2004). «An XML-Based Term Extraction Tool for Basque», 4th International
            Conference on Language Resource and Evaluations (LREC). Lisboa.
Gurrutxaga, Antton; Saralegi, Xabier; Ugartetxea, Sahats & Alegria, Iñaki (2005). «Erauzterm:
            euskarazko terminoak erauzteko tresna erdiautomatikoa», Euskera zientifiko-teknikoa:
            normalizazinotik homologazinora, IX. Jardunaldiak,
            Mendebalde Kultura Alkartea, 371.-411. or.
Boulanger, Jean-Claude (1991). «Une lecture socio culturelle de la terminologie»,
            Cahiers de linguistique sociale, 18, 13.-30. or.
Cabré, María Teresa (1999). «Elementos para una teoría de la terminología:
            hacia un paradigma alternativo», María Teresa Cabré, (arg.): La terminología.
            Representación y comunicación, Bartzelona: Institut Universitari de Lingüística Aplicada.
            Pompeu Fabra Unibertsitatea, 69.-92. or.
_____  (2001). «Sumario de principios que configuran la nueva propuesta teórica», María Teresa
            Cabré & Judit Feliu (arg.): La terminología científico-técnica, Bartzelona:
            Institut Universitari de Lingüística Aplicada, Pompeu Fabra Unibertsitatea.
Elordui, Agurtzane & Zabala, Igone (2005). «Terminological Variation in Basque:
            Analysis of Texts of Different Degrees of Specialization»,
            SKY Journal of Linguistics 18, 71.-91. or.
Gaudin, Francois (1993). Socioterminologie: des problèmes sémantiques aux pratiques
            institutionnelles, Rouen: Université de Rouen, Publications de l Úniversité de Rouen, 182.
Temmerman, Rita (2000). Towards New Ways of Terminology Description.
            The sociocognitive Approach, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Wüster, E (1998 [ 1979 ]): Introducción a la teoría general de la terminología y a la lexicografía
            terminológica, María Teresa Cabré (arg.), Bartzelona: Institut Universitari de Lingüística
            Aplicada, Pompeu Fabra Unibertsitatea. [itzulpena. Jatorrizko liburua: Wüster E, (1979)
            Einführung in die Allgemeine Terminologielehre und Terminologische Lexikographie.
            2 Vol. Viena].
Zabala, Igone; Lersundi, Mikel; Leturia, Igor; Manterola, Iker & Santander, Gotzon (2013).
           «GARATERM: euskararen erregistro akademikoen garapenaren ikerketarako lan- ingurunea»,
            Xabier Alberdi & Pello Salaburu (arg.), Ugarteburu Terminologia Jardunaldiak (V).
            Terminologia naturala eta terminologia planifikatua euskararen normalizazioari begira.
            Bilbo: UPV/EHUren Argitalpen Zerbitzua, 98.-114. or.